Monitoring nieuwe stoffen. Monitoring van nieuwe stoffen in hemelwater en de AWZI s van Almere en Zeewolde

Transcriptie

1 Monitoring nieuwe stoffen Monitoring van nieuwe stoffen in hemelwater en de AWZI s van Almere en Zeewolde 16 april 2012

2

3 Inhoud 1 Inleiding Achtergrond Doel en onderzoeksvragen Leeswijzer Werkwijze Opzet onderzoek Stofkeuze Meetlocaties Uitvoering Monstername Uitvoering chemische analyses Resultaten Ftalaten Alkylfenol(ethoxylat)en - nonylfenolen Gebromeerde vlamvertragers Geperfluoreerde verbindingen Musken UV-filters Benzotriazolen Bisfenolen Parabenen Desinfectants Geneesmiddelen Pijnstillers Antibiotica Bètablokkers Röntgencontrastmiddelen Overige aangetoonde geneesmiddelen Pesticiden Vergelijking met waterkwaliteitsnormen Samenvatting en conclusies Bijlagen Bijlage 1 Overzicht analysepakketten Bijlage 2 Resultaten chemische analyses Bijlage 3 Lijst geanalyseerde geneesmidelen Monitoring nieuwe stoffen 3

4 4 Monitoring nieuwe stoffen

5 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Sinds de implementatie van de Europese Kaderrichtlijn Water in 2000 is er meer belangstelling voor de nieuwe stoffen die vaak in lage concentraties in het oppervlaktewater voorkomen. Onder nieuwe stoffen worden verstaan hormoonverstorende stoffen, geneesmiddelen, en andere potentieel schadelijke stoffen die in het oppervlaktewater kunnen voorkomen maar (nog) niet in het waterkwaliteitsbeleid worden meegenomen. Bijvoorbeeld weekmakers, brandvertragers, geurstoffen, conserveringsmiddelen enzovoorts. De nieuwe stoffen hebben vaak een specifiek werkingsmechanisme en kunnen soms in zeer lage concentraties een nadelig effect hebben op organismen. Geneesmiddelen en hormonen worden door de mens uitgescheiden. Andere stoffen, zoals weekmakers, vlamvertragers, desinfectiemiddelen en synthetische musken komen vrij uit huishoudelijke producten. Al deze stoffen verdwijnen met het huishoudelijk afvalwater via het riool naar de afvalwaterzuiveringen. Afvalwaterzuiveringen halen weliswaar een deel van de stoffen uit het afvalwater, maar lang niet alles. De stoffen die niet verwijderd worden komen terecht in het oppervlaktewater. Van een aantal stoffen is bekend dat deze problemen kunnen veroorzaken, bijvoorbeeld hormoonverstorende werking. Van veel andere stoffen is de werking onbekend. 1.2 Doel en onderzoeksvragen Dit onderzoek richt zich op twee hoofdonderwerpen: Voorkomen van nieuwe stoffen in afvalwater en afstromend hemelwater: Welke stoffen komen voor en in welke mate? Wat zijn de verschillen tussen afvalwater en afstromend regenwater? Is er verschil tussen het afvalwater van een grote stad (Almere) en een dorp (Zeewolde)? Verwijdering van nieuwe stoffen' in een afvalwaterzuivering (AWZI) en in een lamellenfilter: In welke mate worden de verschillende nieuwe stoffen verwijderd? Heeft de cannibalreactor van AWZI Zeewolde effect op de verwijdering? 1.3 Leeswijzer Nadrukkelijk wordt op het indicatieve karakter van deze monitoring gewezen. De monsters betreffen steekmonsters en zijn daarom een momentopname. Daarom moet enige voorzichtigheid betracht worden bij de interpretatie van influent- en effluentconcentraties en de beoordeling van verwijderingsrendementen. Het onderzoek geeft een indicatief inzicht in het voorkomen van nieuwe stoffen in het in- en effluent van de AWZI s en afstromend hemelwater in het stedelijke gebied. Na deze inleiding worden in hoofdstuk 2 de opzet van het onderzoek en de uitgevoerde werkzaamheden beschreven. In hoofdstuk 3 worden de resultaten gepresenteerd. Per stofgroep is een overzicht gegeven van de meetresultaten, waarbij gefocust wordt op de te beantwoorden vragen. In hoofdstuk 4 wordt een overzicht gegeven van de stoffen die de vigerende waterkwaliteitsnormen overschrijden. Tot slot staan in hoofdstuk 5 de conclusies, weergegeven als een samenvattend overzicht van de resultaten. Monitoring nieuwe stoffen 5

6 6 Monitoring nieuwe stoffen

7 2 Werkwijze 2.1 Opzet onderzoek Stofkeuze Het onderzoek richt zich op stoffen en stofgroepen die nog weinig zijn onderzocht in Nederland, waarvan uit Europees onderzoek is gebleken dat ze wel verwacht mogen worden in het milieu. Het gaat ondermeer om geperfluoreerde verbindingen (PFOS EN PFOA), musken, UV-filters, conserveringsmiddelen (parabenen), ontsmettingsmiddelen (triclosan) en benzotriazolen. Voor de AWZI s zijn ook de geneesmiddelen meegenomen. Tabel 2.1 geeft een overzicht van de onderzochte stoffen. Tabel 2.1 Onderzochte stoffen(groepen) Stofgroep Motivatie Toepassing Ftalaten Prioritaire stoffen Weekmaker plastics Nonylfenolen / alkylfenolethoxylaten Prioritaire stoffen Komt in Europees onderzoek naar voren omdat deze zeer veelvuldig wordt aangetoond. Gebromeerde vlamvertragers Prioritaire stoffen Brandwerend Perfluorverbindingen Musken In Nederland nog niet veel gemeten. Verspreiding via lucht, dus ook in regenwater, in mindere mate in sediment. Zeer persistent en hopen op in organismen. Toxisch en kankerverwekkend Eerder aangetoond in regenwater, soms in hoge concentraties. Hormoonverstorend en kankerverwekkend Oppervlakte-actieve stoffen in reinigingsmiddelen: ook in verf, bestrijdingsmiddelen, bij productie van papier en veredeling van textiel Wijdverbreid ingezet: toepassingen variërend van waterafstotende coatings op schoenen en pizzadozen tot toevoegingen in blusschuim Geurstoffen, o.a. in cosmetica en wasmiddelen UV-filters Hormoonverstorende werking (Zonnebrand)crème, plastics en rubber Benzotriazolen Bisfenol-A Komt in Europees onderzoek naar voren omdat deze zeer veelvuldig wordt aangetoond. Eerder aangetoond in regenwater, soms in hoge concentraties. Kandidaat prioritaire stof. Hormoonverstorende werking Anti-corrosiemiddel, antivries/ontdooimiddel (deicing), koelvloeistof, en in vaatwasmiddelen. Polycarbonaat (hulpstof bij productie plastics), thermisch papier Parabenen Hormoonverstorende werking Conserveermiddel in cosmetica, wasmiddelen, lijm Geneesmiddelen + hormonen Worden veelvuldig in effluent aangetroffen In het actief slib van de AWZI s Almere en Zeewolde zijn bepaald: Ftalaten Nonylfenolen en alkylfenolethoxylaten (indicatief onderzoek) Gebromeerde vlamvertragers Geperfluoreerde verbindingen (indicatief onderzoek). Voor andere stoffen zijn geen analysepakketten beschikbaar en/of door hun stofeigenschappen is de slibfase van minder belang. Klassieke parameters Aanvullend zijn een aantal klassieke stofgroepen in dit onderzoek meegenomen: pesticiden, zware metalen en macro-ionen, PAK, chloorhoudende bestrijdingsmiddelen, PCB s en algemene parameters (nutriënten, chloride, enz.). In deze rapportage worden alleen de pesticiden besproken. De overige stofgroepen zijn in deze presentatie buiten beschouwing gelaten. Monitoring nieuwe stoffen 7

8 2.1.2 Meetlocaties Het onderzoek richt zich op: De AWZI s van Zeewolde en Almere Afstromend hemelwater in Almere (stadscentrum en woonwijken) en in Zeewolde (industrieterrein Trekkersveld) Tabel 2.2 Overzicht meetlocaties Meetlocatie AWZI s Omgeving, rioolstelsel AWZI s Influent X X Effluent X X Actief slib X X Decantaat Cannibaltanks Slib in cannibalproces Regenwatersysteem Afstromend hemelwater Zeewolde Almere Zeewolde Almere Helofytenfilter Trekkersveld Bedrijventerrein, VGS X Lamellenfilter influent Woonwijk, GS X Lamellenfilter effluent X Hemelwaterriool Baljuwstraat Stadscentrum, GS X Hemelwaterriool Palembangweg Woonwijk, GS X Hemelwaterriool Sluis Woonwijk, GS X Toelichting: GS = gescheiden stelsel VGS = verbeterd gescheiden stelsel X X AWZI s Almere en Zeewolde Op beide AWZI s is een zeer laag belast actiefslib-installatie aanwezig om het water te zuiveren. De capaciteit van AWZI Almere bedraagt inwonerequivalenten en van AWZI Zeewolde inwonerequivalenten. Cannibalproces AWZI Zeewolde Het zuiveren van afvalwater gebeurt door bacteriën, die het zogenaamd actiefslib in een afvalwaterzuivering vormen. Doordat de bacteriën groeien, als gevolg van het afbreken van de vervuiling, neemt de hoeveelheid actief slib toe. Om deze onder controle en constant te houden, moet men regelmatig het teveel aan actief slib afvoeren. Bij het cannibalproces voert men een klein deel van het actief slib naar een aparte, nagenoeg zuurstofloze tank, waardoor langzaam groeiende bacteriën de overhand krijgen. Deze langzaam groeiende bacteriën worden teruggevoerd naar het begin van de zuivering, waar zij een groot deel van de snelgroeiende bacteriën verdrijven. Door de kleinere hoeveelheid snelgroeiende bacteriën neemt het teveel aan actief slib af. Men hoeft dus minder slib (uiteindelijk ruim 70%) af te voeren om het actief slib onder controle en constant te houden. Wat de invloed van de cannibaltanks is op de verwijdering van stoffen is nog onbekend. Door afbraak van slib kunnen eerder geabsorbeerde stoffen weer vrijkomen die, als ze niet volledig worden afgebroken, met de waterfase weer worden teruggevoerd in de AWZI. Overigens kan de afbraak van deze geresorbeerde stoffen mogelijk alsnog in de waterlijn van de AWZI plaatsvinden. Omdat met dit systeem de slibleeftijden enorm zullen toenemen is het ook mogelijk dat het systeem een positieve invloed heeft op de afbraak van nieuwe stoffen, omdat de afbraak van deze stoffen een langere adaptie van het slib vraagt. Uit de cannibaltank zijn monsters genomen van het decantaat cannibalproces (dunne heldere vloeistof) en het slib cannibalproces (bezinksel). 8 Monitoring nieuwe stoffen

9 Hemelwater helofytenfilter Trekkersveld De monsters van helofytenfilter Trekkersveld betreffen het afstromend hemelwater van bedrijventerrein Trekkersveld te Zeewolde. Het terrein is uitgerust met een verbeterd gescheiden stelsel (VGS). Het helofytenfilter Trekkersveld is in de jaren 80 is aangelegd voor de nabehandeling van effluent van de AWZI Zeewolde. Het filter bestaat uit een bezinksloot en een vloeiveld. Tegenwoordig wordt het filter gebruikt voor (behandeling van) afstromend regenwater van verhard oppervlak (wegen en daken) van het bedrijventerrein Trekkersveld. Omdat het filter nog niet in werking is gesteld, wordt het hemelwater op dit moment nog onbehandeld via het helofytenfilter op de Hoge Vaart geloosd. Monitoring van het effect van de zuiverende werking van het hemelwater was in dit onderzoek daarom (nog) niet mogelijk. Lamellenfilter Almere Het lamellenfilter bevindt zich aan de Breskensweg en ligt in een gebied met een gescheiden stelsel. Het influent van het lamellenfilter is representatief gesteld voor afstromend hemelwater van een parkeerplaats. Het effluent van het lamellenfilter bevat mogelijk deels ongezuiverd afstromend hemelwater van een nabijgelegen tunneltje (zie 2.2.1). Dit is de reden waarom deze locatie na de eerste monstername voor de rest van het onderzoek is geschrapt. Hemelwater Almere De drie overige hemelwater meetpunten in het stedelijk gebied van Almere: Baljuwstraat: stadscentrum Almere, gescheiden stelsel, put 15R0255 Palembangweg: Almere-Buiten, woonwijk na 1985, gescheiden stelsel, put 35R0630 Sluis: Almere Haven, woonwijk voor 1985, gescheiden stelsel, put 57R Uitvoering Monstername De monsters zijn steekmonsters die door medewerkers van het waterschap zijn genomen. Dit betekent dat de metingen een momentopname zijn. Drie keer heeft een meetronde plaatsgevonden, te weten: Najaar 2010 (6 oktober 2010) Winter (7 januari ) Najaar (6 oktober ) Een overzicht van de genomen monsters staat in Tabel 2.3. Monitoring nieuwe stoffen 9

10 Tabel 2.3 Monstername Locatie/meetpunt Code Datum monstername 2010 RWZI Almere Influent AWZI Almere z200-x1101 X X X Effluent AWZI Almere z200-x1601 X X X Actief slib AWZI Almere z200-y1311 X X X RWZI Zeewolde Influent AWZI Zeewolde z100-x1101 X X X Effluent AWZI Zeewolde z100-x1301 X X X Actief slib AWZI Zeewolde z100-x1201 X X X Decantaat cannibaltanks z100-y2201d X X X Slib in het cannibalproces z100-y2201s X X X Hemelwater Zeewolde Helofytenfilter Trekkersveld z26gn X X X Hemelwater Almere Influent lamellenfilter Almere z26cn X - - Effluent lamellenfilter Almere z26cn X - - Hemelwaterriool Baljuwstraat z26cn X X X Hemelwaterriool Palembangweg z26cn X X Hemelwaterriool Sluis z200-x X X Monstername AWZI s De AWZI s waren goed te bemonsteren. Er zijn geen bijzonderheden te vermelden. Monstername cannibalproces Het decantaat van het cannibalproces is bemonsterd uit de interchangetank. Wanneer de circulatie in de cannibaltank wordt stopgezet treedt een scheiding op in een troebele fractie (slib) en heldere fractie (decantaat). Het decantaat uit de cannibaltank wordt overgeheveld naar een interchangetank. Uit deze interchangetank zijn de monsters van het decantaat genomen. Er is dus niet gedecanteerd tijdens de monstername. De slibfractie uit het cannibalproces is direct uit de cannibaltank bemonsterd. Met een monsterbeker zijn monsters onder uit de tank genomen. Monstername helofytenfilter Trekkersveld De hemelwatermonsters van de eerste monsternameronde zijn mogelijk verdund met oppervlaktewater. Gebleken is dat oppervlaktewater van het bedrijventerrein via het hemelwaterriool werd afgevoerd. Dit was mogelijk vanwege een te lage drempel in het systeem. Na de eerste bemonstering is dit euvel verholpen, zodat de monsters van de tweede en derde monsternameronde wel representatief zijn. Figuur 2.1 Monstername decantaat cannibalproces uit de overlooptank (links) en meetpunt slib cannibaltank (rechts) 10 Monitoring nieuwe stoffen

11 Monstername lamellenfilter Het lamellenfilter Almere is alleen tijdens de eerste meetronde bemonsterd. Het influent van het lamellenfilter was goed te bemonsteren. Nabij het effluentmeetpunt bleek een pomp op de put te lozen. Waarschijnlijk betreft het een pomp die een nabijgelegen tunnel droog houdt. Het effluent van het lamellenfilter bevat mogelijk deels (ongezuiverd) afstromend hemelwater van deze tunnel. Om deze reden is deze locatie na de eerste monstername voor de rest van het onderzoek geschrapt. Hiervoor in de plaats zijn in de tweede en derde meetronde monsters genomen uit het hemelwaterriool bij de Palembangweg en Sluis (zie Tabel 2.3) Uitvoering chemische analyses De gekozen stoffen zijn te analyseren door diverse laboratoria, maar niet allemaal in één analysepakket. Enkele stofgroepen die in Nederland nog niet veelvuldig worden gemeten, kunnen in een beperkt aantal laboratoria worden onderzocht. De analyses zijn door vijf laboratoria verricht: 1. Het laboratorium van Waterschap Groot Salland (WGS) 2. Omegam 3. Vitens 4. Instituut voor milieuvraagstukken (IVM) 5. Wetsus Bijlage 1 bevat een overzicht van welke stofgroepen, in welk laboratorium en wanneer zijn onderzocht. Rapportagegrenzen In dit rapport wordt het begrip rapportagegrens veel gebruikt. De rapportagegrens is gedefinieerd als de laagste waarde van een stof in een monster die nog voldoende nauwkeurig kwantitatief kan worden vastgesteld. Dit is iets anders dan de detectiegrens, dit is namelijk de laagste waarde van een stof in een monster waarbij de aanwezigheid nog voldoende adequaat kan worden vastgesteld. De rapportagegrens ligt over het algemeen hoger dan de detectiegrens. Het verschil zit dus in de nauwkeurigheid van de bepaling. Regelmatig is er sprake van een verhoogde rapportagegrens ten gevolge van storingen in de monstermatrix. Hiermee wordt bedoeld dat het monster zeer sterk verontreinigd is of een combinatie van stoffen bevat waardoor afwijkingen in de bepaling optreden. Monitoring nieuwe stoffen 11

