Onderzoeksrapport Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus

Transcriptie

1 Onderzoeksrapport Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 10 augustus 2012 Ten behoeve van de Richtlijn Lichen Planus, In opdracht van de Lichen Planus Vereniging Nederland S.B.W. Nijland 1, drs. C.A.C. Prinsen 1, dr. J. de Korte 1 1 Stichting Aquamarijn, Academisch Medisch Centrum Amsterdam, Afdeling Huidziekten Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 1 van 87

2 Correspondentie Stichting Aquamarijn Postbus AW Amsterdam Nederland Stichting Aquamarijn/ LPVN Bij eventuele publicaties, verklaringen of mededelingen betreffende de resultaten van het onderzoek dient zowel de naam van Stichting Aquamarijn als van het onderzoek te worden vermeld. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 2 van 87

3 Inhoudsopgave 1. INLEIDING RATIONALE DOEL METHODEN LITERATUURONDERZOEK BEHANDELTEVREDENHEID KWALITEIT VAN LEVEN RESULTATEN CONCLUSIE LITERATUURONDERZOEK FOCUSGROEP DOELSTELLING FOCUSGROEP METHODE FOCUSGROEP RESULTATEN FOCUSGROEP VRAGENLIJSTONDERZOEK DOELSTELLINGEN VRAGENLIJSTONDERZOEK METHODE VRAGENLIJSTONDERZOEK RESULTATEN VRAGENLIJSTONDERZOEK CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN VRAGENLIJSTONDERZOEK LITERATUUR BIJLAGEN BIJLAGE 1: TABEL LITERATUURONDERZOEK BIJLAGE 2: CHECKLIST DOMEINEN EN ASPECTEN VAN BEHANDELTEVREDENHEID BIJLAGE 3: DRAAIBOEK BIJEENKOMST FOCUSGROEP BIJLAGE 4: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. SCREENING FOCUSGROEP BIJLAGE 5: SCREENINGSVRAGENLIJST DEELNEMERS FOCUSGROEP BIJLAGE 6: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. DE FOCUSGROEP BIJLAGE 7: VRAGENLIJST FOCUSGROEP, INCL. TOESTEMMINGSFORMULIER BIJLAGE 8: DEMOGRAFISCHE EN KLINISCHE GEGEVENS VAN DEELNEMERS FOCUSGROEP BIJLAGE 9: GENOEMDE ASPECTEN VAN BEHANDELTEVREDENHEID PER DOMEIN BIJLAGE 10: TOTAALOVERZICHT DOMEINEN EN ASPECTEN VAN BEHANDELTEVREDENHEID BIJLAGE 11: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. PILOT TEST BIJLAGE 12: VRAGENLIJST T.B.V. VRAGENLIJSTONDERZOEK BIJLAGE 13: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. DEELNAME VRAGENLIJSTONDERZOEK BIJLAGE 14: BRIEF MET LINK EN PERSOONLIJKE CODE VRAGENLIJST BIJLAGE 15: DEMOGRAFISCHE EN KLINISCHE GEGEVENS DEELNEMERS VRAGENLIJSTONDERZOEK.. 82 BIJLAGE 16: AFKAPWAARDEN SKINDEX Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 3 van 87

4 1. Inleiding 1.1 Rationale Lichen planus is een chronische, jeukende en pijnlijke aandoening van de huid en de slijmvliezen. Naar schatting komt lichen planus bij ongeveer 0,14% tot 0,78% van de bevolking voor (1). De Lichen Planus Vereniging Nederland (LPVN) beoogt de inbreng van de patiënt bij de verbetering van kwaliteit van zorg te versterken. Hiertoe werd, in samenwerking met de Stichting Lichen Sclerosus (SLS), een subsidieaanvraag ingediend bij het Fonds PGO van het Ministerie van VWS voor een project Versterking inbreng van de patiënt bij verbetering van de kwaliteit van zorg voor mensen met de chronische huidaandoeningen Lichen Planus en Lichen Sclerosus. Deze subsidieaanvraag is gehonoreerd. Aangrijpingspunt voor bovengenoemd project zijn de door de Nederlandse Vereniging van Dermatologie en Venereologie (NVDV) te ontwikkelen richtlijnen voor de behandeling van lichen planus (LP) en lichen sclerosus (LS). In een daartoe door de NVDV ingestelde richtlijnwerkgroep hebben LPVN, SLS en Stichting Aquamarijn (SA) zitting genomen. Vertegenwoordigers van SA, LPVN en SLS hebben een stuurgroep gevormd ter begeleiding van het onderzoek. Naast de gebruikelijke parameters effectiviteit en veiligheid is het zinvol ook het patiëntenperspectief bij de richtlijnontwikkeling te betrekken. Hierbij gaat het om de ervaringen en meningen van patiënten ten aanzien van relevantie aspecten van gezondheidstoestand en behandeling. Deze zogenaamde patient reported outcomes (PRO's) omvatten de ervaringen en meningen van patiënten van uitkomsten als ziekte-ernst, kwaliteit van leven, veiligheid, kosten- baten, therapietrouw, behandelvoorkeur en behandeltevredenheid. In het kader van de richtlijnontwikkeling voor Lichen, heeft de richtlijnwerkgroep besloten om voor de in 2012 te publiceren richtlijn evidentie op het gebied van kwaliteit van leven en behandeltevredenheid te integreren. Hiertoe werd een vragenlijstonderzoek uitgevoerd naar Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus. Aan het vragenlijstonderzoek zijn vooraf gegaan enige desk research over de behandeltevredenheid en kwaliteit van leven en een onderzoek naar factoren die van invloed zijn op behandeltevredenheid door middel van een focusgroep. In onderhavig rapport worden de resultaten van dit vragenlijstonderzoek gepresenteerd. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 4 van 87

5 1.2 Doel De richtlijnwerkgroep Lichen input aandragen voor onderbouwde uitspraken in de NVDV richtlijn Lichen Planus, wat betreft behandeltevredenheid en kwaliteit van leven van patiënten met lichen planus door middel van: 1. het vaststellen van de mate van generieke tevredenheid van patiënten met LP over hun behandelingen 2. het vaststellen van de generieke en domeinspecifieke tevredenheid van patiënten met LP over hun huidige behandeling 3. het vaststellen van het relatieve belang of de relatieve waarde die patiënten met LP toekennen aan specifieke domeinen van behandeltevredenheid 4. het vaststellen van dermatologiespecifieke kwaliteit van leven van patiënten met LP 1.3 Methoden Literatuuronderzoek (zie hoofdstuk 2) Focusgroep (zie hoofdstuk 3) Vragenlijstonderzoek (zie hoofdstuk 4) Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 5 van 87

6 2. Literatuuronderzoek 2.1 Behandeltevredenheid Behandeltevredenheid evalueert zowel het proces van de behandeling alsook de uitkomsten van de behandeling. Behandeltevredenheid is een uitkomst welke kan worden gemeten nadat de behandeling is gegeven. Shikiar and colleagues (2) beschrijven drie niveaus van behandeltevredenheid, te weten: tevredenheid met medicatie, behandeltevredenheid en tevredenheid met het gezondheidszorgsysteem. Tevredenheid met medicatie is het smalste niveau en wordt gedefinieerd als "de evaluatie van het innameproces van het medicament en de daaraan gerelateerde uitkomsten". Behandeltevredenheid is het middelste niveau en is een bredere term dan tevredenheid met medicatie. Naast tevredenheid met medicatie omvat het ook aspecten zoals de interactie tussen arts en patiënt en maatregelen die buiten de medicamenteuze behandeling vallen. Tevredenheid met zorgsysteem is het breedste niveau en omvat ook aspecten als toegankelijkheid en kwaliteit van de zorg. Behandeltevredenheid wordt over het algemeen gemeten nadat een behandeling is uitgevoerd. Dit meten gebeurt overwegend door middel van een vragenlijst. Goede voorbeelden van vragenlijsten zijn de "Treatment Satisfaction Questionnaire for Medication" (TSQM) (3) en de "Treatment with Satisfaction Medicines Questionnaire"(SATMED-Q) (4). De TSQM werd ontwikkeld met medewerking van 500 patiënten met chronische aandoeningen. Deze patiënten hebben een aantal vragen gerangschikt naar de mate van relevantie om behandeltevredenheid te meten. De meest relevante vragen, ook wel aspecten van behandeltevredenheid genoemd, werden vervolgens in de TSQM opgenomen, resulterend in een 14-item tellende vragenlijst, verdeeld in vier domeinen van behandeltevredenheid, te weten: Effectiviteit, Bijwerkingen, Gemak en Globale tevredenheid. De (SATMED-Q ) bevat 17 vragen of aspecten, waarbij de items zijn verdeeld over zes domeinen van behandeltevredenheid: Effectiviteit, Gemak, Impact op dagelijkse activiteiten, Medische zorg, Globale tevredenheid en Ongewenste bijwerkingen. Op basis van deze generieke, d.w.z. voor uiteenlopende ziekten geschikte, vragenlijsten werd een studiespecifieke vragenlijst ontwikkeld (bijlage 12). 2.2 Kwaliteit van leven Sprangers 2009 (5) definieert gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven als "het functioneren van personen op fysiek, psychisch en sociaal gebied en de subjectieve evaluatie daarvan". Het fysieke domein omvat onder andere lichamelijk functioneren en pijn. Het psychische domein omvat psychische klachten, zoals depressieve gevoelens, angst of positieve gevoelens van welbevinden. Het sociale domein omvat onder andere de mogelijkheid om sociale rollen te vervullen en het aantal en de kwaliteit van sociale contacten. Kwaliteit van leven wordt over het algemeen gemeten vóór de behandeling en nadat een behandeling is uitgevoerd. Dit meten gebeurt overwegend door middel van een vragenlijst. Een goede, gevalideerde, dermatologiespecifieke kwaliteit van leven vragenlijst is de Skindex -29 (6,7). Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 6 van 87

7 2.3 Resultaten Ten behoeve van het verkrijgen van inzicht in reeds beschikbare gegevens over behandeltevredenheid en kwaliteit van leven bij lichen planus en de daarbij toegepaste vragenlijsten, werd op 5 april 2012, in samenwerking met een Medical Librarian, een uitgebreide zoekactie uitgevoerd op basis van de in bijlage 1 beschreven zoekstrategie. Deze zoekactie leverde 73 potentieel relevante artikelen. Na een screening op basis van titel, abstract en full text bleken zes studies relevant, waarin behandeltevredenheid of kwaliteit van leven bij lichen planus werden geïdentificeerd en gekwantificeerd. In bijlage 1 wordt een aantal karakteristieken van deze studies beschreven. Yoke and colleagues (8) vergeleken in een randomized controlled trial de effecten van steroïde of cyclosporine op orale lichen planus. Er werden 139 deelnemers gerandomiseerd toegewezen aan een van de twee behandelarmen. Als uitkomst werd gekeken naar de klinische score ernst lichen planus en afname in pijn en branderigheid (VAS-schaal). Er werden geen significante verschillen gevonden tussen beide groepen. Jensen and colleagues (9) vergeleken behandeltevredenheid van topicale clobetasol en tacrolimus onder 19 patiënten met vulvovaginale, erosieve lichen planus. Tevredenheid werd gemeten door middel van een analoge VAS-schaal, waarbij de ankers 0 erg ontevreden en 100 erg tevreden waren. De behandeltevredenheid voor tacrolimus lag significant hoger dan de behandeltevredenheid voor topicale clobetasol. Nagao and colleagues (10) onderzochten de effecten van REFRECARE-H (een orale verzorgende gel) bij patiënten met orale lichen planus. Negen patiënten werden geïncludeerd. Kwaliteit van leven werd gemeten door middel van een VAS-score, waarbij droge mond, slechte odeur, orale frisheid, orale pijn tijdens rust, orale pijn tijdens maaltijden, veranderde smaak, verlies van eetlust, slaap stoornis, humeur en nervositeit werden gemeten. VAS-scores waren na 30 dagen gebruik van REFRECARE-H significant lager op droge mond, slechte odeur, orale frisheid en slaapstoornis. Deze resultaten kunnen een indicatie zijn dat het gebruik van REFRECARE-H een bijdrage levert aan het verbeteren van de kwaliteit van leven van patiënten met orale lichen planus. Salazar-Sánchez and colleagues (11) vergeleken in een gerandomiseerde, dubbel geblindeerde studie de effecten van topicale aloë vera bij patiënten met orale lichen planus. Pijn werd gemeten door middel van een VAS-schaal. De Spaanse versie van de OHIP-49 werd afgenomen om orale gezondheid vast te stellen en HAD-schaal werd gebruikt om inzicht te krijgen in het psychologische profiel van de patiënt. Na 12 weken behandelen werden geen significante verschillen gemeten in pijn. De overall- OHIP-49 score en het domein 'psychological disability' waren significant verschillend in voordeel van aloë vera. Het gebruik van aloë vera kan bijdragen aan een verbetering van kwaliteit van leven bij patiënten met orale lichen planus. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 7 van 87