12 12 Monitoring nieuwe stoffen

13 3 Resultaten In dit hoofdstuk worden de resultaten weergegeven van achtereenvolgens de stofgroepen ftalaten, nonylfenolen/alkylfenol(ethoxylat)en, gebromeerde vlamvertragers, geperfluoreerde verbindingen, synthetische musken, UV-filters, benzotriazolen, bisfenolen, parabenen, desinfectants, geneesmiddelen (incl. hormonen) en pesticiden. Een totaaloverzicht van de meetresultaten is opgenomen in een apart Excel bestand. Hierin zijn de resultaten van de 542 geanalyseerde parameters op verschillende manieren gerangschikt: Aantal keren wel/niet aantoonbaar gemeten per compartiment (effluent, influent, hemelwater, actief slib, etc.) en per stof Matrix met alle analyseresultaten, per meetlocatie en per stof Matrix met alleen die stoffen die in enig compartiment aantoonbaar zijn gemeten, per meetlocatie en per stof Matrix met verwijderingsrendement AWZI s. Deze monitoring omvat een brede screening van een groot aantal (stof)groepen. Figuur 3.1 toont voor een deel van de onderzochte stofgroepen het aantal stoffen dat in deze monitoring wel/niet boven de rapportagegrens is aangetroffen. Figuur 3.1 Per stofgroep het aantal stoffen dat wel/niet aantoonbaar is gemeten. (Enkele stofgroepen ontbreken in dit overzicht, b.v. benzotriazolen). Monitoring nieuwe stoffen 13

14 Toelichting presentatie resultaten Rapportagegrenzen Voor de leesbaarheid van de grafieken, zijn alle rapportagegrenzen op nul gezet. In de grafieken is daarom niet zichtbaar wat de rapportagegrenzen zijn en of er sprake is van een verhoogde rapportagegrens. Dubbele waarden Enkele analysepakketten van de verschillende laboratoria vertonen een overlapping, waardoor een aantal stoffen door meerdere laboratoria is gerapporteerd. Voor deze dubbele meetwaarden is ervoor gekozen om steeds de reeks met de hoogst gemeten concentraties te of de laagste rapportagegrens presenteren. Met reeks wordt hier bedoeld: van de betreffende stof steeds per meetronde de hele serie aan analyseresultaten van één laboratorium. Hiermee blijven de waarden onderling vergelijkbaar. Indicatieve resultaten Omdat de monsters steekmonsters zijn, dus een korte momentopname, wordt benadrukt dat de resultaten van dit onderzoek indicatief zijn. De resultaten van de van de analyses staan in bijlage 2 en worden in de grafieken in de navolgende paragrafen samengevat. 3.1 Ftalaten Ftalaten worden in veel buigzame plastics gebruikt voor industriële polymeerproducten en consumentenproducten. Voorbeelden hiervan zijn bouwmaterialen, speelgoed, kleding (schoenen en regenkleding) en auto-onderdelen (bijvoorbeeld kunststof zittingen). Ze worden ook als nietpolymeer gebruikt in verven en lakken, lijmen en inkten. De meest gebruikte verbinding, het DEHP (di-ethylhexylftalaat), wordt vooral gebruikt als weekmaker in flexibel PVC. Ftalaten in AWZI s in de grafieken in Figuur 3.2 zijn de resultaten van de ftalatenanalyses samengevat. Alleen de ftalaten die zijn aangetoond zijn opgenomen in de figuur. Voor de overige ftalaten lag de rapportagegrens op 1 µg/l. Alleen in het influent van de AWZI s zijn ftalaten in beduidende concentraties aangetoond. Hierbij waren de concentraties van de AWZI Zeewolde iets hoger dan AWZI Almere. Van beide AWZI s waren ftalaten in het effluent niet aantoonbaar. Dit impliceert dat ftalaten goed in de AWZI s worden verwijderd. 14 Monitoring nieuwe stoffen

15 AWZI Almere AWZI Zeewolde 25, Influent 2010 Effluent 25, Influent 2010 Effluent 20,0 Influent 20,0 Influent Concentratie µg/l 15,0 10,0 5,0 Effluent Influent Effluent Concentratie µg/l 15,0 10,0 5,0 Effluent Influent Effluent 0,0 0,0 Figuur 3.2 Concentraties van ftalaten in influent en effluent AWZI's Decantaat cannibaltank In het decantaat van het cannibalproces, zie Figuur 3.3, zijn nagenoeg geen ftalaten aangetroffen. Drie maal zijn lage concentraties gemeten. Gezien er geen ftalaten in het effluent zijn aangetroffen (evenals bij AWZI Almere), wordt geconcludeerd dat het cannibalproces geen invloed heeft op het verwijderingsrendement. Figuur 3.3 Concentraties van ftalaten in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Ftalaten in actief slib De ftalaten met lange alkyl zijketens adsorberen sterk aan slib en gesuspendeerd materiaal, bijvoorbeeld DEHP (di(2-ethylhexyl)ftalaat). Een deel van de verwijdering van ftalaten vindt plaats door adsorptie aan slib. De resultaten van ftalaten in actief slib van de AWZI s en het slib in het cannibalproces staan in Tabel 3.1. Alleen in de tweede meetronde is bij de twee AWZI s DEHP in actief slib aangetroffen. Hierbij wordt opgemerkt dat de rapportagegrenzen van de tweede en derde meetronde verhoogd waren ten gevolge van storingen in de monstermatrix. Daarom kan niet worden uitgesloten dat het slib van deze meetronden lage concentraties van de andere ftalaten Monitoring nieuwe stoffen 15

16 bevat. Ook in het slib van het cannibalproces is DEHP (twee keer) aangetoond. Deze stof is ook in het decantaat aangetroffen (zie Figuur 3.3). Tabel 3.1 Concentraties van ftalaten in actief slib en slib uit het cannibalproces 2010 Stofnaam Eenheid Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het Cannibalproces Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het Cannibalproces Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het Cannibalproces butylbenzylftalaat mg/kg ds <1,00 <1,00 <1,00 <10,00 <9,00 <3,00 <5,00 <15,00 <5,00 di(2-ethylhexyl)ftalaat mg/kg ds <1,00 <1,00 <1,00 25,00 16,00 34,00 <5,00 <15,00 10,00 dibutylftalaat mg/kg ds <1,00 <1,00 <1,00 <10,00 <9,00 <3,00 <5,00 <15,00 <5,00 diethylftalaat mg/kg ds <1,00 <1,00 <1,00 <10,00 <9,00 <3,00 <5,00 <15,00 <5,00 diisobutylftalaat mg/kg ds <1,00 <1,00 <1,00 <10,00 <9,00 <3,00 <5,00 <15,00 <5,00 Ftalaten in hemelwater Di(2-ethylhexyl)ftalaat (DEHP)is twee maal in hemelwater aangetoond (zie Tabel 3.2), een keer in het helofytenfilter Trekkersveld en een keer in een lage concentratie op de locatie Baljuwstraat. De andere stoffen zijn niet in het hemelwater aangetroffen. Tabel 3.2 Concentraties van aangetoonde ftalaten in hemelwater Hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Stofnaam Helofytenfilter Trekkersveld Lamellen -filter influent Eenheid Lamellen -filter effluent Baljuwstraat Palembangweg Sluis di(2-ethylhexyl)ftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 4,4 < 1,0 < 1,0 < 1,0 1,2 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 Normstelling Di(2-ethylhexyl)ftalaat (DEHP) is een prioritaire stof. De waterkwaliteitsnorm is JG 1 1,3 µg/l (geen MAC). In hemelwater is DEHP incidenteel aangetoond in een concentratie hoger dan de JG-norm. In het effluent voldoen alle concentraties (alle < 1,0 µ/l) aan de norm. Resumé Van de 11 ftalaten die zijn onderzocht zijn er 5 aanwezig in het influent van de AWZI s. In het effluent zijn ftalaten niet aantoonbaar gemeten. Vooral di(2-ethylhexyl)ftalaat (DEHP) is veelvuldig en in hoge concentraties aangetroffen, zowel in influent, actief slib, cannibalproces (decantaat en actief slib) en hemelwater. De andere vier aangetoonde ftalaten zijn alleen in het influent van de AWZI s gevonden. De ftalatenconcentraties van het influent zijn bij AWZI Zeewolde hoger dan AWZI Almere Ftalaten worden goed in de AWZI verwijderd. 3.2 Alkylfenol(ethoxylat)en - nonylfenolen Alkylfenolethoxylaten zijn oppervlakte actieve stoffen (detergenten) en worden daarom veel gebruikt in reinigingsmiddelen. Vooral nonylfenolethoxylaten (NPEO) en in mindere mate octylfenolethoxylaten (OPEO) zijn van deze groep het bekendst. Deze stoffen werden behalve in huishoudelijk gebruik, op grote schaal toegepast in veel industriële processen zoals die bij de productie (en/of toepassing) van pulp, papier, textiel, verven en lakken (op waterbasis), 1 JG = jaargemiddelde concentratie, MAC = maximaal aanvaardbare concentratie 16 Monitoring nieuwe stoffen

17 printerinkten, bestrijdingsmiddelen (formuleringen), smeeroliën, metalen, (auto)banden, harsen, plastics en polymeren. In het aquatische milieu breken de alkylfenolethoxylaten snel af tot alkylfenolen die op hun beurt moelijker afbreekbaar zijn. Afbraakproducten van nonylfenolethoxylaten (NPEO) zijn nonylfenolen (NP), nonylfenolmonoethoxylaat (NP1EO) en nonylfenoldiethoxylaat (NP2EO). De afbraak van octylfenolethoxylaten (OPEO) gebeurt op dezelfde wijze. Alkylfenolen en vooral nonylfenolen worden verdacht van een hormoonverstorende (vervrouwelijkende) werking. Nonylfenolen en octylfenolen staan op de lijst van prioritair (gevaarlijke) stoffen. In de navolgende bespreking van de resultaten wordt voor de leesbaarheid de groep Nonylfenol(ethoxylat)en en octylfenolen meestal aangeduid met nonylfenolen. Nonylfenol(ethoxylat)en en octylfenolen in AWZI s Uitgezonderd van alkylethoxylaten, welke in alle influentmonsters in hoge concentraties zijn aangetroffen, worden de analyseresultaten van deze stofgroep samengevat in de grafieken in Figuur 3.4. Alleen in de tweede meetronde zijn stoffen van deze groep in het influent van beide AWZI s aangetoond. Het betreffen nonylfenol mono-ethoxylaat (NP1EO), 4-para-nonylfenolen (NP) en para-tert-octylfenol (OP): Van de twee onderzochte NPEO (nonylfenolethoxylaten) is alleen nonylfenol monoethoxylaat (NP1EO) in hoge concentraties in het influent aangetroffen (circa 40 µg/l). Nonylfenol di-ethoxylaat (NP2EO) was niet aantoonbaar, echter de rapportagegrens van deze stof was relatief hoog (<10 - <15 µg/l). Dit is niet zichtbaar in de grafiek in Figuur 3.4 omdat alle rapportagegrenzen op nul zijn gezet In dezelfde twee influentmonsters zijn 4-para-nonylfenolen (NP) aangetoond (4,8 en 7,3 µg/l). In de andere vier influentmonsters waren de NP-concentraties niet te bepalen vanwege de sterk verhoogde rapportagegrenzen (< 2 tot <5 µg/l) door storingen van de monstermatrix. Hierdoor bestaat er onzekerheid over eventuele lage concentraties. Ook para-tert-octylfenol (OP) is in dezelfde twee monsters gemeten, zij het in lage concentraties. Van deze stof zijn de rapportagegrenzen wel in orde. In het effluent zijn deze stoffen niet aangetroffen. Hierbij wordt opgemerkt dat de rapportagegrenzen van enkele stoffen behoorlijk hoog is. Figuur 3.4 Concentraties nonylfenol(ethoxylaat)en octylfenol in influent en effluent AWZI's Monitoring nieuwe stoffen 17

18 Decantaat cannibaltank In het decantaat van het cannibalproces zijn nagenoeg geen nonylfenolen aangetroffen (zie de tabel in bijlage 2). Slechts eenmaal is een lage concentratie aan 4-para-nonylfenolen van 0,34 µg/l gemeten, dit is net boven de rapportagegrens. Er zijn geen aanwijzingen dat het cannibalproces invloed heeft op het verwijderingsrendement. Nonyl- en octylfenolen in actief slib Allereerst wordt opgemerkt dat het beeld qua nonylfenolen in slib niet compleet is. De analyse van deze stofgroep in het slib was indicatief, waarbij slechts drie stoffen indicatief zijn geanalyseerd (zie Tabel 3.3). Geen van deze nonylfenolen is teruggevonden in het actief slib van de AWZI s en ook niet in het slib van het cannibalproces. Juist de octyl- en nonylfenolen die in het influent aantoonbaar zijn aangetroffen, zijn niet in de slibanalyses meegenomen. Tabel 3.3 Concentraties van nonyl- en octylfenolen in actief slib en slib in het cannibalproces Stofnaam Eenheid Actief slib AWZI Almere 2010 Actief slib AWZI Zeewold e Slib in het Cannibal -proces Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewold e Slib in het Cannibal -proces Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewold e 4-n-nonylfenol [ ] mg/kg ds < 0,3 < 6,0 < 1,5 < 0,3 < 6,0 < 4,5 < 0,3 < 2,0 < 1,5 4-para-nonylfenolen [ ] mg/kg ds < 0,3 < 6,0 < 1,5 < 0,3 < 6,0 < 4,5 < 0,3 < 2,0 < 1,5 para-tert-octylfenol [ ] mg/kg ds < 0,3 < 6,0 < 1,5 < 0,3 < 6,0 < 4,5 < 0,3 < 2,0 < 1,5 Slib in het Cannibal -proces Nonylfenolen in hemelwater Alleen de nonylfenolen die zijn aangetoond, zijn opgenomen in Tabel 3.4. Dit zijn 4-paranonylfenolen welke in het helofytenfilter Trekkersveld en in het hemelwater van de Baljuwstraat zijn aangetroffen. Daarnaast is eenmaal para-tert-octylfenol in een lage concentratie op de locatie Trekkersveld gemeten. Tabel 3.4 Concentraties van aangetoonde nonylfenolen in hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Stofnaam Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde 2010 Lamellen -filter - influent 2010 Eenheid Lamellenfilter - effluent Baljuwstraat Palembangweg Sluis 4-para-nonylfenolen [ ] µg/l <0,3 <0,3 1,6 <0,3 <0,3 <0,3 0,34 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 para-tert-octylfenol [ ] µg/l <0,3 <0,3 0,4 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 <0,3 Normstelling Nonyl- en octylfenolen zijn prioritair (gevaarlijke) stoffen. Binnen eenzelfde fenolgroep bestaan chemisch gezien grote verschillen. Op de KRW prioritaire stoffenlijst zijn alleen waterkwaliteitsnormen opgenomen voor: Nonylfenolen: 4-n-nonylfenol [CAS-nummer ]: MAC 2 µg/l en JG 0,3 µg/l Octylfenolen: 4-(1,1,3,3 -tetramethylbutyl)-fenol [CAS-nummer ]: JG 0,1 µg/) Van bovengenoemde stoffen staat vast dat para-tert-octylfenol een keer boven de norm in het hemelwater van Trekkersveld is aangetroffen. De overige meetwaarden van deze stof zijn niet toetsbaar omdat de rapportagegrens (< 0,3 µg/l) hoger is dan waterkwaliteitsnorm (JG 0,1 µg/l). Er kan dus niet met zekerheid worden gezegd dat het hemelwater voor deze stof aan de waterkwaliteitsnorm voldoet. Hetzelfde geldt voor het effluent van de AWZI s. 18 Monitoring nieuwe stoffen