8 Lopéz-Jornet and colleagues (12) onderzochten de kwaliteit van leven bij patiënten met orale lichen planus. 74 Patiënten met lichen planus en 74 'gezonde' deelnemers, gematcht op geslacht en leeftijd, werden geïncludeerd. Kwaliteit van leven werd vastgesteld door middel van de OHIP-49. Significante verschillen werden gerapporteerd op de domeinen psychologisch discomfort, sociale beperking en handicap. De kwaliteit van leven bij patiënten met orale lichen planus is verminderd en het advies luidt metingen naar kwaliteit van leven mee te nemen in de behandeling van orale lichen planus. Tot slot onderzochten Hegarty and colleagues (13) in een gerandomiseerde cross-over studie de aanvaardbaarheid en effectiviteit van topicale fluticasone propionate spray en een betamethasone sodiumphospate mondspoeling. 48 Patiënten met orale lichen planus werden geïncludeerd, waarvan 44 de studie completeerden. Verbetering van symptomen werd gemeten aan de hand van een VAS-score, de McGill pain score, OHIP-49 en de OHQoL. Daarnaast werden effectiviteit, gebruiksgemak en bijwerkingen gerapporteerd. Beide middelen laten een significante reductie van pijn zien. Er was geen significant verschil tussen de middelen op verbetering van kwaliteit van leven. Vanwege het gebruiksgemak van topicale fluticasone propionate spray, krijgt het de voorkeur van patiënten. 2.4 Conclusie literatuuronderzoek Er is vooralsnog weinig internationaal onderzoek beschikbaar op basis waarvan uitspraken gedaan kunnen worden over behandeltevredenheid, behandelvoorkeuren en kwaliteit van leven bij patiënten met lichen planus. De studies die zijn verricht zijn heterogeen wat betreft opzet, de patiëntenpopulatie, de uitkomstparameters en de behandelingen. Geen van de onderzoeken maakt gebruik van gevalideerde vragenlijsten op gebied van behandeltevredenheid. Dit is opmerkelijk, aangezien deze wel degelijk bestaan, zoals de TSQM of de SATMED-Q. De items en domeinen uit bovenstaande vragenlijsten kunnen als basis dienen om relevante domeinen bij de behandeling van lichen planus vast te stellen. In een focusgroep zou kunnen worden vastgesteld in hoeverre deze domeinen geschikt worden geacht om toe te passen in toekomstig onderzoek naar behandeltevredenheid van patiënten met lichen planus (zie hoofdstuk 3). Kwaliteit van leven wordt in de literatuur door middel van verschillende gevalideerde en niet gevalideerde vragenlijsten gemeten. De OHIP-49 wordt veelal afgenomen bij patiënten met orale lichen planus. Deze vragenlijst is echter niet geschikt voor gebruik bij patiënten met andere vormen van lichen planus. Voor het meten van kwaliteit van leven bij patiënten met lichen planus wordt geadviseerd een generieke kwaliteit van leven vragenlijst te gebruiken, waarbij voorkeur uitgaat naar de Skindex-29 (14,15). Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 8 van 87

9 3. Focusgroep Uit het literatuuronderzoek kwam naar voren dat er tot op heden te weinig bekend is over de behandeltevredenheid en behandelvoorkeur van patiënten met lichen planus. Door middel van een focusgroepsessie met patiënten werd getracht vast te stellen welke factoren van invloed zijn op de behandeltevredenheid van patiënten met LP. 3.1 Doelstelling focusgroep De doelstelling van de focusgroep Lichen Planus was tweeledig: 1. Het vaststellen van de voor patiënten met lichen planus meest relevante domeinen en aspecten van behandeltevredenheid. 2. Het vaststellen van het relatieve belang dat patiënten aan de domeinen van behandeltevredenheid hechten. 3.2 Methode focusgroep Bijeenkomst met een kleine, heterogene groep van patiënten met lichen planus, waarin gestructureerd en op basis van consensus de meest relevante aspecten van behandeltevredenheid werden vastgesteld. Voor nadere informatie over de bijeenkomst zie paragraaf 3.3 en: Checklist domeinen en aspecten van behandeltevredenheid en behandelvoorkeur (bijlage 2) Draaiboek bijeenkomst focusgroep (bijlage 3) Profiel patiëntengroep Een relevante, zoveel mogelijk heterogene en representatieve groep van patiënten, die in staat werd geacht om onder begeleiding tot consensus in besluitvorming te komen, werd samengesteld. Heterogeniteit ten aanzien van: Demografische factoren: leeftijd en geslacht Klinische factoren: ziekte-ernst en ziekteduur Behandelervaring: omvang van de ervaring en soorten Organisatie: deelnemers uit het ledenbestand van LPVN Heterogeniteit in de samenstelling van de groep ten aanzien van bovengenoemde factoren werd gewaarborgd door geïnteresseerde patiënten vooraf een screeningsvragenlijst toe te zenden. Selectie van de uiteindelijke deelnemers aan de focusgroep vond plaats op basis van de beantwoorde screeningsvragenlijsten (bijlage 4 en 5) Profiel begeleiding focusgroep Gespreksleider Co-gespreksleider Notulist Gespreksleider: dr. J. de Korte Co-gespreksleider en notulist: mw. drs. C.A.C. Prinsen Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 9 van 87

10 3.2.3 Werving In eerste instantie werden leden van de LPVN door hun bestuur per brief/mail uitgenodigd voor deelname. De screeningsvragenlijsten werden door SA verstuurd, alsook de uitnodigingen voor de focusgroepen (bijlage 6) Vragenlijst nadere demografische en klinische patiëntengegevens Geselecteerde deelnemers kregen voorafgaand aan de bijeenkomst een vragenlijst toegestuurd met betrekking tot nadere demografische en klinische gegevens (bijlage 7 en 8) Informed consent Deelnemers vulden bij aanvang van de bijeenkomst een toestemmingsformulier in (bijlage 7) Datum Donderdag 29 september :00 uur ontvangst 18:30 tot 21:00 uur groepsgesprek 21:00 uur nabespreking Locatie Domus Medica, Bureau NVDV, 5 e etage Mercatorlaan 1200, Utrecht 3.3 Resultaten focusgroep Inleiding Alle deelnemers (N=10) werden welkom geheten in de Domus Medica te Utrecht. Aan de deelnemers werd gevraagd de vragenlijsten die hen vooraf waren toegezonden in te leveren of alsnog in te vullen, inclusief het toestemmingsformulier. De begeleiding van de focusgroep werd voorgesteld. Vervolgens werd een korte uitleg van de doelstelling gegeven: NVDV stelt richtlijnen op om de kwaliteit van behandeling te waarborgen en te verbeteren. De richtlijnen hebben een niet-bindend karakter, maar dienen als professionele standaard van de beroepsgroep en als leidraad voor het medisch handelen. Het doel van richtlijnen is onder meer het verbeteren van de kwaliteit van zorg. De richtlijnen worden regelmatig herzien, omdat er nieuwe inzichten en behandelingen zijn. Bij de ontwikkeling van de richtlijn Lichen Planus zal het patiëntenperspectief worden betrokken. Het doel van de focusgroep is het vaststellen van belangrijke aspecten van behandeltevredenheid van patiënten. Het gaat daarbij niet alleen om de tevredenheid over het medicament, maar ook om andere aspecten, zoals de organisatie van de zorg en de communicatie tussen de patiënt en de zorgverlener Ervaringen met huidige therapie en therapie in het verleden Om te achterhalen wat volgens de deelnemers belangrijke aspecten van behandeltevredenheid zijn, werd allereerst ruimte geboden voor spontane reacties: iedere deelnemer vertelde kort over de eigen ervaringen met huidige behandeling en voorgaande behandelingen. Vragen die daarbij gesteld werden door de gespreksleider waren onder meer: Hoe tevreden bent u over uw huidige en voorgaande behandelingen? Wat bepaalt uw tevredenheid? Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 10 van 87

11 In hoeverre dient de behandelaar rekening te houden met eventuele behandelvoorkeuren van patiënten? Tijdens de uitwisseling van ervaringen werden de genoemde aspecten van behandeltevredenheid en ontevredenheid bijgehouden door de notulist. Deze aspecten werden na de bijeenkomst gerangschikt naar domein en in een overzicht geplaatst (bijlage 9) Domeinen uit literatuuronderzoek, vragenlijsten en eerdere enquête Bij de zes domeinen van behandeltevredenheid, te weten: effectiviteit, veiligheid, gebruiksgemak, informatieverschaffing, arts-patiënt relatie en organisatie van behandeling werd, op basis van de literatuur, per domein een onderverdeling in aspecten benoemd (bijlage 2). Deze domeinen, incl. aspecten, werden voorgelegd aan de deelnemers Aspecten van behandeltevredenheid per domein De domeinen van de checklist werden één voor één gepresenteerd. De deelnemers konden zich goed vinden in deze domeinen. De aspecten van ieder domein werden eveneens geaccepteerd en aangevuld met de aspecten die door de individuele deelnemers werden genoemd. Een samenvatting: Effectiviteit Het domein effectiviteit is onder te verdelen in aspecten die vallen onder ziekte-ernst/ symptoomverlichting (zoals lokalisatie, branderigheid, ontstaan van witte plekken) en in aspecten die vallen onder kwaliteit van leven : het effect op het lichamelijk functioneren (zoals jeuk, pijn, mobiliteit), psychisch functioneren (zoals schaamte, emoties, lichaamsbeleving) en sociaal functioneren (zoals sociale contacten, omgang met anderen). Deelnemers beaamden dat deze aspecten van groot belang zijn in de behandeling van lichen planus. Aanvullingen hierop waren: Omgevingstemperatuur (warmte/koude) Verandering van het uiterlijk Klachten aan de mond (zoals: droge mond, verandering van smaak) Gewichtstoename als gevolg van het gebruik van medicatie Veiligheid De aspecten van het domein veiligheid (o.a. wat is het natuurlijke beloop van lichen planus, risico op het ontstaan van kanker, risico op haaruitval, risico op aantasting van de nagels, bijwerkingen van medicijnen) werden voorgelegd aan de deelnemers. Het belang van dit domein werd beaamd. Als aanvulling hierop werden door de deelnemers de volgende aspecten genoemd: Verandering in gemoedstoestand Verandering van smaak Gebruiksgemak De aspecten van het domein gebruiksgemak werden voorgelegd: frequentie van inname/toepassing, gemakkelijk toe te passen, aantal controlebezoeken en eigen bijdrage/vergoeding kosten. Het belang van alle aspecten werd beaamd. De deelnemers waren daarnaast van mening dat ook het volgende aspect bijdraagt aan het gebruiksgemak: Goede coördinatie/organisatie van de behandeling Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 11 van 87

12 Informatieverschaffing Deelnemers bevestigden het belang van dit domein. Mondelinge communicatie werd als zwakke schakel aangemerkt, gezien de beperkte tijd tijdens het consult. Daardoor werd vooral schriftelijke informatieverschaffing belangrijk gevonden. Daarnaast werd door de deelnemers het volgende aspect genoemd ter aanvulling: Het belang van bij- en/of nascholing van specialisten ten aanzien van de beschikbare informatievoorziening Arts-patiënt relatie Het belang van dit domein werd beaamd. Communicatie werd door de deelnemers een zeer belangrijk domein gevonden. Daarnaast werden de volgende aspecten van belang geacht: Overleggen over behandeling Aangekeken worden door specialist Goed luisteren Goede informatieoverdracht tussen collegae Rekening houden met de voorkeuren van de patiënt Voldoende tijd per consult Organisatie van behandeling Het belang van dit aspect werd beaamd. Hieraan werd toegevoegd: Regiefunctie: wie heeft het overzicht over het geheel? (ook over de medicatie) Tot slot werd als eindcontrole aan alle deelnemers gevraagd een laatste aspect toe te voegen als dat nog niet aan de orde was geweest. Dit leidde niet tot aanvullingen (bijlage 10). Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 12 van 87

13 3.3.5 Waarderingen per domein van behandeltevredenheid Om het relatieve belang van de domeinen van behandeltevredenheid te kunnen bepalen werd vervolgens aan iedere deelnemer gevraagd in totaal tien waardepunten te verdelen over de zes domeinen. Om onderlinge beïnvloeding van waardering te voorkomen, werd hiervoor een scoringsformulier uitgedeeld. Vervolgens werden de individuele puntenaantallen overgenomen in een totaaloverzicht van de groep (Figuur 3.1). Figuur 3.1: Resultaten waardering domeinen behandeltevredenheid (N=8 ) Effectiviteit 22 Veiligheid 10 Gebruiksgemak 4 Informatieverschaffing 4 Arts -patient relatie 28 Organisatie van de behandeling (0-80 punten) Eén deelnemer verliet voortijding de focusgroep bijeenkomst en van één deelnemer is het scoreformulier niet retour ontvangen. De deelnemers achtten het domein arts-patiënt relatie van het grootste belang (28 punten), gevolgd door effectiviteit (22 punten) en organisatie van de behandeling (12 punten) Afsluiting en evaluatie Ter controle en afsluiting werd aan de deelnemers gevraagd of zij zich konden vinden in het totaaloverzicht van de waardering van domeinen. Deze vraag werd bevestigend beantwoord. De bijeenkomst werd door alle deelnemers waardevol geacht. De deelnemers zijn hartelijk bedankt voor hun deelname en er is gelegenheid geboden om contact op te nemen met Stichting Aquamarijn voor eventuele vragen en/of nazorg. Hierbij is de vertrouwelijkheid van een dergelijk contact toegezegd. Hiervan is geen gebruik gemaakt. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 13 van 87