19 Ten aanzien van de nonylfenolen kan worden gesteld dat kwaliteit van het effluent en hemelwater formeel gezien voldoet aan de waterkwaliteitsnorm, namelijk: 4-nonylfenol [ ] is niet meetbaar aangetoond en de rapportagegrenzen voldoen aan de normen en voor de 4-para-nonylfenolen [ ] welke in dit onderzoek wel in het hemelwater zijn aangetoond, zijn geen waterkwaliteitsnormen geformuleerd. Resumé Alleen in de tweede meetronde zijn nonylfenolen in het influent van de beide AWZI s aangetoond, te weten: nonylfenol mono-ethoxylaat, 4-para-nonylfenolen en 4 tert-octylfenol. In het effluent is geen van deze stoffen aangetroffen, wat impliceert dat het verwijderingspercentage goed is. Hierbij moet rekening gehouden worden met enige onzekerheid gezien de soms hoge rapportagegrenzen. In het actief slib van de AWZI s en het slib uit het cannibalproces zijn geen nonylfenolen en octylfenolen aangetroffen. Nonylfenol mono-ethoxylaat, dat in het influent in hoge concentraties is aangetoond, is in het slib niet onderzocht. De concentraties van de AWZI s Almere en Zeewolde zijn nagenoeg gelijk. Enkele keren zijn nonylfenol en/of octylfenol aangetoond in het hemelwater van helofytenfilter Trekkersveld (2x) en Baljuwstraat (1x). 3.3 Gebromeerde vlamvertragers Gebromeerde vlamvertragers (BDE s) worden in hoofdzaak gebruikt in de polymeer-, plastic- en textielindustrie, waarbij ze aan kunststof materialen zoals polyurethaanschuim en geëxpandeerde polystyreen (piepschuim) worden toegevoegd om het ontbranden ervan te vertragen. Ook in de elektronica- en elektrotechnische industrie worden deze stoffen verwerkt. Gebromeerde vlamvertragers komen dan ook voor in allerlei producten zoals kleding, vloerbedekking, meubelen, auto s, elektronische apparaten, computers, elektrisch equipment en bouwmaterialen. De gebromeerde vlamvertragers vormen een groep van diverse verbindingen. De meest gebruikte verbindingen zijn gebromeerde difenylethers (BDE) en tetrabroombisfenol-a (TBBPA). Veel gebromeerde vlamvertragers worden verdacht van hormoonverstorende effecten. Pentabroomdifenylethers staan op de lijst van KRW prioritaire stoffen. Gebromeerde vlamvertragers in AWZI s De analyseresultaten van deze stofgroep staan in bijlage 2. Van de negen onderzochte stoffen van de groep gebromeerde vlamvertragers zijn er vier aangetoond in het influent, zie Tabel 3.5. In het effluent waren deze stoffen niet meer aantoonbaar aanwezig. Tabel 3.5 Concentraties van aangetoonde gebromeerde vlamvertragers in AWZI s Almere Zeewolde Parameter Eenh Influent Effluent Influent Effluent Influent Effluent Influent Effluent Influent Effluent Influent Effluent BDE-028 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 0,003 < 0,0005 BDE-047 µg/l 0,005 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,09 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 0,002 < 0,0005 BDE-099 µg/l 0,006 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 BDE-100 µg/l 0,002 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 < 0,0045 < 0,0005 0,002 < 0,0005 Monitoring nieuwe stoffen 19

20 Decantaat cannibaltank Voor de concentraties in het decantaat van de cannibaltanks de AWZI Zeewolde wordt verwezen naar in bijlage 2. Alleen tijdens de eerste monsternameronde (6 oktober 2010) zijn in het decantaat verhoogde concentraties aangetoond van BDE-085, BDE-099 en BDE-100 (alle 0,001 µg/l). In het influent en effluent waren op die datum alle concentraties lager dan de bepalingsgrens (zie Tabel 3.5). Een reden voor deze hogere concentraties kan bijvoorbeeld zijn de verblijftijd binnen de zuivering of matrixinvloeden bij de analyses. Er is geen invloed van het cannibalproces waarneembaar op de effluentconcentraties, gezien geen van de stoffen in de effluent- of slibmonsters zijn aangetoond, ook niet bij AWZI Almere. Gebromeerde vlamvertragers in hemelwater In het hemelwater zijn twee keren sporen van gebromeerde vlamvertragers aangetoond, te weten: Hemelwater Baljuwstraat, op 7 januari : BDE-100 (0,0029 µg/l) Hemelwater helofytenfilter Trekkersveld, op 6 oktober : BDE-028 (0,0011 µg/l) en BDE-047 (0,0033 µg/l) Gebromeerde vlamvertragers in actief slib AWZI Aangezien gebromeerde difenylethers zeer hydrofoob zijn, zijn ze aan deeltjes of biomassa geadsorbeerd. Het is daarmee aannemelijk dat adsorptie en bezinking de belangrijkste verwijderingsprincipes zijn voor BDE s in een RWZI. De gemeten concentraties in het actief slib zijn opgenomen in bijlage 2. Bij alle metingen waren de stoffen niet meetbaar. Wel moet hierbij worden aangetekend dat de rapportagegrens vaak verhoogd was (tot < 0,1 mg/kg ds in plaats van <0,005 mg/kg ds), zodat er onzekerheid bestaat over eventuele lage concentraties in het slib. Wel zijn een keer, op 6 oktober, lage concentraties in het slib van het cannibalproces gemeten. Dit valt samen met de verhoogde concentraties die op dezelfde datum in het influent zijn aangetoond (zie Tabel 3.5). Normstelling De waterkwaliteitsnorm voor de prioritaire stof gebromeerde difenylethers is JG 0,0005 µg/l (geen MAC) en heeft betrekking op de som van de concentraties van BDE-28, BDE-47, BDE-99, BD-100, BDE-153 en BDE-154. Alle effluentconcentraties voldoen aan de huidige norm (lager dan de rapportagegrens, die even hoog is als de waterkwaliteitsnorm). In het hemelwater wort de waterkwaliteitsnorm door gebromeerde vlamvertragers incidenteel overschreden. In het voorstel voor wijziging van de richtlijn prioritaire stoffen van 31 januari 2012, is de huidige norm herzien. De voorgestelde normen voor zoet oppervlaktewater voor som-bde s zijn: JG 4,9*10-8 µg/l en MAC 0,14 µg/l. Dit is een forse aanscherping van de huidige norm. Met de huidige rapportagegrenzen (0,0005 µg/l) zijn de BDE s niet toetsbaar aan de voorgestelde JGnorm. Wel zijn alle gemeten waarden lager dan de voorgestelde MAC-norm. Resumé Gebromeerde vlamvertragers (BDE s) zijn soms meetbaar in het influent aanwezig. In het effluent zijn geen gebromeerde vlamvertragers aangetroffen. Ook het actief slib van de AWZI s bevat geen meetbare concentraties aan BDE s. Wel is er sprake van sterk verhoogde rapportagegrenzen zodat er onzekerheid bestaat over eventuele lage concentraties in actief slib. Het verwijderingsrendement van deze stoffen in de AWZI is goed. Het cannibalproces heeft geen invloed op het verwijderingsrendement. In het hemelwater zijn bij enkele metingen sporen van BDE s aangetoond. 20 Monitoring nieuwe stoffen

21 3.4 Geperfluoreerde verbindingen Geperfluoreerde verbindingen (PFAS)worden sinds 1950 veelvuldig gebruikt om papier, vloerbedekking, textiel en leer water- en vuilafstotend te maken. De grootste hoeveelheid wordt gebruikt bij de toepassing in waterafstotend en vetvrij papier. Dit papier wordt niet in Nederland geproduceerd. In Nederland worden wel geperfluoreerde verbindingen gebruikt voor het vuilafstotend maken van weefsels en garens in de tapijt-, textiel- en leerindustrie. Een tweede toepassing is die in brandblusapparaten. Het gaat dan met name om zogenaamde oude voorraad, in nieuwe blusmiddelen worden PFAS niet meer toegepast. Geperfluoreerde verbindingen (PFAS) zijn fluorhoudende verbindingen die bestaan uit een gefluoreerde koolstofketen (apolair deel) en een niet-gefluoreerde kop (polair deel). De koolstofketen kan in lengte verschillen, maar is volledig gefluoreerd. De voornaamste verbindingen zijn perfluoroctylsulfonzuur (PFOS) en perfluoroctaanzuur (PFOA) en hun afgeleiden. PFOS en gerelateerde verbindingen zijn persistent en bioaccumulerend en bij een langetermijnblootstelling mogelijk verdacht van toxische en/of carcinogene eigenschappen. PFOS is als nieuwe prioritaire stof opgenomen in het voorstel voor wijziging van de richtlijn prioritaire stoffen van 31 januari Geperfluoreerde verbindingen in AWZI s Het influent en effluent van de AWZI s bevat een groot scala aan geperfluoreerde verbindingen (Figuur 3.5). Van de AWZI van Almere zijn de concentraties hoger dan van AWZI Zeewolde. Figuur 3.5 Concentraties (ng/l) van geperfluoreerde verbindingen in influent en effluent AWZI's 2 Voorstel tot wijziging van Richtlijnen 200/60/EG en 2008/105/EG betreffende prioritaire stoffen op het gebied van het waterbeleid, 31 januari 2012, COM () 876 final. Monitoring nieuwe stoffen 21

22 De meeste geperfluoreerde verbindingen worden nauwelijks in de AWZI verwijderd. Op een enkele stof na, is het verwijderingsrendement nihil. Bij veel metingen zijn de concentraties in het effluent hoger dan in het influent. Verwijderingspercentages kunnen in principe niet negatief zijn. Een reden voor de geconstateerde negatieve verwijderingspercentages kan bijvoorbeeld zijn de verblijftijd binnen de zuivering, matrixinvloeden bij de analyses etc. Het negatieve verwijderingspercentage wordt als 0% beschouwd. Decantaat cannibaltanks In het decantaat van het cannibalproces zijn tevens geperfluoreerde verbindingen aangetoond, zie Figuur 3.6. Er zijn geen consistente aanwijzingen dat het cannibalproces invloed heeft op het verwijderingsrendement. Figuur 3.6 Concentraties (in ng/l) van enkele geperfluoreerde verbindingen in het decantaat van de cannibaltanks en het in- en effluent van AWZI Zeewolde Geperfluoreerde verbindingen in actief slib De gemeten concentraties in het slib zijn opgenomen in bijlage 2. Alle onderzochte geperfluoreerde stoffen zijn in het slib aangetroffen. Hierbij moet worden opgemerkt dat de analysetechniek van geperfluoreerde stoffen in slib nog in ontwikkeling is. De getoonde concentraties geven een benadering van de concentraties. De waarden zijn bovendien uitgedrukt per kg nat gewicht. De waarden op droge stof basis zijn niet bekend. Geperfluoreerde verbindingen in hemelwater Ook in het hemelwater zijn geperfluoreerde verbindingen op grote schaal aangetoond. Dit komt overeen met het verwachtingspatroon. Verspreiding van deze stoffen vindt onder andere via de lucht plaats en daardoor komen deze ook in regenwater voor. Soms zijn de concentraties zelfs vergelijkbaar met het influent en effluent van de AWZI s, zie Figuur Monitoring nieuwe stoffen

23 Figuur 3.7 Concentraties (ng/l) van geperfluoreerde verbindingen in hemelwater (grafieken links) en influent/effluent AWZI s (grafieken rechts) Normstelling PFOS is een kandidaat prioritaire stof (Voorstel herziening prioritaire stoffen, COM 876 final, ). De voorgestelde normen voor zoet oppervlaktewater voor PFOS en derivaten zijn JG 0,00065 µg/l en MAC 36 µg/l. (Let op, de resultaten zijn gepresenteerd in ng/l.) In alle effluentmonsters zijn de gemeten PFOS-concentraties een factor 2-14 hoger dan de voorgestelde JG-norm. Hetzelfde geldt voor de hemelwatermonsters. Monitoring nieuwe stoffen 23

24 Resumé Geperfluoreerde verbindingen komen algemeen voor in influent, effluent en in actief slib van AWZI s. Van AWZI Almere zijn de concentraties hoger dan AWZI Zeewolde. Het verwijderingspercentage van deze stoffen in de AWZI is nihil. Het cannibalproces heeft geen invloed op het verwijderingspercentage. Overal bevat hemelwater geperfluoreerde verbindingen, soms in vergelijkbare concentraties als in het influent en effluent. PFOS is een prioritaire stof. De concentraties in effluent en hemelwater zijn een factor 2 tot 14 hoger dan de waterkwaliteitsnorm. 3.5 Musken Synthetische muskverbindingen worden veel toegepast als parfumgrondstof in de cosmetische industrie. Reeds 5000 jaar geleden werd natuurlijke musk gebruikt in Zuidoost-Azië. Deze stof werd gewonnen uit klieren van het muskushert en was zeer kostbaar. Aan het einde van de 19 e eeuw werden er synthetische musken ontwikkeld die veel goedkoper te produceren waren. Dit waren aanvankelijk de relatief giftige en instabiele nitromuskverbindingen: musk xyleen (MX) en musk keton (MK). In de jaren 50 werden deze verdrongen door polycyclische musken. Op het moment zijn de meest gebruikte musken de polycyclische stoffen galaxolide (HHCB) en tonalide (AHTN). Deze stoffen worden toegepast als geurstoffen in wasmiddelen, douchegels, shampoos, parfums, luchtverfrissers en papier- en textielproducten. De stoffen hebben niet alleen van zichzelf een aangename geur, maar versterken ook de werking van andere geurstoffen. Musken, en in het bijzonder de polycyclische varianten, hebben een sterk bioaccumulerend vermogen en worden verdacht van hormoonverstorende werking Musken in AWZI s In de vier grafieken in Figuur 3.8 staan de resultaten van de aangetroffen muskverbindingen in de AWZI s. Van de dertien onderzochte musken zijn er tien aantoonbaar gemeten. Enkele musken komen in hoge concentraties in het effluent voor (de onderste twee grafieken in de figuur). Er zijn geen grote verschillen tussen de AWZI s van Almere en Zeewolde. Enkele muskverbindingen worden matig verwijderd in de AWZI s, zoals HHCB en OTNE met een verwijderingsrendement van gemiddeld 60%. Dat geldt ook voor DPMI (circa 25%), hoewel deze stof in lage concentraties in het influent is gemeten. Van de overige zes muskverbindingen is het verwijderingsrendement goed. 24 Monitoring nieuwe stoffen

25 Figuur 3.8 Concentraties (µg/l) van overige musken in influent en effluent AWZI's Decantaat cannibaltanks Figuur 3.9 toont dat enkele musken tevens in het decantaat uit de cannibaltanks zijn aangetroffen. Dit zijn vooral HHCB en OTNE. Wanneer de influent en effluentconcentraties van de beide AWZI s met elkaar worden vergeleken, zijn er geen consistente verschillen te zien die wijzen op beïnvloeding van het verwijderingsrendement door het cannibalproces. Figuur 3.9 Concentraties van aangetoonde musken in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Monitoring nieuwe stoffen 25

26 Musken in actief slib Niet onderzocht. Musken in hemelwater Twee muskverbindingen, HHCB en DDPA, zijn in het hemelwater aangetroffen (Tabel 3.6). Tabel 3.6 Concentraties van aangetoonde muskverbindingen in hemelwater Stofnaam Eenheid Zeewolde 2010 Helofytenfilter Trekkersveld Hemelwater Almere Lamellenfil ter - influent 2010 Lamellenfil ter - effluent 2010 Baljuwstraat Palembangweg Sluis HHCB (Galaxolide) µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,18 DDPA µg/l < 0,1 0,11 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,11 < 0, Normstelling Er zijn geen waterkwaliteitsnormen voor musken beschikbaar. Resumé Alle onderzochte synthetische musken zijn in het influent van de AWZI s aangetroffen. Enkele musken komen ook in hoge concentraties in het effluent voor, met name HHCB en OTNE. Een aantal musken, zoals HHCB, OTNE en DPMI, worden matig/slecht in de AWZI verwijderd. Voor de overige onderzochte musken is het verwijderingsrendement goed. Althans, in het effluent zijn deze stoffen niet meetbaar aangetroffen. Er zijn geen grote verschillen tussen de AWZI s van Almere en Zeewolde. Het cannibalproces in de AWZI Zeewolde heeft geen invloed op het verwijderingsrendement. In het hemelwater zijn incidenteel musken aangetoond (HHCB en DDPA). 3.6 UV-filters UV-filters worden gebruikt in zonnecrèmes, huidcrèmes, shampoos, lippenstift en veel andere verzorgings- en cosmetische producten. Ook in plastics en rubber worden deze stoffen toegepast. Hun functie is om beschadiging door zonlicht te voorkomen of te verminderen. Tijdens zwemmen en baden/douchen/wassen komen deze stoffen direct in het oppervlaktewater respectievelijk in het rioolwater terecht. UV-filters zijn aangetroffen in vissen. UV-filters zijn breken slecht af en een aantal stoffen worden verdacht van hormoonverstorende werking. Tot nu toe is er weinig onderzoek gedaan naar het voorkomen van UV-filters in oppervlaktewater en AWZI s. UV-filters in AWZI s Tijdens deze monitoring zijn een keer (oktober 2010) monsters onderzocht op de aanwezigheid van UV-filters. Figuur 3.10 geeft een overzicht van de concentraties in de AWZI s. Van de acht onderzochte UV-filters, komen er zeven in het influent voor. Vooral benzofenon, fenylbenzimidazole sulfonzuur en octocryleen zijn in beduidende concentraties gemeten. Deze stoffen zijn ook in het effluent aangetoond. Er is geen eenduidig verschil tussen de concentraties van de AWZI s Almere en Zeewolde. 26 Monitoring nieuwe stoffen