14 4. Vragenlijstonderzoek Op basis van het vragenlijstonderzoek en de integratie van de resultaten van dit onderzoek in de behandelrichtlijn LP wordt beoogd een meer patiëntgerichte en daarmee beter gefundeerde keuze te kunnen maken voor een specifieke behandeling bij een specifieke patiënt. 4.1 Doelstellingen vragenlijstonderzoek Uitgangspunt is dat ten behoeve van de integratie van de resultaten van het onderzoek in de richtlijn het van belang is te beschikken over data met betrekking tot: 1. Het vaststellen van de mate van generieke tevredenheid van patiënten met LP over hun behandelingen 2. Het vaststellen van de generieke en domeinspecifieke tevredenheid van patiënten met LP over hun huidige behandeling 3. Het vaststellen van het relatieve belang of de relatieve waarde die patiënten met LP toekennen aan specifieke domeinen van behandeltevredenheid 4. Het vaststellen van de dermatologie-specifieke kwaliteit van leven van patiënten met LP 4.2 Methode vragenlijstonderzoek Populatie Patiënten werden geworven via de LPVN, bestaande uit 138 leden Inclusiecriteria Diagnose lichen planus 18 jaar of ouder Beheersing van de Nederlandse taal Ervaring met medicamenteuze behandeling van LP Woonachtig in Nederland Vragenlijst Uit het literatuuronderzoek (hoofdstuk 2) bleek dat er geen geschikte, lichen planus-specifieke vragenlijst beschikbaar was. Hiertoe werd besloten een studiespecifieke vragenlijst te ontwikkelen, rekening houdend met de resultaten van het literatuuronderzoek en de door de focusgroepen vastgestelde specifieke domeinen van behandeltevredenheid. Tevens werd rekening gehouden met de opzet en inhoud van de in ontwikkeling zijnde richtlijn. De op basis hiervan ontwikkelde vragenlijst bestond uit de volgende onderdelen: 1. Vragen over demografische en klinische gegevens 2. Vragen over kwaliteit van leven 3. Vragen over behandelingen in het verleden, inclusief een vraag over generieke behandeltevredenheid 4. Vragen over huidige behandelingen, inclusief vragen over generieke en domeinspecifieke tevredenheid 5. Vragen over relatief belang van domein-specifieke behandeltevredenheid De vragenlijst werd zodanig ontwikkeld dat herhaalde metingen kunnen worden uitgevoerd. Hierdoor kan het vragenlijstonderzoek worden ingezet in een meerjarig proces van kwaliteitsbewaking en kwaliteitsverbetering van behandeling en zorg. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 14 van 87

15 Alvorens de vragenlijst kon worden gebruikt ten behoeve van het vragenlijstonderzoek, werd een pilot test uitgevoerd onder drie willekeurige deelnemers uit de voornoemde focusgroep, met als doel het testen van de vragenlijst op verschillende aspecten zoals: woordkeuze, opbouw en leesbaarheid (bijlage 11). Twee deelnemers testten de vragenlijst in het bijzijn van de onderzoeker, met één deelnemer werd de vragenlijst telefonisch doorgenomen. Aandachtspunten werden genoteerd en de vragenlijst werd hiertoe bijgesteld. De finale versie van de vragenlijst werd via een web-based applicatie aangeboden aan de leden van de LPVN (zie par ). De tijdsduur voor het invullen van de vragenlijst werd geschat op ongeveer 15 minuten. In bijlage 12 is de volledige vragenlijst opgenomen Werving Alle patiënten die ten tijde van werving lid waren van de LPVN ontvingen van het bestuur van de LPVN per een oproep tot deelname aan het onderzoek. Tevens werd op de website van de vereniging een oproep tot deelname geplaatst (bijlage 13). Patiënten met interesse in deelname aan het vragenlijstonderzoek konden zich via een online registratieformulier aanmelden bij SA. Hiertoe dienden geïnteresseerden naam en adres door te geven. Diegenen die zich hebben aangemeld ontvingen van SA per een uitnodiging tot het beantwoorden van de web-based vragenlijst en de instructies hiertoe. De was voorzien van een link, waardoor respondenten eenvoudig konden doorklikken naar de vragenlijst. Een persoonlijke code werd hiermee verstrekt (bijlage 14). Met deze persoonlijke code kon SA de respons volgen en, indien van toepassing, reminders uitsturen naar non-responders. Tevens konden dubbele afnamen worden voorkomen. Daarnaast kunnen deze codes worden ingezet voor navolgende metingen Data-analyse Data werden automatisch opgeslagen in een Excel-bestand. Dit bestand werd geïmporteerd in SPSS, versie Na correctie voor dubbele afnamen en controle op inclusiecriteria werden descriptieve analyses, overwegend frequentieanalyses, uitgevoerd. Gezien de doelstelling van het onderzoek werd data-analyse van tevredenheidscores gericht op patiënten die 'Tevreden' of 'Ontevreden' waren. Op basis van een soortgelijk onderzoek naar het patiëntenperspectief in de behandelrichtlijn psoriasis, werd de groep 'Tevreden' gedefinieerd als de groep patiënten met scores 4 en 5 op de vijfpuntsschaal en werd de groep "Ontevreden" gedefinieerd als de groep van patiënten met score 1, m.a.w. patiënten die zeer ontevreden waren. Zodoende werden de scores 2 en 3 niet betrokken in de analyse. Om de leesbaarheid van de resultaten van het onderzoek te vergemakkelijken werd besloten de gegevens van de groepen 'Tevreden' en 'Ontevreden' te presenteren in percentages. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 15 van 87

16 Om deze percentages te interpreteren werd vervolgens een norm gesteld. Bij afwezigheid van een algemeen aanvaarde norm en een reeds eerder gehanteerde norm bij een andere doelgroep, te weten psoriasis (16), werden voorlopige, tentatieve normscores vastgesteld. Deze zijn deels afgeleid van beschikbare literatuur, en deels vastgesteld op basis van redelijkheid en haalbaarheid en advisering vanuit de afdeling Medische Psychologie van het AMC. De hantering van deze normering werd tevens geaccordeerd door de Stuurgroep. De tentatieve normscores werden gesteld op 67,0% voor de groep 'Tevreden' en op 5,0% voor de groep 'Ontevreden'. Dat wil zeggen: Het percentage patiënten dat 'Tevreden' scoort, dient minimaal 67,0% te zijn, het percentage dat 'Ontevreden' scoort, dient minimaal 5,0% te zijn. Anders gezegd betekent dit dat minimaal twee op de drie patiënten tevreden dient te zijn en dat maximaal één op de twintig patiënten duidelijk ontevreden dient te zijn. Voorzichtigheid bij de interpretatie van de resultaten is geboden. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 16 van 87