27 Figuur 3.10 Concentraties van UV-filters in AWZI s Almere en Zeewolde Het verwijderingspercentage binnen de groep UV-filters varieert sterk. Vier van de acht middelen worden nagenoeg volledig verwijderd, althans deze stoffen zijn niet meetbaar in het effluent aangetroffen. Voor benzofenon is het verwijderingspercentage gemiddeld ongeveer 80%. Voor twee stoffen, Benzophenone-3 en fenylbenzimidazole sulfonzuur, is het verwijderingspercentage nihil. Althans, de concentraties in het effluent zijn voor deze stoffen soms hoger dan in het influent. Verwijderingspercentages kunnen in principe niet negatief zijn. Een reden voor de geconstateerde negatieve verwijderingspercentages kan bijvoorbeeld zijn de verblijftijd binnen de zuivering of matrixinvloeden bij de analyses. Het negatieve verwijderingspercentage wordt als 0% beschouwd. In het decantaat van het cannibalproces van AWZI Zeewolde zijn enkele UV-filters aangetoond. Er zijn echter geen aanwijzingen (vergeleken met AWZI Almere) dat het cannibalproces een positieve dan wel negatieve invloed op het zuiveringsproces heeft. UV-filters in actief slib Niet onderzocht. UV-filters in hemelwater In het hemelwater zijn enkele UV-filters aantoonbaar gemeten, zie Tabel 3.7. Het betreft benzofenon-3 en fenylbenzimidazole sulfonzuur. Dit zijn de twee stoffen die ook in het influent en effluent van de AWZI s in de hoogste concentraties zijn aangetroffen. Tabel 3.7 Concentraties van de aangetoonde UV-filters in hemelwater Baljuwstraat Palembangweg Sluis Stofnaam Hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Helofytenfilter Lamellenfilter Lamellenfilter Trekkersveld influent effluent Eenheid Benzophenone-3 µg/l 0, < 0,1 < 0,1 0, Phenylbezimidazole sulfonic acid µg/l 0, < 0,1 < 0,1 < 0, Normstelling Er zijn geen waterkwaliteitsnormen voor UV-filters beschikbaar. Monitoring nieuwe stoffen 27

28 Resumé Van de acht onderzochte UV-filters zijn er zeven meetbaar in het influent aanwezig. Van drie stoffen is het verwijderingspercentage twijfelachtig: onder andere benzofenon, maar met name worden genoemd benzofenon-3 en fenylbenzimidazole sulfonzuur waarvan het verwijderingsrendement nihil is. Dezelfde stoffen (benzofenone-3 en fenylbenzimidazole sulfonzuur) zijn tevens in hemelwater aangetoond. Het cannibalproces heeft geen invloed op het verwijderingspercentage. Er zijn geen eenduidige verschillen tussen de AWZI s van Almere en Zeewolde. 3.7 Benzotriazolen Benzotriazolen worden naast toepassing in de luchtvaart (ijsvrij maken van vliegtuigen) ondermeer ook gebruikt in vaatwassers. Deze stoffen zijn in Nederland tot nu toe weinig onderzocht en worden beschouwd als nieuwe aandachtstof. Bekend is dat deze stoffen vanwege hun stabiliteit en relatief lastige verwijderbaarheid een bedreiging vormen (H2O, augustus 2009). Benzotriazolen in AWZI s In de twee grafieken in Figuur 3.11 staan de resultaten van de twee onderzochte benzotriazolen in de AWZI s. Benzotriazolen zijn elke keer in beduidende concentraties in het influent en effluent gemeten. De AWZI van Zeewolde heeft hogere influentconcentraties dan AWZI Almere. De effluentconcentraties daarentegen zijn in de beide AWZI s nagenoeg hetzelfde. Deze lopen uiteen van 0,72 µg/l tot 3,3 µg/l. De benzotriazolen worden matig/goed in de AWZI verwijderd, het gemiddelde verwijderingsrendement is circa 70% à 80%. Figuur 3.11 Concentraties van benzotriazolen in influent en effluent AWZI's Decantaat cannibaltanks De concentraties in het decantaat van de cannibaltanks, zie Figuur 3.12, zijn lager dan de effluentconcentraties. Het cannibalproces heeft geen invloed op het verwijderingsrendement. Althans, wanneer de resultaten van de AWZI s Almere en Zeewolde met elkaar worden vergeleken, zijn er geen verschillen te vinden die duiden op beïnvloeding door het cannibalproces. 28 Monitoring nieuwe stoffen

29 AWZI Zeewolde Concentratie µg/l 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 5-methylbenzotriazole benzotriazool 2010 Influent 2010 Effluent 2010 Decantaat Cannibaltanks Influent Effluent Decantaat Cannibaltanks Influent Effluent Decantaat Cannibaltanks Figuur 3.12 Concentraties van benzotriazolen in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Benzotriazolen in actief slib Niet onderzocht. Benzotriazolen in hemelwater Alleen de stof 5-methylbenzotriazole is in lage concentraties in hemelwater aangetoond. Vergeleken met de effluentconcentraties van de AWZI s zijn deze beduidend lager. Tabel 3.8 Concentraties van aangetoonde benzotriazolen in hemelwater Hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Helofytenfilter Lamellen Lamellen Baljuwstraat Palembangweg Sluis Trekkersveld filter - filter - influent effluent Stofnaam Een- heid methylbenzotriazole µg/l < 0,05 < 0,40 0,14 < 0,05 < 0,05 0,22 < 0,10 1,00 < 0,05 0,10 < 0,70 0,14 benzotriazool µg/l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 Normstelling Er zijn geen waterkwaliteitsnormen voor benzotriazolen beschikbaar. Resumé Benzotriazolen komen in beduidende concentraties voor het in influent en effluent van de AWZI s. In de AWZI s worden benzotriazolen matig/goed verwijderd. Van de twee onderzochte benzotriazolen is de stof 5-methylbenzotriazole regelmatig in hemelwater aangetroffen. De AWZI Zeewolde heeft hogere concentraties aan benzotriazolen in het influent dan AWZI Almere. De effluentconcentraties van beide AWZI s zijn nagenoeg gelijk. Monitoring nieuwe stoffen 29

30 3.8 Bisfenolen Bisfenolen worden gebruikt voor de productie pan polycarbonaat. Polycarbonaat is een harde, transparante plastic die onder andere gebruikt wordt als drager van cd's en dvd's en voor onbreekbare flessen voor (baby)voeding, tafelbestek en voorwerpen voor gebruik in magnetrons. Bisfenol-A is de belangrijkste vertegenwoordiger van deze groep. Bisfenol-A komt ook voor op thermisch papier (kassabonnetjes). (Vanaf juni 2001 is gebruik en verkoop van babyflessen die Bisfenol-A bevatten verboden.) Bisfenol-A heeft een hormoonontregelende werking en de stof kan in zeer lage concentraties schadelijk zijn voor waterleven. Om die reden was het eerder een kandidaat prioritaire stof. 3 In dit monitoringsprogramma zijn bisfenolen één keer geanalyseerd (oktober 2010). Bisfenolen in AWZI s Een overzicht van de gemeten concentraties staat in Tabel 3.9. Hieruit blijkt dat concentraties in het influent en effluent van de beide AWZI s van Almere en Zeewolde vergelijkbaar zijn. Bisfenolen, met name bisfenol-a, zijn in beide influentmonsters aangetoond. Bisfenolen worden goed in de AWZI verwijderd. Althans, in het effluent waren bisfenolen niet aantoonbaar aanwezig. Tabel 3.9 Concentraties van bisfenolen in AWZI s Stofnaam Eenheid AWZI Almere AWZI Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Decantaat Cannibaltanks Bisfenol-a µg/l 1,66 < 0,03 2,00 < 0,03 0,12 Bisphenol F diglycidylether µg/l 0,90 < 0,20 1,00 < 0,20 < 0,20 Bisphenol A diglycidylether µg/l < 0,20 < 0,20 < 0,20 < 0,20 < 0,20 Decantaat cannibaltanks Alleen bisfenol-a is in het decantaat van de cannibaltanks aangetoond. Op basis van deze eenmalige meting kan geen uitspraak worden gedaan over mogelijke beïnvloeding van het cannibalproces op het verwijderingsrendement. Actief slib Niet onderzocht Bisfenolen in hemelwater In alle hemelwatermonsters is Bisfenol-a aantoonbaar gemeten. In het hemelwatermonster van Trekkersveld is tevens bisfenol F diglycidylether aangetoond (zie Tabel 3.10). 3 Bisfenol-A is niet opgenomen in het wijzigingsvoorstel van de richtlijn prioritaire stoffen, 31 januari (Voorstel tot wijziging van Richtlijnen 200/60/EG en 2008/105/EG betreffende prioritaire stoffen op het gebied van het waterbeleid, 31 januari 2012, COM () 876 final). De stof stond eerder wel op de lijst van kandidaat prioritaire stoffen (Bijlage III van richtlijn 2008/105/EG, 16 december 2008) 30 Monitoring nieuwe stoffen

31 Tabel 3.10 Concentraties van bisfenolen in hemelwater. Stofnaam Eenheid Hemelwater Almere Zeewolde Lamellenfilter - influent Lamellenfilter - effluent Baljuwstraat Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde Bisfenol-a µg/l 0,36 0,16 0,17 0,63 Bisphenol F diglycidylether µg/l <0,2 <0,2 <0,2 0,20 Normstelling Geen normen beschikbaar. Resumé De concentraties aan bisfenolen in de beide AWZI s van Almere en Zeewolde zijn vergelijkbaar. Bisfenolen, met name bisfenol-a, zijn in beide influentmonsters aangetoond. In het effluent waren bisfenolen niet aantoonbaar aanwezig. Bisfenolen, vooral bisfenol-a, worden goed in de AWZI s verwijderd. Op alle hemelwaterlocaties is bisfenol-a aantoonbaar gemeten. In het hemelwatermonster van Trekkersveld is tevens bisfenol F diglycidylether aangetoond. 3.9 Parabenen Parabenen worden vrijwel uitsluitend gebruikt als conserveermiddel. Ze zijn vooral effectief tegen schimmels, maar ook tegen veel bacteriën. Parabenen worden gebruikt in cosmetica (crème, shampoo, deodorant, scheerschuim, handcrème, massageolie, lotions, zonnecrème, lippenbalsem, douchegels), in was- en reinigingsmiddelen, inkt, verf en lijm. Het merendeel van de cosmetische producten bevatten deze verbindingen. Parabenen worden verdacht van een hormoonverstorende werking. De stofgroep parabenen is in dit monitoringsprogramma één keer geanalyseerd (oktober 2010). Parabenen in AWZI s Alle vier onderzochte parabenen komen in beduidende concentraties in het influent voor, zie Tabel De concentraties van de AWZI s Almere en Zeewolde zijn vergelijkbaar. De meeste parabenen worden matig tot goed in de AWZI s verwijderd. Alleen methylparaben is in het effluent van AWZI Zeewolde aangetroffen. Tabel 3.11 Concentraties van parabenen in AWZI s Stofnaam Eenheid AWZI Almere AWZI Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Decantaat Cannibaltanks Methylparaben µg/l 0,49 < 0,01 0,30 0,21 0,85 Ethylparaben µg/l 0,21 < 0,02 0,37 < 0,02 < 0,02 Propylparaben µg/l 0,15 < 0,01 2,16 < 0,01 < 0,01 Butylparaben µg/l 0,06 < 0,01 0,27 < 0,01 < 0,01 Monitoring nieuwe stoffen 31

32 Decantaat cannibaltanks Alleen methylparaben is in het decantaat aangetoond. Deze stof is tevens ook in het effluentmonster gemeten. Wat opvalt, is dat de concentratie in het decantaat hoger is dan in het influent. Of dit het resultaat is van het cannibalproces, kan op basis van deze eenmalige meting niet worden bevestigd. Actief slib Niet onderzocht. Parabenen in hemelwater In het hemelwater is methylparaben in een lage concentratie gemeten (effluent lamellenfilter). Tabel 3.12 Concentraties van parabenen in hemelwater Stofnaam Eenheid Hemelwater Almere Zeewolde Lamellenfilter - influent Lamellenfilter - effluent Baljuwstraat Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde Methylparaben µg/l <0,01 0,03 <0,01 <0,01 Normstelling Geen normen beschikbaar. Resumé De onderzochte parabenen komen in beduidende concentraties in het influent voor. De concentraties van de AWZI s Almere en Zeewolde zijn vergelijkbaar De meeste parabenen worden matig tot goed in de AWZI s verwijderd. Alleen methylparaben is in het effluent van AWZI Zeewolde aangetroffen. In het hemelwater is methylparaben in een lage concentratie gemeten (effluent lamellenfilter) Desinfectants In deze monitoring zijn twee stoffen onderzocht die onder de groep desinfectants geschaard kunnen worden. Benzalkoniumchloride is een oppervlakte-actieve stof en wordt gebruikt als werkzame stof in desinfecterende middelen (bijvoorbeeld lysol), voor de preventie van voetschimmel of voor de bestrijding van algen in zwembaden en waterbedden. In lage concentraties is het een conserveermiddel in veel producten, waaronder oordruppels, oogdruppels, neusdruppels en shampoos. Triclosan is een de biocide en wordt toegepast als desinfectant in cosmetische en hygiënische producten (deodorant, tandenpasta, antiseptische zeep), desinfecterende middelen in artsenpraktijken en ziekenhuizen. De twee onderzochte desinfectants zijn in dit monitoringsprogramma één keer geanalyseerd (oktober 2010). Desinfectants in AWZI s Een overzicht van de gemeten concentraties staat in Tabel Het influent van beide AWZI s bevat hoge concentraties aan benzalkoniumchloride. Het verwijderingsrendement is echter goed. Althans, in het effluent zijn geen meetbare concentraties aangetoond. Hierbij wordt wel opgemerkt dat rapportagegrens met 0,5 µg/l relatief hoog is, zodat er onzekerheid bestaat over eventuele lage concentraties in het effluent. Triclosan is in lagere concentraties in het influent aangetroffen. Ook het effluent bevat lage concentraties. 32 Monitoring nieuwe stoffen

33 Tabel 3.13 Concentraties van desinfectants in AWZI s Stofnaam Eenheid AWZI Almere AWZI Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Decantaat Cannibaltanks Benzalkoniumchloride µg/l 18,00 < 0,50 40,00 < 0,50 < 0,50 Triclosan µg/l 0,41 0,06 0,74 0,04 0,06 Decantaat cannibaltanks In het decantaat van de cannibaltanks is triclosan aantoonbaar gemeten, zie Tabel Op basis van deze eenmalige meting kan geen uitspraak worden gedaan of het cannibalproces het verwijderingsrendement in de AWZI beïnvloedt. Actief slib Niet onderzocht Desinfectants in hemelwater Deze stoffen zijn niet in het hemelwater aangetroffen. Normstelling Geen waterkwaliteitsnormen beschikbaar. Resumé Het influent van de AWZI s bevat hoge concentraties aan Benzalkoniumchloride. Het verwijderingsrendement is echter goed. Althans, in het effluent zijn geen meetbare concentraties aangetoond. Hierbij wordt opgemerkt dat rapportagegrens met 0,5 µg/l relatief hoog is. Triclosan is het influent aangetoond. De stof wordt matig tot goed verwijderd in de AWZI s. Het effluent bevat lage concentraties Geneesmiddelen In totaal zijn circa 103 geneesmiddelen (inclusief hormonen) meegenomen in de monitoring. Hiervan zijn 38 middelen aantoonbaar aangetroffen. Een overzicht van de concentraties van de aangetoonde middelen is in bijlage 2 opgenomen. Hierna worden alleen de aangetroffen geneesmiddelen weergegeven in de volgende groepen: 1. pijnstillers 2. antibiotica 3. bètablokkers 4. röntgencontrastmiddelen 5. overige veel gebruikte middelen Pijnstillers Pijnstillers in AWZI s In Figuur 3.13 staan de concentraties van de aangetoonde pijnstillers in grafieken samengevat. Paracetamol, ibuprofen en naproxen komen in hoge concentraties voor in het influent maar worden in de AWZI s nagenoeg volledig verwijderd. Deze stoffen zijn niet in het effluent aangetroffen. Codeïne, diclofenac en ketoprofen daarentegen zijn in lage concentraties in influent gemeten, maar zijn ook in het effluent van beide AWZI s nog meetbaar aanwezig. Monitoring nieuwe stoffen 33

34 Bij onderlinge vergelijking van de twee AWZI s, blijken zowel de influent- als effluentconcentraties van AWZI Almere het hoogst te zijn (vooral van diclofenac en codeïne). Figuur 3.13 Concentraties (µg/l) van pijnstillers in influent en effluent AWZI's Diclofenac is in effluent soms in hogere concentraties gemeten dan in influent. Dit impliceert een negatief verwijderingspercentage wat in principe onmogelijk is omdat dan diclofenac geproduceerd zou worden door de zuivering. Op basis van de meetgegevens wordt geconcludeerd dat diclofenac niet verwijderd wordt door de zuivering. Voor codeïne en ketoprofen is het verwijderingspercentage matig (gemiddeld circa 50 à 60%) en vervolgens voor de paracetamol, ibuprofen en naproxen goed (meer dan 90%, ofwel niet meetbaar in het effluent). Pijnstillers in decantaat cannibaltanks Uit Figuur 3.14 blijkt dat in het decantaat van het cannibalproces nagenoeg geen pijnstillers zijn aangetroffen. Alleen diclofenac is meetbaar in het decantaat aanwezig. Er zijn echter geen consistente verschillen die wijzen op een mogelijke invloed van het cannibalproces op het verwijderingsrendement. 34 Monitoring nieuwe stoffen

35 Figuur 3.14 Concentraties van pijnstillers in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Pijnstillers in actief slib Niet gemeten. Pijnstillers in hemelwater Paracetamol is veelvuldig in lage concentraties in het hemelwater aangetroffen, zie Tabel Wat opvalt, is de hoge concentratie in het hemelwaterriool Sluis op 6 oktober (78 µg/l). De reden voor deze uitzonderlijk hoge concentratie is niet meer te achterhalen. Daarnaast is een enkele keer ibuprofen in het hemelwater gevonden. Tabel 3.14 Concentraties van geneesmiddelen (pijnstillers) in hemelwater Stofnaam Hemelwater Zeewolde Eenheid 2010 Helofytenfilter Trekkersveld Lamellenfilter - influent 2010 Lamellenfilter - effluent Hemelwater Almere Baljuwstraat Palembangwe g Ibuprofen µg/l < 0,1 < 0,1 0,22 < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Paracetamol µg/l < 0,1 0,13 < 0,1 < 0,01 0,1 0,1 0,27 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0, Sluis Normstelling Geen vigerende waterkwaliteitsnormen beschikbaar. Diclofenac is als nieuwe prioritaire stof opgenomen in het voorstel voor wijziging van de richtlijn prioritaire stoffen van 31 januari De voorgestelde normen zijn JG 0,1 µg/l en MAC 0,01 µg/l. Wanneer de concentraties van diclofenac met deze normen worden vergeleken, blijken deze in alle effluentmonsters een factor 2 à 7 keer hoger te zijn dan de JG-norm. 4 Voorstel tot wijziging van Richtlijnen 200/60/EG en 2008/105/EG betreffende prioritaire stoffen op het gebied van het waterbeleid, 31 januari 2012, COM () 876 final. Monitoring nieuwe stoffen 35

36 Resumé Vooral paracetamol, maar ook ibuprofen en naproxen komen in hoge concentraties voor in het influent. Het verwijderingsrendement van deze stoffen is goed. In het effluent zijn deze stoffen niet meer meetbaar aanwezig Codeïne, diclofenac en ketoprofen komen voor in zowel influent als effluent. Codeïne en ketoprofen worden matig verwijderd in de AWZI s (verwijderingsrendement circa 50 à 60 %). Diclofenac wordt nagenoeg niet in de AWZI s verwijderd. In het algemeen zijn de influentconcentraties van AWZI Almere hoger dan van AWZI Zeewolde. Dit geldt ook voor de concentraties in het effluent van beide AWZI s. In het hemelwater zijn ibuprofen en paracetamol aantoonbaar gemeten Antibiotica Twaalf van de in dit onderzoek aangetoonde geneesmiddelen behoren tot de groep antibiotica. Antibiotica in AWZI s Figuur 3.15 geeft een overzicht van acht antibiotica die in hogere concentraties voorkomen in het influent en effluent van de AWZI s. Gemiddeld genomen zijn de concentraties in het influent van AWZI iets hoger dan van AWZI Zeewolde. De AWZI van Zeewolde vertoont daarentegen hogere piekconcentraties. Een drietal antibiotica is in het effluent soms in hogere concentraties gemeten dan in het influent. Dit impliceert een negatief verwijderingspercentage wat in principe onmogelijk is omdat deze stoffen dan geproduceerd zou worden door de zuivering. Op basis van de meetgegevens wordt geconcludeerd dat deze stoffen (azithromycin en clarithromycin en trimethoprim) slecht tot niet verwijderd worden in de AWZI. Samenvattend: Azithromycin en clarithromycin en trimethoprim worden in de AWZI nauwelijks verwijderd Overige antibiotica worden goed verwijderd Dit geld voor beide AWZI's, er is dus geen verschil door het cannibalproces 36 Monitoring nieuwe stoffen

37 Figuur 3.15 Concentraties (µg/l) van antibiotica in influent en effluent AWZI's Antibiotica in decantaat cannibaltanks In het decantaat van de cannibaltanks zijn vier middelen incidenteel aangetoond. Wanneer de concentraties (en verwijderingsrendementen) van de AWZI s Almere en Zeewolde met elkaar worden vergeleken, zijn er geen aanwijzingen dat het cannibalproces invloed heeft op het zuiveringsproces van pijnstillers. Monitoring nieuwe stoffen 37

38 Figuur 3.16 Concentraties van antibiotica in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Antibiotica in actief slib Niet gemeten. Antibiotica in hemelwater Niet aangetroffen. Normstelling Geen waterkwaliteitsnormen beschikbaar. Resumé De concentraties aan antibiotica in het influent van AWZI Almere zijn gemiddeld genomen hoger dan van AWZI Zeewolde. Van de stoffen azithromycin, clarithromycin en trimethoprim is het verwijderingsrendement slecht (nihil). Deze middelen zijn in beduidende concentraties in effluent aanwezig. Overige antibiotica worden goed verwijderd. Dit geld voor beide AWZI's, er is geen verschil door het cannibalproces. In het hemelwater zijn geen antibiotica aangetoond Bètablokkers Vijf van de aangetoonde stoffen behoren tot de groep bètablokkers. Bètablokkers in AWZI s Figuur 3.17 geeft een overzicht van de aangetroffen bètablokkers in het influent en effluent van de AWZI s. De concentraties in het influent van de AWZI Almere zijn gemiddeld genomen iets hoger dan in het influent van de AWZI Zeewolde. 38 Monitoring nieuwe stoffen

39 Van de vijf aangetoonde bètablokkers is het verwijderingsrendement matig tot slecht: metoprolol, sotalol en propanolol worden nagenoeg niet verwijderd (verwijderingsrendement gemiddeld circa 25%) Atenolol wordt voor circa 60% verwijderd Alleen van bisoprolol-a bevat het effluent geen meetbare concentraties. Hierbij wordt opgemerkt dat de concentraties aan bisoprolol-a in het influent relatief laag zijn, vergeleken met bovengenoemde stoffen en dat de rapportagegrens met 0,1 µg/l aan de hoge kant is. Hierdoor kan geen uitspraak worden gedaan over het verwijderingsrendement. Figuur 3.17 Concentraties (µg/l) van bètablokkers in influent en effluent AWZI's Bètablokkers in het decantaat Uit Figuur 3. blijkt dat deze stoffen ook in het decantaat van het cannibalproces voorkomen. Dit heeft echter geen invloed op het verwijderingsrendement, gezien het verwijderingsrendement voor de beide AWZI s nagenoeg hetzelfde is. Figuur 3.18 Concentraties van aangetoonde bètablokkers in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Bètablokkers in actief slib Niet gemeten. Monitoring nieuwe stoffen 39

40 Hemelwater Niet aangetroffen. Normstelling Geen waterkwaliteitsnormen beschikbaar. Resumé Vijf van de aangetroffen geneesmiddelen behoren tot de groep bètablokkers De concentraties in het influent van AWZI Almere zijn gemiddeld genomen iets hoger dan van AWZI Zeewolde. De bètablokkers worden matig tot slecht verwijderd in de AWZI s. Voor drie stoffen is het verwijderingsrendement globaal 25%, voor de overige twee stoffen ligt dit op 60% of meer Bètablokkers zijn niet in het hemelwater aangetroffen Röntgencontrastmiddelen Röntgencontrastmiddelen in AWZI s De AWZI Almere bevat beduidend hogere concentraties aan röntgencontrastmiddelen in het influent dan AWZI Zeewolde, zie Figuur Hier komt de aanwezigheid van het ziekenhuis in Almere duidelijk naar voren. Vooral iopromide is in forse concentraties aangetroffen. Het verwijderingspercentage binnen de groep röntgencontrastmiddelen varieert sterk. De meeste middelen worden nauwelijks verwijderd. Vooral van iopromide, ioxithalamic acid en diatrozoic acid is het verwijderingspercentage nihil (gemiddeld 0%). Bij een aantal metingen zijn de concentraties in het effluent hoger dan het influent. Verwijderingspercentages kunnen in principe niet negatief zijn. Een reden voor de geconstateerde negatieve verwijderingspercentages kan bijvoorbeeld zijn de verblijftijd binnen de zuivering of matrixinvloeden bij de analyses. Het negatieve verwijderingspercentage wordt als 0% beschouwd. AWZI Almere AWZI Zeewolde Concentratie µg/l Concentratie µg/l Influent 2010 Effluent Influent Effluent Influent Effluent 0 0 Figuur 3.19 Concentraties (µg/l) van röntgencontrastmiddelen in influent en effluent AWZI's Röntgencontrastmiddelen in decantaat In het decantaat van het Cannibalproces en in het hemelwater zijn geen röntgencontrastmiddelen aangetoond. 40 Monitoring nieuwe stoffen

41 Röntgencontrastmiddelen in actief slib Niet gemeten. Röntgencontrastmiddelen in hemelwater Niet aangetroffen. Normstelling Geen waterkwaliteitsnormen beschikbaar. Resumé De AWZI Almere bevat beduidend hogere concentraties aan röntgencontrastmiddelen in het influent dan AWZI Zeewolde. De aanwezigheid van het ziekenhuis in Almere is hier duidelijk zichtbaar. Dezelfde röntgencontrastmiddelen komen ook in het effluent van AWZI Almere voor. Röntgencontrastmiddelen worden slecht in de AWZI verwijderd; het verwijderingsrendement is nagenoeg nihil Overige aangetoonde geneesmiddelen Overige aangetoonde geneesmiddelen in AWZI s In Figuur 3.20 staan de concentraties weergegeven van de overige zes geneesmiddelen die in dit onderzoek zijn aangetoond. Het betreft alle geneesmiddelen die in het dagelijkse leven veel gebruikt worden. Dit zijn gemfibrozil en bezafibraat (beide fibraten: cholesterolregulerend), carbamazepine (anti-epilepticum), ranitidine (maagzuurremmer), furosemide (plasmiddel) en lidocaïne (pijnverdoving, onder andere tandarts en bestanddeel trachitol-keeltabletten). Deze geneesmiddelen komen allemaal in aanzienlijke concentraties voor in het influent en effluent van de AWZI s. AWZI Almere heeft hogere influentconcentraties dan AWZI Zeewolde. Dit geldt ook voor de concentraties in het effluent. Figuur 3.20 Concentraties (µg/l) van overige geneesmiddelen in influent en effluent AWZI's Een aantal van deze middelen wordt in de AWZI s slecht verwijderd. Met name van carbamazepine en lidocaïne is het verwijderingsrendement slecht. Beide middelen zijn in het effluent in hogere concentraties gemeten dan in het influent. Dit impliceert een negatief verwijderingspercentage wat in principe onmogelijk is omdat deze stoffen dan geproduceerd zou worden door de zuivering. Een reden voor de geconstateerde negatieve verwijderingspercentages kan bijvoorbeeld zijn de verblijftijd binnen de zuivering, matrixinvloeden bij de analyses, etc. Het negatieve verwijderingspercentage wordt als 0% beschouwd. Monitoring nieuwe stoffen 41

42 De overige middelen, in volgorde van toenemend verwijderingsrendement, zijn achtereenvolgens: furosemide (slecht), rantidine (matig), de cholesterolmiddelen benzafibraat (matig) en gemfibrozil (goed). Decantaat cannibaltanks Uit Figuur 3.21 blijkt dat vooral carbamazepine in het decantaat van de cannibaltanks is aangetroffen en gemfibrozil, furosemide en lidocaïne in mindere mate. Er zijn geen aanwijzingen dat het cannibalproces van AWZI Zeewolde het verwijderingsrendement van deze middelen beïnvloedt. Vergeleken met AWZI Almere, zijn er geen consistente verschillen te zien. Figuur 3.21 Concentraties van aangetoonde middelen in het decantaat van de cannibaltanks, influent en effluent AWZI Zeewolde Actief slib Niet gemeten. Hemelwater Geen van bovenstaande in de AWZI is aangetroffen middelen zijn in het hemelwater aangetoond. Wel is sulfachinoxalin (diergeneesmiddel, antiprotozoa) in hemelwater gevonden, zie Tabel Sulfachinoxalin is het enige middel dat niet in de AWZI s is aangetroffen. Tabel 3.15 Concentraties van overige geneesmiddelen in hemelwater Hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Helofytenfilter Trekkersveld Lamellen -filter - influent Lamellenfilter - effluent Baljuwstraat Palembangwe g Sluis Stofnaam Eenheid Sulfachinoxalin µg/l < 0,1 0,1 < 0,1 < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,1 < 0,1 0,12 < 0,1 < 0,1 < 0,1 42 Monitoring nieuwe stoffen

43 Normstelling Geen waterkwaliteitsnormen beschikbaar. Resumé Enkele in het dagelijks leven veel gebruikte geneesmiddelen komen in aanzienlijke concentraties voor in het influent van de AWZI s, vooral: gemfibrozil (cholesterolregelaar), carbamazepine (anti-epilepticum), rantidine (maagzuurremmer) en lidocaïne (verdovend middel). De influentconcentraties van deze middelen zijn van AWZI Almere hoger dan van AWZI Zeewolde. Het verwijderingsrendement van deze stoffen varieert van zeer slecht tot matig/goed in volgorde van toenemend verwijderingsrendement: carbamazepine en lidocaïne (zeer slecht), furosemide (slecht), rantidine (matig) en de cholesterolmiddelen benzafibraat en gembrofizozil (matig/goed). In het hemelwater is het diergeneesmiddel sulfachinoxalin aangetoond. Deze stof is niet in meetbare concentraties in de AWZI s aangetroffen Pesticiden Pesticiden in de AWZI s Van de in totaal 292 onderzochte pesticiden zijn er 52 een of meerdere keren aangetoond. Hiervan zijn er 12 die stelselmatig in de AWZI s zijn aangetroffen, zie Tabel De meeste middelen komen in lage concentraties in het effluent voor. Het gaat onder andere om middelen die naast toepassing in de landbouw ook veel in huishoudens gebruikt worden, bijvoorbeeld carbendazim (schimmelwerende verven en siliconenkit), imidacloprid (vlooienbestrijding huisdieren, mierenlokdoosjes, vliegenstickers) en imazalil (bekend als enilconazole, een diergeneesmiddel voor behandeling huidschimmels bij honden, paarden, runderen). DEET is een insectenwerend middel (anti-muggenlotion). Opmerkelijk is dat diuron aantoonbaar is gemeten, omdat dit herbicide sinds ruim 10 jaar niet meer is toegelaten. Monitoring nieuwe stoffen 43