17 4.3 Resultaten vragenlijstonderzoek Patiëntenpopulatie Alle patiënten die ten tijde van werving lid waren van de LPVN (N=138) werden aangeschreven. Deze werving resulteerde in een aantal van 105 aanmeldingen (response rate 76,1%). Onder deze 105 aanmeldingen, voldeden 12 patiënten niet aan de inclusiecriteria en werden uitgesloten van deelname. 93 Patiënten werden via uitgenodigd tot deelname en ontvingen de link naar de web-based vragenlijst, inclusief persoonlijke inlogcode en wachtwoord. In totaal konden van 88 patiënten de data worden geanalyseerd; van 5 patiënten werd de vragenlijst niet retour ontvangen (response rate 83,8%). In Figuur 4.1 wordt bovenstaande in een stroomdiagram samengevat. Een samenvatting van demografische en klinische gegevens is weergegeven in Tabel 4.1. In bijlage 15 zijn uitgebreide demografische en klinische gegevens opgenomen. Figuur 4.1: Stroomdiagram patiëntenpopulatie 138 patiënten met LP benaderd Non Response: N= patiënten aangemeld voor deelname Response Rate= 76,1% Exclusie N=12 Reden exclusie: Geen LP N=1 Op dit moment of in het verleden geen behandeling voor LP N=4 Geen toestemming bewaren gegevens N=1 Technische problemen N=1 Afzien van deelname N=1 Niet woonachtig in NL N=4 Non Response N=5 Totaal aantal deelnemers N=88 Response rate: 88/105=83,8% Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 17 van 87

18 Tabel 4.1: Demografische en klinische gegevens(n=88) Aantal respondenten 88 10,2% mannen 89,8% vrouwen Gemiddelde leeftijd (SD) 60,8 jaar (10,7) Differentiatie leeftijdsopbouw: jaar: 1,1% jaar: 2,3% jaar: 12,5% jaar: 23,9% jaar: 42,0% jaar: 15,9% 80 en ouder: 2,3% Type lichen planus 81,8% orale lichen planus 42,0% cutane lichen planus 52,3% genitale lichen planus 10,2% elders Ziekte-ernst 12,5% niet ernstig 28,4% licht 43,2% matig 14,8% ernstig 1,1% zeer ernstig Gemiddelde ziekteduur (SD) 9,3 jaar (9,1) In het verleden onder behandeling van huisarts of specialist(n=70) Medicamenteuze behandeling in het verleden(n=67) Op dit moment onder behandeling van huisarts of specialist(n=50) Medicamenteuze behandeling op dit moment(n=58) 82,8% Dermatoloog 50,0% Huisarts 44,3% Kaakchirurg/ Tandarts 31,4% Gynaecoloog 17,1% Alternatief genezer 4,3% Anders 2,9% Seksuoloog 1,4% Uroloog 49,3% Dermovate 34,3% Anders # 29,8% Protopic 28,4% Triamcinolon 23,9% Vette zalf 17,9% Betamethason 17,9% Cutivate 16,4% Prednison 11,9% Chloorhexidine 10,4% Emovate 10,4% Neotigason 8,9% Locoid 8,9% Topicorte 6,0% Vitamine D 4,5% Disprosone 3,0% Ciclosporine 3,0% Clobex 1,5% Betnelan 1,5% Mometason zalf 72,0% Dermatoloog 32,0% Gynaecoloog 28,0% Kaakchirurg/ Tandarts 4,0% Huisarts 4,0% Anders 2,0% Alternatief genezer 43,1% Dermovate 27,6% Anders # 17,2% Vette zalf Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 18 van 87

19 13,8% Betamethason 13,8% Protopic 10,3% Triamcinolon 8,6% Cutivate 5,2% Elocon 5,2% Prednison 3,4% Topicorte 3,4% Vitamine D 1,7% Betnelan 1,7% Ciclosporine 1,7% Disprosone 1,7% Emovate 1,7% Locoid 1,7% Mometason zalf 1,7% Neotigason Gemiddelde duur van de huidige behandeling (SD) 5,0 jaar (9,0) # Meerdere antwoorden mogelijk Waaronder: clobetasol, lidocaïne Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 19 van 87

20 4.3.2 Generieke en domein-specifieke tevredenheid Resultaten over generieke en domein-specifieke tevredenheid worden weergegeven in grafieken. Er wordt onderscheid gemaakt tussen: Generieke tevredenheid met behandelingen in het verleden en/of heden Generieke tevredenheid met behandeling in het verleden Generieke tevredenheid met huidige behandeling Domein-specifieke tevredenheid met huidige behandeling Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 20 van 87

21 Totaal behandelingen: Generieke tevredenheid Grafiek 4.1 toont de mate van ontevredenheid (rood; 4,5%) en de mate van tevredenheid (groen; 33,0%) over het totaal van alle behandelingen. De mate van ontevredenheid valt binnen de normscore van 5,0%; de mate van tevredenheid bereikt de normscore van 67,0% niet. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 21 van 87

22 Behandelingen in het verleden: Generieke tevredenheid Grafiek 4.2 toont de mate van ontevredenheid (12,2%) en de mate van tevredenheid (33,8%) met behandelingen in het verleden. De mate van ontevredenheid valt buiten de normscore van 5,0%; de mate van tevredenheid bereikt de normscore van 67,0% niet. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 22 van 87

23 Huidige behandelingen: generieke en domeinspecifieke tevredenheid Generieke tevredenheid met huidige behandeling Grafiek 4.3 toont de mate van generieke ontevredenheid (4,1%) en de mate van generieke tevredenheid (49,3%) met de huidige behandeling. De mate van ontevredenheid valt binnen de normscore van 5,0%; de mate van tevredenheid bereikt de normscore van 67,0% niet. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 23 van 87

24 Huidige behandelingen: generieke en domeinspecifieke tevredenheid Domeinspecifieke tevredenheid met huidige behandeling Grafiek 4.4 toont per domein de mate van specifieke tevredenheid en specifieke ontevredenheid met de huidige behandeling. De domeinspecifieke ontevredenheid over de huidige behandeling is bij de domeinen effectiviteit (9,5%), veiligheid (6,7%), informatieverschaffing (5,4%) en arts-patiëntrelatie (6,8%) niet binnen de gestelde norm van 5,0%. De mate van specifieke tevredenheid bereikt bij alle domeinen (effectiviteit (39,2%), veiligheid (29,7%), gebruiksgemak (48,6%), informatieverschaffing (41,2%), artspatiëntrelatie (62,2%) en organisatie (52,7%)) de normscore van 67,0% niet. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 24 van 87