44 Tabel 3.16 Concentraties van aangetoonde bestrijdingsmiddelen in AWZI s AWZI Almere AWZI Zeewolde Stofnaam 2-methyl-4- chloorfenoxypropionzuur (mecoprop) 4-hydroxy-2,5,6- trichloorisoftalonitril Eenheid Infl Effl Infl Effl Infl Effl Infl Effl Infl Effl Decantaataat Infl Effl Decan- Cannibal Cannibal µg/l 0,2 0,07 0,07 0,06 < 0,25 0,06 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,25 < 0,05 < 0,05 µg/l 0,04 0,02 < 0,01 < 0,01 < 0,05 0,01 0,03 0,1 0,3 0,03 < 0,05 0,1 0,08 azoxystrobin µg/l < 0,01 0,02 < 0,01 0,01 0,01 0,02 < 0,01 < 0,02 0,03 < 0,01 0,03 0,01 0,02 carbendazim µg/l 0,08 0,04 0,06 0,05 0,07 0,09 0,1 0,05 0,1 0,06 0,07 0,2 0,3 0,1 diuron µg/l < 0,02 < 0,01 < 0,01 0,04 < 0,02 < 0,01 < 0,02 0,03 0,02 < 0,01 0,01 0,2 0,09 < 0,01 epoxiconazool µg/l 0,03 < 0,01 0,2 < 0,01 0,06 < 0,01 < 0,01 < 0,1 0,1 < 0,01 < 0,01 0,2 < 0,01 < 0,01 imazalil µg/l 0,01 0,02 < 0,01 0,02 0,06 0,02 0,02 < 0,01 < 0,01 0,01 < 0,01 < 0,02 0,01 < 0,01 imidacloprid µg/l 0,04 0,07 < 0,05 0,05 0,2 0,1 0,06 0,16 0,06 0,2 0,02 0,1 0,21 0,02 triadimenol µg/l < 0,02 0,11 < 0,02 0,07 0,02 0,15 < 0,02 0,07 < 0,02 0,04 0,04 < 0,02 0,09 0,22 boscalid µg/l < 0,5 0,07 < 0,05 0,11 0,31 0,67 < 0,5 0,12 < 0,05 0,07 0,05 0,77 0,29 0,08 diethyltoluamide (DEET) µg/l 0,71 0,13 0,27 0,15 0,75 0,14 0,52 0,08 0,12 0,06 < 0,05 0,86 < 0,05 < 0,05 thiamethoxam µg/l < 0,1 0,01 < 0,01 0,01 0,56 0,12 < 0,2 0,04 0,06 0,01 < 0,01 < 0,02 0,03 < 0,01 Bestrijdingsmiddelen in hemelwaterafvoer Tabel 3.17 toont de tien pesticiden die in de regenwaterafvoer zijn aangetoond. Wat opvalt van deze pesticiden, is dat alleen carbendazim en DEET ook in de AWZI s zijn aangetroffen. De overige pesticiden zijn alleen in het hemelwater gemeten. Opmerkelijk is het voorkomen van DNOC en 2,4 DNP, middelen die al meer dan een decennium verboden zijn. DNOC en 2,4-DNP in regenwater kunnen ook afkomstig zijn van andere bronnen, zoals uitlaatgassen van autoverkeer of verbrandingsinstallaties. (Ook als een steroïde gebruikt in de bodybuilderswereld). Tabel 3.17 Concentraties van aangetoonde pesticiden in hemelwaterriool Stofnaam Eenheid Hemelwater helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde Hemelwater Almere, Baljuwstraat Hemelwater Almere, Palembangweg Hemelwater Almere, Sluis ,4-dinitrofenol (2,4-DNP) µg/l < 0,05 < 0,05 0,6 < 0,05 0,6 < 0,05 0,4 < 0,05 0,4 2-methyl-4- chloorfenoxyazijnzuur µg/l 0,06 < 0,05 0,5 < 0,05 < 0,05 0,5 < 0,05 < 0,05 < 0,05 4,6-dinitro-o-cresol (DNOC) µg/l 0,02 0,05 0,2 0,05 0,2 0,03 0,1 0,08 0,2 bentazon µg/l 0,03 0,02 < 0,05 < 0,01 < 0,01 0,01 0,01 < 0,01 < 0,01 carbendazim µg/l < 0,01 0,01 < 0,02 0,04 0,02 < 0,01 0,01 < 0,01 0,05 N,N-diethyl-3- methylbenzamide (DEET) µg/l < 0,1 < 0,1 < 1 < 0,01 0,02 < 0,01 0,03 < 0,01 < 0,01 prosulfocarb µg/l < 0,1 < 0,1 < 1 < 0,01 0,07 < 0,01 0,03 < 0,01 < 0,01 1,2,4-trichloorbenzeen 1 µg/l < 0,2 < 0,2 0,21 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 iodocarb µg/l < 0,05 < 0,05 < 0,05 0,29 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 phtalimide µg/l < 0,05 < 0,05 0,46 < 0,07 0,11 < 0,05 < 0,05 < 0,05 0,36 1 1,2,4-Trichloorbenzeen is geen pesticide. De stof wordt industrieel voornamelijk gebruikt als intermediair en op kleinere schaal als additief in de metaalindustrie (metaalbewerkingsvloeistof) en verfindustrie (drager van kleurstoffen). 44 Monitoring nieuwe stoffen

45 4 Vergelijking met waterkwaliteitsnormen Onderstaande tabel geeft een indruk van de stoffen die in normoverschrijdende concentraties in effluent of hemelwater zijn aangetroffen. Deze lijst is indicatief (er is niet volledig volgens de richtlijn getoetst), maar geeft wel aan welke stoffen potentieel een gevaar kunnen vormen voor de waterkwaliteit voor zover er waterkwaliteitsnormen beschikbaar zijn. Voor overgrote merendeel van de nieuwe stoffen bestaat geen waterkwaliteitsnorm. De vigerende kwaliteitsnormen voor oppervlaktewater staan in het Besluit kwaliteitseisen monitoring water 2009 (Bkmw 2009). In dit besluit zijn de normen voor prioritair stoffen (Richtlijn prioritair gevaarlijke stoffen (2008/105/EG)) geïmplementeerd. Tabel 4.1 Overzicht van stoffen die in normoverschrijdende concentraties in effluent of hemelwater zijn aangetoond Prioritair Stofnaam Effluent Hemelwater Stofgroep imidacloprid x Pesticiden Prio di(2-ethylhexyl)ftalaat (DEHP) X Ftalaten Prio gebromeerde difenylethers (som BDE-isomeren 28, 47, 99, 100, 153, 154) Prio para-tert-octylfenol x Octylfenolen X Gebromeerde vlamvertragers x Overschrijding van 1 of meerdere meetwaarden Toekomstige nieuwe prioritaire stoffen In artikel 16, lid 4 van de KRW is de verplichting opgenomen om de lijst prioritaire stoffen, normen en maatregelen om de 4 jaar te beoordelen en zo nodig te herzien. In het voorstel tot herziening van prioritaire stoffen van 31 januari 2012, zijn een aantal nieuwe stoffen aan de prioritaire stoffenlijst toegevoegd en van een aantal stoffen zijn de normen gewijzigd. Twee nieuwe prioritaire stoffen die tijdens deze monitoring in toekomstige normoverschrijdende concentraties in effluent zijn aangetroffen zijn de perfluorverbinding Perfluorooctane sulfonic acid (PFOS) en het geneesmiddel diclofenac. Twee andere toegevoegde prioritaire stoffen zijn de hormonen 17a-estradiol en 17b-estradiol. In deze monitoring zijn deze hormonen niet aantoonbaar gemeten. De voorgestelde waterkwaliteitsnormen zijn fors hoger dan de huidige rapportagegrenzen. Hierdoor bestaat er onzekerheid of deze hormonen mogelijk in zeer lage concentraties normoverschrijdend in het effluent aanwezig zijn. Stoffen met een voorstel tot aanscherping van de normen zijn de gebromeerde vlamvertragers. Vergeleken met de huidige waterkwaliteitsnorm zijn deze stoffen nu alleen in het hemelwater in normoverschrijdende concentraties aangetoond. Monitoring nieuwe stoffen 45

46 46 Monitoring nieuwe stoffen

47 5 Samenvatting en conclusies Deze monitoring Nieuwe stoffen omvat een brede screening van een groot aantal stoffen. Naast de zogenoemde nieuwe stoffen zijn ook een aantal klassieke stoffen in het onderzoek meegenomen. Deze rapportage focust op de nieuwe stoffen. De onderzochte stofgroepen zijn: Nieuwe stoffen: Ftalaten, nonylfenolen/alkylfenol(ethoxylat)en, gebromeerde vlamvertragers, geperfluoreerde verbindingen, Musken, UV-filters, parabenen, bisfenolen en desinfectants, benzotriazolen, geneesmiddelen incl. hormonen (pijnstillers, antibiotica, bètablokkers, röntgencontrastmiddelen, overige geneesmiddelen). Klassieke parameters: Pesticiden Ook is gekeken naar: zware metalen, PAK, chloorhoudende bestrijdingsmiddelen, PCB s en algemene parameters (nutriënten, chloride, enz.). De resultaten van deze stoffen zijn in deze rapportage niet meegenomen. De meetlocaties: De AWZI s van Zeewolde en Almere (influent, effluent, actief slib) en van de AWZI Zeewolde tevens monsters uit het cannibalproces Afstromend hemelwater in Zeewolde (industrieterrein Trekkersveld) en Almere (3 locaties in stadscentrum, woonwijken en een lamellenfilter) Monsternamefrequentie: De locaties zijn drie keer bemonsterd: op 6 oktober 2010, 7 januari en 6 oktober. De monsters zijn steekmonsters, wat betekent dat de metingen een korte momentopname zijn. De resultaten van deze monitoring zijn daarom indicatief. Er is indicatief inzicht verkregen in de nieuwe stoffen die in de AWZI s en in afstromend hemelwater in stedelijk gebied voorkomen. Nieuwe stoffen in effluent en hemelwater Een samenvattend overzicht van het aantal onderzochte stoffen en het voorkomen in influent en effluent van de AWZI s en in hemelwater staat in onderstaande tabel. Monitoring nieuwe stoffen 47

48 Tabel 5.1 Overzicht aangetoonde stoffen Stofgroep Nieuwe stoffen: Aantal stoffen onderzocht Aantal aangetoonde stoffen Influent Effluent Hemelwater Ftalaten Nonylfenolen en alkylethoxylaten Gebromeerde vlamvertragers Geperfluoreerde verbindingen Musken UV-filters Benzotriazolen Parabenen Bisfenolen Desinfectants Geneesmiddelen + hormonen Klassieke stoffen: Pesticiden Metalen PAK Oude bestrijdingsmiddelen chloorhoudend PCB s Ftalaten, Nonylfenolen/alkylethoxylaten en gebromeerde vlamvertragers De drie stofgroepen Ftalaten, Nonylfenolen/alkylethoxylaten en gebromeerde vlamvertragers zijn geheel niet in het effluent aangetroffen. Wel komen enkele stoffen van deze stofgroepen in het influent voor, maar volgens de onderzoeksresultaten worden deze in de AWZI s goed verwijderd. Alleen bij de nonylfenolen moet qua verwijderingsrendement rekening worden gehouden met enige onzekerheid, gezien de soms hoge rapportagegrenzen. Het hemelwater bevat incidenteel enkele parameters behorend tot deze stofgroepen. Hierbij overschrijden de gebromeerde vlamvertragers af en toe de norm voor zoet oppervlaktewater. Er ligt een voorstel tot aanscherping van de normen voor gebromeerde vlamvertragers (Voorstel herziening prioritaire stoffen, ). Met de huidige rapportagegrenzen (0,0005 µg/l) zijn de gebromeerde vlamvertragers dan niet meer toetsbaar aan de voorgestelde JG-norm. Wel zijn alle gemeten waarden lager dan de voorgestelde MAC-norm. Geperfluoreerde verbindingen Geperfluoreerde verbindingen komen algemeen voor in effluent (ook influent) en hemelwater. De meeste stoffen worden in de AWZI niet verwijderd. Op dit moment zijn er geen vigerende waterkwaliteitsnormen voor geperfluoreerde verbindingen. Echter, perfluorooctane sulfonic acid (PFOS) is een kandidaat prioritaire stof (Voorstel herziening prioritaire stoffen, ). In alle effluentmonsters zijn de gemeten PFOS-concentraties een factor 2-14 hoger dan de voorgestelde norm voor zoet oppervlaktewater. Synthetische musken Vijf synthetische muskverbindingen (geurstoffen) komen in het effluent voor, met name OTNE en HHCB zijn in beduidende concentraties in het effluent gemeten (tot respectievelijk 1,7 en 6,6 µg/l). Deze stoffen worden matig/slecht in de AWZI verwijderd (gemiddeld 60%), evenals drie andere musken welke in lagere concentraties in het effluent zijn aangetoond. UV-filters Van de acht onderzochte UV-filters zijn er zeven aantoonbaar in het influent, waarvan er drie ook in het effluent voorkomen. Van deze drie stoffen is het verwijderingsrendement matig (benzofenon) tot nihil (benzophenone-3 en phenylbezimidiazole sulfonic acid). De laatste twee genoemde stoffen komen ook in hemelwater voor, maar wel in lagere concentraties dan in het effluent zijn gemeten. 48 Monitoring nieuwe stoffen

49 Benzotriazolen Deze middelen zijn tot nu toe weinig onderzocht in Nederland en worden beschouwd als aandachtstof. De twee onderzochte benzotriazolen komen beide voor in effluent. Hoewel het verwijderingsrendement in de AWZI s 70% à 80% is, zijn de benzotriazolen in beduidende concentraties in het effluent gemeten, oplopend tot 2,4 µg/l. Alleen 5-methylbenzotriazole is meerdere keren in hemelwater aantoonbaar gemeten. Parabenen In deze monitoring zijn eenmalig ook enkele parabenen meegenomen. De vier onderzochte parabenen zijn alle in het influent van de beide AWZI s aangetoond, alleen methylparaben is ook in het effluent van AWZI Zeewolde aangetroffen. Dit indiceert dat parabenen (uitgezonderd methylparaben) goed in de AWZI worden verwijderd Methylparaben is in een lage concentratie gemeten in een van de vier hemelwatermonsters. Bisfenolen Geen van de drie onderzochte bisfenolverbindingen is in het effluent aangetoond. Wel komen twee verbindingen (bisfenol-a en bisfenol-f-diglycidylether) voor in het influent van de beide AWZI s. Dit geldt zeker voor bisfenol-a, maar voor de twee andere bisfenolen is er sprake van enige onzekerheid vanwege de hoge rapportagegrenzen. In alle hemelwatermonsters is bisfenol-a in beduidende concentraties aangetoond (tot 0,6 µg/l in het helofytenfilter Trekkersveld). Ook bisfenol-f-diglycidylether is in het hemelwater in helofytenfilter Trekkersveld aangetroffen. Desinfectants Een keer zijn in deze monitoring enkele desinfectants meegenomen. Twee middelen, triclosan en benzalkoniumchloride, zijn in het influent van de AWZI s aangetroffen. Alleen triclosan komt ook in lage concentraties in het effluent van de AWZI s voor. In het hemelwater zijn deze stoffen niet aangetoond. Geneesmiddelen Circa 25% van de onderzochte geneesmiddelen is aantoonbaar aanwezig in het effluent van de AWZI s. Het verwijderingsrendement van deze middelen in de AWZI s is sterk wisselend en voor enkele middelen is dit nihil. Het gaat vooral om geneesmiddelen die algemeen gebruikt worden, bijvoorbeeld bètablokkers, pijnstillers en antibiotica, maar ook om een aantal röntgencontrastmiddelen welke voornamelijk in ziekenhuizen worden gebruikt. Ongeveer 10% van de onderzochte middelen wordt wel volledig verwijderd in de AWZI s. De overige 65% van de onderzochte geneesmiddelen is niet aantoonbaar aangetroffen. In het hemelwater is paracetamol (pijnstiller) veelvuldig aangetoond en incidenteel ook ibuprofen (pijnstiller) en sulfachinoxalin (diergeneesmiddel, antiprotozoa). Op dit moment zijn er geen vigerende waterkwaliteitsnormen voor de geneesmiddelen. Echter, diclofenac (pijnstiller) en 17a-estradiol en 17b-estradiol (hormonen) zijn kandidaat prioritaire stoffen (Voorstel herziening prioritaire stoffen, ). In alle effluentmonsters zijn de gemeten diclofenac-concentraties hoger dan de voorgestelde norm voor zoet oppervlaktewater. De hormonen zijn in deze monitoring niet aantoonbaar gemeten. De voorgestelde waterkwaliteitsnormen zijn echter fors hoger dan de huidige rapportagegrenzen. Hierdoor bestaat er onzekerheid of 17a-estradiol en 17b-estradiol in normoverschrijdende concentraties in het effluent voorkomen. Monitoring nieuwe stoffen 49

50 Pesticiden Van de in totaal 292 onderzochte bestrijdingsmiddelen zijn er 52 een of meerdere keren aangetoond. Hiervan komen minstens 12 middelen consistent in het effluent voor. Het betreft ondermeer middelen die behalve in de landbouw ook in huishoudens worden gebruikt, bijvoorbeeld carbendazim (schimmelwerend), imidacloprid (vlooienbestrijding huisdieren) en DEET (antimuggenlotion). Van deze middelen zijn de imidaclopridconcentraties in het effluent hoger dan de norm voor zoet oppervlaktewater. Verschillen tussen AWZI Almere (grote stad) en AWZI Zeewolde (dorp) Het beeld is wisselend. Van geneesmiddelen en geperfluoreerde verbindingen zijn de influentconcentraties van de AWZI van Almere duidelijk het hoogst. De invloed van het ziekenhuis in Almere is hier wellicht zichtbaar, onder andere door de hoge concentraties aan röntgencontrastmiddelen. In Zeewolde zijn daarentegen de hoogste concentraties gemeten aan ftalaten, benzotriazolen, bisfenolen, parabenen en desinfectants. De overige stofgroepen, de nonylfenolen, gebromeerde vlamvertragers, musken en UV-filters, zijn in beide AWZI s vrijwel identiek. Kwaliteit actief slib Vier stofgroepen waarvan verwacht wordt dat deze voor een deel via adsorptie aan actief slib in de AWZI verwijderd worden, zijn in actief slib geanalyseerd. Weinig stoffen konden in het slib worden aangetoond. Stoffen die wel consistent in actief slib voorkomen zijn: DEHP (ftalaat) en alle geperfluoreerde verbindingen. Voor de nonylfenolen en alkyl(ethoxylat)en is het beeld niet compleet omdat slechts enkele stoffen indicatief konden worden geanalyseerd. Juist de drie stoffen die in het influent voorkomen, zijn niet in de slibanalyse meegenomen. De gebromeerde vlamvertragers waren niet meetbaar vanwege de hoge rapportagegrenzen, ten gevolge van storingen in de monstermatrix. Voor die stofgroep zijn daarom geen conclusies te trekken over het voorkomen in actief slib. Invloed slibreductiesysteem Cannibal AWZI Zeewolde Er is geen invloed van het slibreductiesysteem merkbaar. Bij vergelijking van de effluentconcentraties en verwijderingsrendementen van AWZI Almere en AWZI Zeewolde, zijn geen consistente verschillen te zien. Kwaliteit afstromend hemelwater versus effluent AWZI s Incidenteel zijn een aantal stoffen in het hemelwater in hogere concentraties gemeten dan in het effluent van de AWZI s. Dit betreffen ondermeer de stofgroepen ftalaten (di(2-ethylhexyl)ftalaat), nonylfenolen (4-para-nonylfenolen en para-tert-octylfenol), gebromeerde vlamvertragers (BDE- 100, BDE 028, BDE-047), geneesmiddelen (paracetamol), bisfenolen (bisfenol-a) en een aantal pesticiden (circa 12 middelen, zie Tabel 3.17). Effectiviteit zuiverende voorzieningen voor afstromend hemelwater Deze vraag kan niet worden beantwoord. Het lamellenfilter in Almere bleek geen representatieve locatie te zijn en is slechts eenmaal bemonsterd. Tijdens deze monstername bleek de uitstroom van het lamellenfilter verdund te zijn met niet gezuiverd hemelwater van een nabijgelegen tunneltje. Aandachtstoffen AWZI s Navolgende tabel geeft een overzicht van stoffen die matig tot slecht in de AWZI s worden verwijderd. Er is een selectie gemaakt van stoffen met een verwijderingsrendement van minder dan 40% en tussen 40%-80%. In het overzicht staan alleen stoffen genoemd die in deze monitoring aantoonbaar in het influent van de AWZI s zijn aangetroffen. 50 Monitoring nieuwe stoffen