25 4.3.3 Waardering van specifieke domeinen van tevredenheid Cirkeldiagram 4.1 laat de waardering van patiënten van specifieke domeinen van tevredenheid zien. Patiënten kenden het grootste belang toe aan effectiviteit, gevolgd door arts-patiëntrelatie en veiligheid. Relatief het minste belang werd toegekend aan gebruiksgemak en organisatie. Cirkeldiagram 4.1: Waardering van specifieke domeinen van tevredenheid (N=79) * Belang Organisatie 0,8 Belang Artspatiëntrelatie 2,1 Belang Effectiviteit 2,7 * Andere aantallen door missende waarden Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 25 van 87

26 4.3.4 Kwaliteit van leven Door middel van het gebruik van de Skindex-29, een multi-dimensionele, dermatologiespecifieke kwaliteit van leven vragenlijst, werd voor de domeinen Symptomen, Emoties en Functioneren een score berekend. Deze scores duiden op een lichte, middelmatige of ernstige vermindering van kwaliteit van leven (22,23). In bijlage 16 worden afkapwaarden per domein getoond. In de grafieken worden deze door middel van een stippellijn weergegeven. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 26 van 87

27 Grafiek 4.5 laat zien dat patiënten met lichen planus gemiddeld genomen een middelmatige vermindering van kwaliteit van leven op het domein Symptomen ervaren (score 43,1; sd 19,2; range 7,1-96,4). Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 27 van 87

28 Grafiek 4.6 laat zien dat patiënten met lichen planus gemiddeld genomen een lichte vermindering van kwaliteit van leven ervaren op het domein Emoties (score 28,9; sd 16,6; range 0,0-82,5). * Ander aantal door missende waarden Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 28 van 87

29 Grafiek 4.7 laat zien dat patiënten met lichen planus gemiddeld genomen een lichte vermindering van kwaliteit van leven ervaren op het domein Functioneren (score 21,9; sd 19,8 range 0,0-85,4). Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 29 van 87

30 Grafiek 4.8 laat zien dat patiënten met lichen planus gemiddeld genomen een lichte vermindering van kwaliteit van leven ervaren (score 29,5; sd 16,3; range 3,3-83,3). *Ander aantal door missende waarden Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 30 van 87

31 4.3.5 Subgroepanalyse Subgroepanalyses werden uitgevoerd voor leeftijd en lokalisatie. De subgroepanalyse liet geen significant verschil zien voor leeftijd. Voor lokalisatie werd zowel op het domein Symptomen als op het domein Emoties een significant verschil gevonden tussen één en drie of meer lokalisaties; voor het domein Functioneren en de Totaalscore werd een significant verschil gevonden tussen één en drie of meer lokalisaties, en tussen twee en drie of meer lokalisaties (data niet getoond). Echter, deze bevindingen zijn niet van invloed op de algehele conclusies van dit onderzoek. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 31 van 87

32 4.4 Conclusies en aanbevelingen vragenlijstonderzoek Conclusie per doelstelling 1. Het vaststellen van de mate van generieke tevredenheid van patiënten met LP over hun behandelingen. Ongeveer 1 op de 3 patiënten (33,8%) is tevreden over hun behandeling die zij in het verleden hebben gehad. Ongeveer 1 op de 8 patiënten (12,2%) is hierover ontevreden. 2. Het vaststellen van de generieke en domeinspecifieke tevredenheid van patiënten met LP over hun huidige behandeling Ongeveer 1 op de 2 patiënten (49,3%) was tevreden over de huidige behandeling. Ongeveer 1 op de 24 patiënten (4,1%) was ontevreden over de huidige behandeling. Bij geen van de zes domeinen werd de normscore van 67,0% voor tevredenheid behaald. Patiënten waren het meest tevreden over de arts-patiëntrelatie (62,2%). De normscore van 5,0% voor ontevredenheid werd overschreden bij effectiviteit, veiligheid, informatieverschaffing en arts-patiëntrelatie. Patiënten waren het meest ontevreden over de effectiviteit van de behandeling (9,5%). 3. Het vaststellen van het relatieve belang of de relatieve waarde die patiënten met LP toekennen aan specifieke domeinen van behandeltevredenheid Patiënten kenden het meeste belang toe aan effectiviteit van een behandeling, gevolgd door arts-patiëntrelatie en veiligheid. Het minste belang werd gehecht aan de organisatie. 4. Het vaststellen van dermatologie-specifieke kwaliteit van leven van patiënten met LP Patiënten met lichen planus ervaren een middelmatige vermindering van kwaliteit van leven op het domein Symptomen en een lichte vermindering van kwaliteit van leven op de domeinen Emoties en Functioneren. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 32 van 87

33 Aanbevelingen 1. Aanbevolen wordt om in de dermatologische praktijk expliciet aandacht te besteden aan behandeltevredenheid: a. door patiënten, waar mogelijk en relevant, te vragen naar behandeltevredenheid (generiek en specifiek: effectiviteit, arts-patiëntrelatie, veiligheid, informatieverschaffing, gebruiksgemak en organisatie van de behandeling), en b. door indien nodig de behandeling en zorg op basis van beschikbare gegevens aan te passen. 2. Aanbevolen wordt om de gestelde normen voor de interpretatie van (on)tevredenheidscores van patiënten door de beroepsgroep te hanteren. 3. Aanbevolen wordt om in de dermatologische praktijk expliciet aandacht te besteden aan de invloed van lichen planus op kwaliteit van leven: a. door patiënten, waar mogelijk en relevant, te vragen naar hun kwaliteit van leven; hetzij mondeling, hetzij met een gestandaardiseerde vragenlijst, bij voorkeur de Skindex-29, en b. door indien nodig de behandeling en zorg op basis van beschikbare gegevens aan te passen Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 33 van 87