51 Tabel 5.2 Aandachtstoffen AWZI s - stoffen met een matig tot laag verwijderingsrendement (gemiddeld < 80%) Stof Benzotriazolen Gemiddeld verwijdering-% Stof Gemiddeld verwijdering-% < 40% 40%-80% < 40% 40%-80% Synthetische musken 5-methylbenzotriazole X AHTN (Tonalide) X Benzotriazool X DPMI (Cashmeran) X Parabenen OTNE X Methylparaben X HHCB (Galaxolide) X Geneesmiddelen Pesticiden Atenolol (bètablokker) X 2-methyl-4-chloorfenoxyazijnzuur X Azithromycin (antibioticum) X 2-methyl-4-chloorfenoxypropionzuur (mecoprop) X (A) Carbamazepine (anti-epilepticum) X 4-hydroxy-2,5,6-trichloorisoftalonitril X Clarithromycin (antibioticum) X Azoxystrobin X Codeïne (pijnstiller) X Bentazon X Diatrozoic acid (röntgencontrastmiddel) X (A) Carbendazim X Diclofenac (pijnstiller) X Dimethomorf X (1) Furosemide (plasmiddel) X Diuron X Iohexol (röntgencontrastmiddel) X (A) Imazalil X Iopromide (röntgencontrastmiddel) X Imidacloprid X Ioxithalamic acid (röntgencontrastmiddel) X Iprodion X Ketoprofen (pijnstiller) X Isoproturon X (1) Lidocaïne (pijnstiller) X Linuron X Metoprolol (bètablokker) X methabenzthiazuron X Propranolol (bètablokker) X N,N-diethyl-3-methylbenzamide X Ranitidine (maagzuurremmer) X pencycuron X (1) Sotalol (bètablokker) X propiconazol X (1) Sulfapyridine (antibioticum) X thiabendazol X Trimethoprim (antibioticum) X triadimenol X Geperfluoreerde verbindingen Boscalid X Perfluorobutanoic acid X Cyprodinil X (1) Perfluoropentanoic acid X Diethyltoluamide (DEET) X Perfluorohexanoic acid X Flonicamid X (1) Perfluoroheptanoic acid X Lenacil X (1) Perfluorooctanoic acid X Spinosad A X (1) Perfluorononanoic acid X Spinosad D X (1) Perfluorodecanoic acid X Thiamethoxam X Perfluoroundecanoic acid X Phenylbezimidazole sulfonic acid X Perfluorododecanoic acid X Benzophenone-3 X Perfluorohexane sulfonate X Benzofenon X (1) Perfluorooctane sulfonate 6:2 Fluorotelomer sulfonate X 6:2 Fluorotelomer sulfonic acid X X Toelichting: 1 Op basis van 1 meetwaarde net boven de rapportagegrens (= indicatief) A Alleen AWZI Almere (niet aantoonbaar aangetroffen in AWZI Zeewolde) Monitoring nieuwe stoffen 51

52 52 Monitoring nieuwe stoffen

53 Bijlage 1 Overzicht analysepakketten

54

55 Overzicht toegepaste analysepakketten Analysepakket Laboratorium Influent/ effluent AWZI s Hemelwater Decantaat Cannibaltanks Lamellenfilter Slib 2010 Ftalaten Omegam x x x x x x x x x x x x x Nonylfenolen/ethoxylaten Omegam x x x x x x x x x x x x x Geperfluoreerde verbindingen IVM x x x x x x x x x x x x x Gebromeerde vlamvertragers Omegam x x x x x x x x x x x x x Musken Omegam x x x x x x x x x x 2010 Wetsus x x x x UV-filters Wetsus x x x x Conserveringsmiddel (parabenen) Wetsus x x x x Desinfectants, microbieel corrosieremmer, voedseladditieven Wetsus 2010 x x x x Geneesmiddelen Vitens x x x x x x x x x x Hormonen Omegam x x x x x x x x x x Pesticiden Omegam x x x x x x x x x x WGS x x x x x x x x x x Chloorhoudende bestrijdingsmiddelen WGS x x x x x x x x x x x x x Algemeen (nutriënten, chloride, e.d.) WGS x x x x x x x x x x x x x Metalen (en macro ionen) WGS x x x x x x x x x x x x x PAK WGS x x x x x x x x x x X x x PCB s WGS x x x x x x x x x x x x x IVM : Instituut voor Milieuvraagstukken WGS: Waterschap Groot Salland

56

57 Bijlage 2 Resultaten chemische analyses

58

59 Ftalaten AWZI s Almere en Zeewolde Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI AWZI Almere AWZI Almere AWZI Almere AWZI Almere AWZI Almere AWZI Almere AWZI AWZI -tanks AWZI AWZI butylbenzylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 1,1 <1,0 1,2 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 di(2-ethylhexyl)ftalaat µg/l 26,0 <1,0 21,0 <1,0 16,0 <1,0 23,0 <1,0 2,7 22,0 <1,0 1,8 19,0 <1,0 <1,0 dibutylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 1,4 <1,0 <1,0 22,0 <1,0 <1,0 1,2 <1,0 <1,0 Diethylftalaat µg/l 4,5 <1,0 6,0 <1,0 <1,0 <1,0 8,3 <1,0 <1,0 6,0 <1,0 <1,0 4,4 <1,0 <1,0 diisobutylftalaat µg/l 1,3 <1,0 2,8 <1,0 <1,0 <1,0 3,8 <1,0 <1,0 3,3 <1,0 <1,0 3,8 <1,0 <1,0 dicyclohexylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 Dimethylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 di-n-octylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 Dipentylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 Dipropylftalaat µg/l <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 Dihexylftalaat µg/l - - <1,0 <1,0 <1,0 <1, <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 <1,0 Zeewolde Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Influent Effluent Influent Effluent Decantaat cannibal Zeewolde Zeewolde Influent Effluent Decantaat cannibal- Zee- tanks Influent AWZI Effluent AWZI cannibal -tanks Stofnaam Ftalaten hemelwater Zeewolde filter Eenheid Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde Hemelwater Almere wolde Zeewolde Decantaat Lamellenfilter - influent Lamellen- effluent Hemelwater Baljuwstraat Hemelwater Palembangweg Hemelwater Sluis Butylbenzylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 di(2-ethylhexyl)ftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 4,4 < 1,0 < 1,0 < 1,0 1,2 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 Dibutylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 Diethylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 Diisobutylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 Dicyclohexylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 dimethylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 di-n-octylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 dipentylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 dipropylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 dihexylftalaat µg/l < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 < 1,0 Ftalaten actief slib AWZI Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het cannibalproces Stofnaam Eenheid butylbenzylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 di(2-ethylhexyl)ftalaat mg/kg ds < 1,00 25,00 < 5,00 < 1,00 16,00 < 15,00 < 1,00 34,00 10,00 Dibutylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 Diethylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 diisobutylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 dicyclohexylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 dimethylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 di-n-octylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 Dipentylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 dipropylftalaat mg/kg ds < 1,00 < 10,00 < 5,00 < 1,00 < 9,00 < 15,00 < 1,00 < 3,00 < 5,00 Dihexylftalaat mg/kg ds < 10,00 < 5,00 < 9,00 < 15,00 < 3,00 < 5,00

60 Nonylfenolen en alkylfenolethoxylaten AWZI s Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Decantaat Infl. cannibal tanks Effl. Decantaat cannibal tanks Infl. Effl. Decantaat cannibal tanks alkylethoxylaten µg/l 330 < 1 32 < < < 1 < < 1 < 1 96 < 1 < 1 nonylfenol mono-ethoxylaat µg/l < 10 < < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 nonylfenol di-ethoxoxylaat µg/l < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 15 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 4-n-nonylfenol µg/l < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 2 < 0,3 < 0,4 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 2 < 0,3 < 0,3 4-para-nonylfenolen µg/l < 2,3 < 0,3 4,8 < 0,3 < 5 < 0,3 < 2 < 0,3 0,34 7,3 < 0,3 < 0,3 < 5 < 0,3 < 0,3 nonylfenolen som [ ] µg/l < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 para-tert-octylfenol µg/l < 1 < 0,3 1,1 < 0,3 < 2 < 0,3 < 0,2 < 0,3 < 0,3 1 < 0,3 < 0,3 < 2 < 0,3 < 0,3 Nonylfenolen en alkylethoxylaten in hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere nonylfenolen som [ ] µg/l para-tert-octylfenol [ ] µg/l Lamellenfiltefilter Hemelwater Baljuwstraat Hemelwater Sluis Lamellen- Helofytenfilter Hemelwater Trekkersveld Zeewolde Palembangweg influent effluent Eenheid Stofnaam alkylethoxylaten µg/l nonylfenol mono-ethoxylaat µg/l nonylfenol di-ethoxylaat µg/l 4-n-nonylfenol [ ] µg/l 4-para-nonylfenolen [ ] µg/l < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 1,6 < 0,3 < 0,3 < 0,3 0,34 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 10 < 0,3 < 0,3 0,4 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 < 0,3 Nonylfenolen en alkylethoxylaten in actief slib AWZI s Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het cannibalproces Stofnaam Eenheid alkylethoxylaten mg/kg ds nonylfenol mono-ethoxylaat mg/kg ds nonylfenol di-ethoxylaat mg/kg ds n-nonylfenol [ ] mg/kg ds < 0,3 < 6 < 1,5 < 0,3 < 6 < 4,5 < 0,3 < 2 < 1,5 4-para-nonylfenolen [ ] mg/kg ds < 0,3 < 6 < 1,5 < 0,3 < 6 < 4,5 < 0,3 < 2 < 1,5 nonylfenolen som [ ] mg/kg ds para-tert-octylfenol [ ] mg/kg ds < 0,3 < 6 < 1,5 < 0,3 < 6 < 4,5 < 0,3 < 2 < 1,5

61 Gebromeerde vlamvertragers in AWZI s Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Decantaat Cannibal tanks Infl. Effl. Decantaat Cannibal tanks Infl. Effl. Decantaat Cannibal tanks BDE-028 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 <0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 0,003 < 0,0005-0,001 BDE-047 µg/l 0,005 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,09 < 0,0005 <0,001 < 0,004 < 0,0005 <0,001 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-085 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 < 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-099 µg/l 0,006 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 < 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-100 µg/l 0,002 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 0,001 < 0,0045 < 0,0005 <0,001 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-049 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 <0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 < 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-138 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 <0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 < 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-153 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 <0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 < 0,002 < 0,0005-0,001 BDE-154 µg/l < 0,002 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,004 < 0,0005 < 0,002 < 0,0005 <0,001 < 0,0005 < 0,0005 <0,001 < 0,002 < 0,0005-0,001 Gebromeerde vlamvertragers in hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Stofnaam Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde Eenheid Lamellenfilter influent Lamellenfilter effluent Hemelwater Baljuwstraat Hemelwater Palembangweg Hemelwater Sluis BDE-028 µg/l < 0,0007 < 0,0005 0,0011 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-047 µg/l < 0,0006 < 0,0005 0,0033 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0069 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-085 µg/l < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-099 µg/l < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-100 µg/l < 0,0005 < 0,0005 < 0,01 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 0,0029 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-049 µg/l < 0,0006 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-138 µg/l < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-153 µg/l < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0017 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 BDE-154 µg/l < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 < 0,0005 Gebromeerde vlamvertragers in actief slib Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het cannibalproces Stofnaam Eenheid BDE-028 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,03 <0,01 <0,005 BDE-047 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,13 <0,03 <0,01 <0,08 <0,01 0,008 BDE-085 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 0,019 BDE-099 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 0,01 BDE-100 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 0,05 BDE-049 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 <0,005 BDE-138 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 <0,02 BDE-153 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 <0,02 BDE-154 mg/kg ds <0,1 <0,03 <0,005 <0,08 <0,03 <0,01 <0,02 <0,01 <0,02