34 5. Literatuur 1. Ebrahimi M, Lundqvist L, Wahlin YB, Nylander E. Mucosal lichen planus, a systemic disease requiring multidisciplinary care: A cross-sectional clinical review from a multidisciplinary perspective. Journal of Lower Genital Tract Disease, 2012;16(4). 2. Shikiar R, Rentz AM. Satisfaction with medication: an overview of conceptual, methodologic, and regulatory issues. Value Health 2004;7: Atkinson MJ, Sinha A, Hass SL et al. Validation of a general measure of treatment satisfaction, the Treatment Satisfaction Questionnaire for Medication (TSQM), using a national panel study of chronic disease. Health Qual Life Outcomes 2004;2: Ruiz MA, PArdo A, Rejas J et al. Development and Validation of the "Treatment Satisfaction with Medicines Questionnaire"(SATMED-Q). Value Health 2008;11(5): Sprangers MAG. Wat is kwaliteit van leven en hoe wordt het gemeten? Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, < Nationaal Kompas Volksgezondheid\Gezondheid en ziekte\functioneren en kwaliteit van leven\kwaliteit van leven, 22 september Chren MM, Lasek RJ, Flocke SA, Zysanski SJ. Improved discriminative and evaluative capability of a refined version of Skindex: a quality of life instrument for patients with skin diseases. Arch Dermatol 1997;133(11): Chren MM, Lasek RJ, Quinn LM, Covinsky KE. Convergent and discriminant validity of a generic and a disease-specific instrument to measure quality of life in patients with skin disease. J Invest Dermatol 1997;108(1): Yoke PC, Tin GB, Kim MJ, Rajaseharan A, Ahmed S, Thongprasom K, CHaimusik M, Suresh S, MAchin D, Bee WH, Seldrup J; Asion Lichen Planus Study Group. A randomized controlled trial to compare steroid with cyclosporine for the topical treatment of oral lichen planus. Oral Surf Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2006;102(1): Jensen JT, Bord M, Leclair CM. Patient satisfaction after the treatment of vulvovaginal erosive lichen planus with topical clobetasol and tacrolimus: A survey study. Am J Obstet Gynecol 2004;190(6): ; discussion Nagao Y, Sata M. Effect of oral care gel on the quality of life for oral lichen planus in patients with chronic HCV infection. Virology Journal 2011, 8: Salazar-Sánchez N, López-Jornet P, Camacho-Alonso F, M. Sánchez-Siles. Efficacy of topical Aloe vera in patients with oral lichen planus: a randomized double-blind study. J Oral Pathol Med 2010;39: López-Jornet P, Camacho-Alonso F. Quality of life in patients with oral lichen planus. Journal of Evaluation in Clinical Practice 2010;16: Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 34 van 87

35 13. Hegarty AM, Hodgson TA, Lewsey JD, Porter RD. Fluticasone propionate spray and betamethasone sodium phosphate mouthrinse: A randomized crossover study for the treatment of symptomatic oral lichen planus. J Am Acad Dermatol 2002;47: Both H, Essink-Bot ML, Busschbach J, Nijsten T. Critical review of generic and dermatology-specific health-related quality of life instruments. J Invest Dermatol 2007;127(12): de Korte J, Mombers FM, Sprangers MA, Bos JD. The suitability of quality-of-life questionnaires for psoriasis research: a systematic literature review. Arch Dermatol 2002;138(9): Cranenburgh van OD, Borgonjen R, Korte de J. Het patiëntenperspectief in de behandelrichtlijn psoriasis. Stichting Aquamarijn, Academisch Medisch Centrum Amsterdam, Afdeling Huidziekten, mei Prinsen CA, Lindeboom R, de Korte J. Interpretation of Skindex-29 scores: cutoffs for mild, moderate and severe impairment of health-related quality of life. J Invest Dermatol 2011;131(9): Prinsen CA, Lindeboom R, Sprangers MA, Legierse CM, de Korte J. Health related quality of life assessment in dermatology: interpretation of Skindex-29 scores using patient-based anchors. J Invest Dermatol 2010;130(5) Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 35 van 87

36 6. Bijlagen BIJLAGE 1: TABEL LITERATUURONDERZOEK... BIJLAGE 2: CHECKLIST DOMEINEN EN ASPECTEN VAN BEHANDELTEVREDENHEID... BIJLAGE 3: DRAAIBOEK BIJEENKOMST FOCUSGROEP... BIJLAGE 4: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. SCREENING FOCUSGROEP... BIJLAGE 5: SCREENINGSVRAGENLIJST DEELNEMERS FOCUSGROEP... BIJLAGE 6: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. DE FOCUSGROEP... BIJLAGE 7: VRAGENLIJST FOCUSGROEP, INCL. TOESTEMMINGSFORMULIER... BIJLAGE 8: DEMOGRAFISCHE EN KLINISCHE GEGEVENS VAN DEELNEMERS FOCUSGROEP... BIJLAGE 9: GENOEMDE ASPECTEN VAN BEHANDELTEVREDENHEID PER DOMEIN... BIJLAGE 10: TOTAALOVERZICHT DOMEINEN EN ASPECTEN VAN BEHANDELTEVREDENHEID... BIJLAGE 11: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. PILOT TEST... BIJLAGE 12: VRAGENLIJST T.B.V. VRAGENLIJSTONDERZOEK... BIJLAGE 13: UITNODIGINGSBRIEF T.B.V. DEELNAME VRAGENLIJSTONDERZOEK... BIJLAGE 14: BRIEF MET LINK EN PERSOONLIJKE CODE VRAGENLIJST... BIJLAGE 15: DEMOGRAFISCHE EN KLINISCHE GEGEVENS DEELNEMERS VRAGENLIJSTONDERZOEK.. BIJLAGE 16: AFKAPWAARDEN SKINDEX Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 36 van 87

37 Bijlage 1. Tabel literatuuronderzoek Zoekstrategie Search PubMed d.d. 5 april 2012 (including hand search): ("Lichenoid Eruptions"[Mesh:noexp] OR "Lichen Planus"[Mesh] OR "Lichen Sclerosus et atrophicus"[mesh] OR "Vulvar Lichen Sclerosus"[Mesh] Or lichen planus [tiab] OR lichen sclerosus [tiab]) AND ("Consumer Satisfaction"[Mesh] OR consumer satisfact*[tiab] or patient satisfact*[tiab] OR consumer prefer*[tiab] OR patient prefer* [tiab] OR "Quality of life"[mesh] OR Quality of Life [tiab] OR QoL[tiab]) Auteur / jaar Journal Titel N Diagnose Ziekte ernst / kwaliteit van leven Doelstelling / behandeling Yoke PC et al., on behalf of the Asian Lichen Planus Study Group. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod Jul;102(1): A randomized controlled trial to compare steroid with cyclosporine for the topical treatment of oral lichen planus. 139 Oral lichen planus Topical cyclosporine appears no more effective than steroid in the treatment of oral lichen planus. To compare the effectiveness of cyclosporine solution versus triamcinolone acetonide in orabase in the treatment of oral lichen planus. Jensen JT et al. Am J Obstet Gynecol Jun;190(6): ; discussion Patient satisfaction after the treatment of vulvovaginal erosive lichen planus with topical clobetasol and tacrolimus: a survey study. 19 Vulvovaginal erosive lichen planus The use of topical tacrolimus improves satisfaction and may result in better clinical outcomes than therapy with clobetasol for the treatment of vulvovaginal erosive lichen planus. To compare patient satisfaction with the topical immune system modulator tacrolimus to topical clobetasol during treatment for vulvovaginal erosive lichen planus. Behandeltevredenheid en Kwaliteit van Leven bij Lichen Planus 2.0 Pagina 37 van 87