62 Geperfluoreerde verbindingen in AWZI s Almere AWZI Stofnaam Afkorting Eenheid Zeewolde AWZI Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Decantaat Infl. cannibal -tanks Effl. Decantaat Infl. cannibaltanks Effl. Decantaat cannibal -tanks Perfluorobutanoic acid PFBA ng/l 9,20 4,90 4,70 8,50 3,00 0,96 <6,80 2,40 <2,90 <4,00 6,00 0,81 2,60 21,00 6,40 Perfluoropentanoic acid PFPeA ng/l 5,70 11,00 <3,20 8,40 5,20 <0,36 <5,30 6,90 <4,20 <3,80 1,80 2,10 3,80 <3,70 0,91 Perfluorohexanoic acid PFHxA ng/l 13,00 9,90 4,50 10,00 8,10 0,59 <1,10 3,30 <1,60 2,60 7,90 3,00 3,50 2,90 3,90 Perfluoroheptanoic acid PFHpA ng/l 7,40 15,00 2,10 5,20 4,80 0,38 <0,31 <2,50 0,51 0,88 3,20 1,30 3,40 1,20 2,30 Perfluorooctanoic acid PFOA ng/l 25,00 47,00 5,90 86,00 20,00 2,50 2,00 13,00 1,90 6,00 15,00 12,00 18,00 14,00 18,00 Perfluorononanoic acid PFNA ng/l <0,99 4,90 <0,37 3,10 1,20 0,39 0,47 2,00 <0,50 0,75 0,43 0,84 1,30 2,10 5,10 Perfluorodecanoic acid PFDA ng/l 0,66 13,00 0,30 12,00 3,30 0,49 0,32 1,00 0,50 0,64 0,56 1,10 1,40 3,80 7,80 Perfluoroundecanoic acid PFUnA ng/l 0,28 <0,23 0,19 0,28 <0,83 <0,25 <0,43 <0,21 0,20 0,11 <0,25 <1,10 <0,26 0,34 <0,76 Perfluorododecanoic acid PFDoA ng/l <0,17 <0,24 <0,04 <0,16 <0,43 0,30 0,10 <0,18 <0,26 0,18 Perfluorotridecanoic acid PFTrA ng/l <0,36 <0,49 <0,24 <0,86 <0,43 <0,45 <0,33 <0,99 <0,54 <0,46 Perfluorotetradecanoic acid PFTeA ng/l <2,80 <3,80 <1,60 <5,80 <0,43 <3,50 2,20 <6,60 <4,20 <3,10 Perfluorobutane sulfonate PFBS ng/l 14,00 <5,60 2,10 <0,63 <0,06 <0,06 <2,80 <5,20 0,64 <0,70 0,22 <0,08 <6,10 0,62 1,50 Perfluorohexane sulfonate PFHxS ng/l 1,90 <1,00 1,10 1,10 0,66 0,30 <0,28 <0,93 <0,60 0,81 0,94 0,41 <1,10 <79,0 0,49 Perfluorooctane sulfonate PFOS ng/l 6,40 5,90 3,00 3,40 4,90 1,60 2,10 4,10 1,20 1,50 2,70 2,90 3,00 9,60 18,00 6:2 Fluorotelomer sulfonate 6:2 FTS ng/l 99,00 21,00 1,50 2,60 7,40 0,39 4,50 <2,90 1,50 4,30 8,90 4,30 3,90 2,10 24,00 Geperfluoreerde verbindingen in hemelwater Zeewolde Stofnaam Hemelwater Almere Lamellenfilter Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde influent Afkorting Eenheid 2010 Lamellenfilter effluent Hemelwater Baljuwstraat 2010 Hemelwater Palembangweg Hemelwater Sluis Perfluorobutanoic acid PFBA ng/l 8,90 5,80 1,60 9,60 7,30 < 11 < 6 6,10 < 4,3 10,00 < 2,1 10,00 Perfluoropentanoic acid PFPeA ng/l < 4,9 < 3,8 < 0,48 18,00 20,00 8,50 < 6,7 0,38 < 5,2 1,90 < 2,5 7,40 Perfluorohexanoic acid PFHxA ng/l 2,00 2,40 0,70 2,40 1,60 < 1,6 < 2,6 1,70 < 2 5,60 < 0,95 11,00 Perfluoroheptanoic acid PFHpA ng/l 0,66 1,10 0,45 1,30 0,98 0,53 1,10 1,40 1,10 5,40 0,42 6,30 Perfluorooctanoic acid PFOA ng/l 5,20 5,70 4,30 14,00 8,70 3,60 5,20 6,90 5,00 17,00 2,00 18,00 Perfluorononanoic acid PFNA ng/l 0,17 < 0,45 0,39 0,58 0,45 0,66 0,58 1,10 < 0,66 1,90 0,52 1,30 Perfluorodecanoic acid PFDA ng/l < 0,17 < 0,21 0,33 0,24 0,23 0,94 1,00 1,60 0,56 2,90 0,54 2,10 Perfluoroundecanoic acid PFUnA ng/l < 0,09 0,17 < 0,61 < 0,11 < 0,12 0,19 0,38 < 0,71 0,31 1,20 0,27 0,44 Perfluorododecanoic acid PFDoA ng/l < 0,09 < 0,11 < 0,11 < 0,12 0,23 0,56 0,41 0,16 Perfluorotridecanoic acid PFTrA ng/l < 0,09 < 0,61 < 0,11 < 0,12 < 0,12 < 0,72 1,20 < 0,29 Perfluorotetradecanoic acid PFTeA ng/l < 0,09 < 4,1 < 0,11 < 0,12 < 0,12 < 4,8 < 8,2 < 1,9 Perfluorobutane sulfonate PFBS ng/l < 2,1 1,00 < 0,07 2,00 < 1,9 < 2 1,10 1,00 1,30 3,60 < 0,32 4,20 Perfluorohexane sulfonate PFHxS ng/l 0,50 0,80 0,43 0,80 0,25 < 0,2 0,59 0,34 0,68 0,35 0,30 1,30 Perfluorooctane sulfonate PFOS ng/l 1,80 1,80 4,20 8,60 4,30 3,40 3,70 3,70 3,30 7,10 1,10 6,50 6:2 Fluorotelomer sulfonate 6:2 FTS ng/l < 0,63 0,20 < 0,48 < 0,58 < 0,6 0,24 0,18 0,18 Geperfluoreerde verbindingen in slib Actief slib AWZI Almere Actief slib AWZI Zeewolde Slib in het cannibalproces Stofnaam Eenheid Perfluorobutanoic acid ng/kg natgewicht 10 <110 4,8 4 <110 5,6 5 <6 5,2 Perfluoropentanoic acid ng/kg natgewicht <1,1 <4 2 <0, <0,3 Perfluorohexanoic acid ng/kg natgewicht Perfluoroheptanoic acid ng/kg natgewicht , , ,4 Perfluorooctanoic acid ng/kg natgewicht Perfluorononanoic acid ng/kg natgewicht , , Perfluorodecanoic acid ng/kg natgewicht Perfluoroundecanoic acid ng/kg natgewicht Perfluorododecanoic acid ng/kg natgewicht Perfluorotridecanoic acid ng/kg natgewicht < Perfluorotetradecanoic acid ng/kg natgewicht <8 5 0,25 <7 1 0,25 <8 <2 0,25 Perfluorobutane sulfonate ng/kg natgewicht <10 <0,7 <3,5 <10 <2 <1,5 <10 <1 <1,1 Perfluorohexane sulfonate ng/kg natgewicht <20 1 <2,4 <20 <2 <1 <20 2 1,7 Perfluorooctane sulfonate ng/kg natgewicht :2 Fluorotelomer sulfonate ng/kg natgewicht <40 20 < :2 Fluorotelomer sulfonic acid ng/kg natgewicht Toelichting: de analysetechniek van geperfluoreerde verbindingen in slib is nog in ontwikkeling. De concentraties zijn indicatief.

63 Musken in AWZI s Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI HHCB (Galaxolide) AHMI (Phantolide) AHTN (Tonalide) DPMI (Cashmeran) OTNE OTBCH ATCD ETCB DDPA HCA (Hexyl cinnamis aldehyde) µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l µg/l Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Decantaat Infl. cannibal -tanks Effl. Decantaat Infl. cannibaltanks Effl. Decantaat cannibal -tanks 5 1,1 4,9 1,7 1,6 1,7 3,6 0,77 0,97 3,7 1,1 0,84 3,6 0,68 0,63 0,18 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 0,68 0,12 0,57 0,17 0,22 0,15 0,51 <0,1 0,12 0,48 0,11 <0,1 0,24 <0,1 <0,1 0,7 0,4 0,48 0,56 0,39 0,34 0,23 0,84 0,29 <0,1 20 3,6 19 6,6 6,6 5, ,9 1,9 0 3,3 1,9 2,6 <0,1 2,5 <0,1 0,87 <0,1 1 <0,1 <0,1 4,1 <0,1 <0,1 2,3 <0,1 <0,1 3 0,14 3,7 0,25 1,2 <0,1 2,5 0,12 <0,1 2,8 0,2 0,11 2,6 <0,1 <0,1 5,9 <0,1 1,2 <0,2 <3 <0,1 5,8 <0,1 <0,1 4,3 <0,2 <0,3 <0,6 <0,1 <0,1 0,44 <0,1 0,61 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 1,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 0,09 <0,01 0,080 <0,01 <0,01 ADBI µg/l <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 AITI µg/l <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 <0,10 ethyldipropylcarbamothioaat (EPTC) µg/l <0,50 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,50 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 Musken in hemelwater Stofnaam Eenheid Zeewolde Hemelwater Almere Lamellenfilter Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde influent 2010 Lamellenfilter effluent Hemelwater Baljuwstraat 2010 Hemelwater Palembangweg Hemelwater Sluis HHCB (Galaxolide) µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,18 AHMI (Phantolide) µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 AHTN (Tonalide) µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 DPMI (Cashmeran) µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 OTNE µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 OTBCH µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 ATCD µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 ETCB µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,4 DDPA µg/l < 0,1 0,11 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,11 < 0,1 HCA (Hexyl cinnamis aldehyde) µg/l < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 ADBI µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 AITI µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 ethyldipropylcarbamothioaat (EPTC) µg/l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05

64 UV-filters in AWZI s Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI Infl. Effl. Infl. Effl. Decan-taat Cannibaltanks Avobenzone µg/l <0,20 <0,20 <0,20 <0,20 <0,20 Benzophenone-3 µg/l 0,70 0,20 0,70 0,10 <0,10 Benzofenon µg/l <0,50 0,08 0,86 <0,05 0,09 Phenylbezimidazole sulfonic acid µg/l 1,03 1,18 0,58 0,96 0,86 Octocrylene µg/l 0,61 <0,05 0,29 <0,05 0,17 Methylbezylidenecamphor µg/l 0,05 <0,01 0,04 <0,01 <0,01 2-ethylhexyl salicylate µg/l 0,10 <0,01 0,06 <0,01 <0,01 Ethylhexyl Methoxycinnamate µg/l 0,11 <0,01 0,08 <0,01 <0,01 UV-filters in hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Helofytenfilter Trekkersveld Lamellen-filter influent Lamellen-filter effluent Hemelwater Baljuwstraat Stofnaam Eenheid Avobenzone µg/l < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 Benzofenon µg/l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 Benzophenone-3 0,10 < 0,1 < 0,1 0,10 Phenylbezimidazole sulfonic acid µg/l 0,13 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Octocrylene µg/l < 0,05 < 0,05 < 0,05 < 0,05 Methylbezylidenecamphor µg/l < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 2-ethylhexyl salicylate µg/l < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01 Ethylhexyl Methoxycinnamate µg/l < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,01

65 Benzotriazolen in AWZI s Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Decantaat Infl. cannibal tanks Effl. Decantaat cannibal tanks Infl. Effl. Decantaat cannibal tanks 5-methylbenzotriazole µg/l 4,90 <1,30 3,30 2,20 3,40 1,60 8,10 <0,95 <0,46 7,10 2,40 0,94 8,60 1,70 0,31 benzotriazool µg/l 6,00 1,10 2,50 1,30 9,50 1,20 10,00 1,20 1,40 12,00 2,10 0,64 7,80 0,72 0,25 Benzotriazolen in hemelwater Zeewolde Stofnaam Eenheid Hemelwater Almere Lamellenfilter - Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde influent 2010 Lamellenfilter - effluent Hemelwater Baljuwstraat 2010 Hemelwater Palembangweg Hemelwater Sluis 5-methylbenzotriazole µg/l <0,05 <0,40 0,14 <0,05 <0,05 0,22 <0,10 1,00 <0,05 0,10 <0,70 0,14 Benzotriazool µg/l <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05 <0,05

66 Parabenen in AWZI s Stofnaam Eenheid AWZI Almere AWZI Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Decantaat cannibaltanks Methylparaben µg/l 0,49 < 0,01 0,30 0,21 0,85 Ethylparaben µg/l 0,21 < 0,02 0,37 < 0,02 < 0,02 Propylparaben µg/l 0,15 < 0,01 2,16 < 0,01 < 0,01 Butylparaben µg/l 0,06 < 0,01 0,27 < 0,01 < 0,01 Parabenen in hemelwater Stofnaam Eenheid Hemelwater Almere Zeewolde Lamellenfilter - influent Lamellenfilter - effluent Hemelwater Baljuwstraat Helofytenfilter Trekkersveld Methylparaben µg/l <0,01 <0,01 0,03 <0,01 Ethylparaben µg/l <0,02 <0,02 <0,02 <0,02 Propylparaben µg/l <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 Butylparaben µg/l <0,01 <0,01 <0,01 <0,01 Bisfenolen in AWZI s Stofnaam Eenheid AWZI Almere AWZI Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Decantaat cannibaltanks Bisfenol-a µg/l 1,66 < 0,03 2,00 < 0,03 0,12 Bisphenol F diglycidylether µg/l 0,90 < 0,20 1,00 < 0,20 < 0,20 Bisphenol A diglycidylether µg/l < 0,20 < 0,20 < 0,20 < 0,20 < 0,20 Bisfenolen in hemelwater Stofnaam Eenheid Hemelwater Almere Zeewolde Lamellenfilter - influent Lamellenfilter - effluent Hemelwater Baljuwstraat Helofytenfilter Trekkersveld Bisfenol-a µg/l 0,63 0,36 0,16 0,17 Bisphenol F diglycidylether µg/l 0,20 <0,2 <0,2 <0,2 Bisphenol A diglycidylether <0,2 <0,2 <0,2 <0,2 Desinfectants/microbiële corrosieremmers AWZI s Stofnaam Eenheid AWZI Almere AWZI Zeewolde Influent Effluent Influent Effluent Decantaat cannibaltanks Benzalkoniumchloride (corrosieremmer) µg/l 18,00 < 0,50 40,00 < 0,50 < 0,50 Triclosan (desinfectant) µg/l 0,41 0,06 0,74 0,04 0,06 Desinfectants/microbiële corrosieremmers in hemelwater Stofnaam Eenheid Hemelwater Almere Zeewolde Lamellenfilter - influent Lamellenfilter - effluent Baljuwstraat Helofytenfilter Trekkersveld Benzalkoniumchloride (corrosieremmer) µg/l <0,02 <0,02 <0,02 <0,02 Triclosan (desinfectant) µg/l <0,5 <0,5 <0,5 <0,5

67 Geneesmiddelen - alleen stoffen die minstens 1x zijn aangetoond Aangetroffen geneesmiddelen AWZI s Stofnaam Almere AWZI Zeewolde AWZI Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Infl. Effl. Decantaat cannibal tanks Infl. Effl. Decantaat cannibal tanks Infl. Effl. Decantaat cannibal tanks Cafeïne µg/l 110 0, ,4 120 < 0, ,95 1, ,5 1, ,18 < 0,1 Pijnstillers Codeïne µg/l 0,86 0,3 1,4 0,59 0,87 0,35 0,67 < 0,1 < 0,1 0,37 0,22 < 0,1 0,58 < 0,1 < 0,1 Diclofenac µg/l 0,75 0,54 0,58 0,67 0,72 0,68 0,39 0,32 0,29 0,2 0,43 0,11 0,55 0,33 < 0,1 Ibuprofen µg/l 16 < 0,1 17 0,36 11 < 0,1 11 < 0,1 0,32 10 < 0,1 0,36 12 < 0,1 0,46 Ketoprofen µg/l 0,12 0,11 0,26 0,11 0,22 < 0,1 0,2 < 0,1 < 0,1 0,24 0,13 < 0,1 0,18 < 0,1 < 0,1 Naproxen µg/l 9,3 0,21 9,2 0,27 6,4 0,34 15 < 0,2 < 0,2 12 < 0,2 < 0,2 16 < 0,2 < 0,2 Paracetamol µg/l 150 < 0, , < 0,1 190 < 0,1 0, ,11 0,1 130 < 0,1 < 0,1 Phenacetin µg/l 0,11 < 0,1 0,18 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Propyphenazone µg/l < 0,1 < 0,1 0,12 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Antibiotica Acetylsulfamethoxazole µg/l 0,88 < 0,1 0,67 < 0,1 0,74 < 0,1 2 < 0,1 < 0,1 0,62 < 0,1 < 0,1 0,48 < 0,1 < 0,1 Azithromycin µg/l 0,59 0,41 0,3 0,77 0,71 0,7 0,16 0,23 0,12 0,11 0,29 < 0,1 0,75 0,42 0,11 Chloramphenicol µg/l 0,14 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Ciprofloxacin µg/l 1,1 0,18 0,5 0,12 1,2 0,13 0,56 0,1 0,23 0,16 < 0,1 < 0,1 0,37 < 0,1 < 0,1 Clarithromycin µg/l 0,42 0,12 0,25 0,24 0,6 0,15 0,26 0,25 < 0,1 0,42 0,75 < 0,1 0,3 0,17 < 0,1 Flucloxacillin µg/l 0,19 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Metronidazole µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,17 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Norfloxacin µg/l 0,72 0,11 0,15 < 0,1 0,62 < 0,1 0,53 < 0,1 0,13 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,15 < 0,1 < 0,1 Sulfamethoxazole µg/l 0,93 0,32 0,92 0,23 1,1 0,28 1,4 < 0,2 < 0,2 0,67 < 0,2 < 0,2 0,64 < 0,2 < 0,2 Sulfapyridine µg/l 0,93 0,31 0,96 0,3 0,74 0,3 0,59 0,2 0,6 < 0,2 < 0,2 < 0,2 0,33 < 0,2 < 0,2 Tetracycline µg/l < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,11 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Trimethoprim µg/l 0,34 0,26 0,24 0,35 0,52 0,11 0,43 0,1 < 0,1 0,26 0,25 < 0,1 0,16 < 0,1 < 0,1 Bètablokkers Atenolol µg/l 1,5 0,46 1,9 0,94 1,5 0,41 1,7 0,52 0,11 0,88 0,61 < 0,1 1,3 0,33 < 0,1 Bisoprolol-A µg/l 0,14 < 0,1 0,17 < 0,1 0,18 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Metoprolol µg/l 1,6 0,94 1,6 1,2 1,2 0,86 2,8 1,6 0,98 1,3 1,5 0,4 1,8 1,1 0,37 Propranolol µg/l 0,19 0,17 0,24 0,24 0,24 0,15 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,1 0,11 < 0,1 0,13 < 0,1 < 0,1 Sotalol µg/l 1,4 1,3 2,3 1,8 1,5 1,4 1,9 1 0,88 1,5 1,3 0,57 1,5 1 0,3 Röntgencontrastmiddelen Diatrozoic acid µg/l 3,2 3,2 2,2 2,2 < 0,5 < 0,5 < 0,5 < 0,5 0,51 < 0,5 < 0,5 < 0,5 < 0,5 < 0,5 < 0,5 Iohexol µg/l 1,7 0,63 0,53 0,67 1,5 0,69 0,29 < 0,2 0,34 5,2 0,36 < 0,2 0,21 < 0,2 < 0,2 Iomeprol µg/l < 0,2 < 0,2 < 0,2 0,44 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 Iopromide µg/l 36 7, ,8 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 < 0,2 Ioxithalamic acid µg/l 1,9 2, ,5 3 < 0,5 < 0,5 0,88 < 0,5 1,1 < 0,5 < 0,5 < 0,5 < 0,5 Overig Carbamazepine (anti epilepticum) µg/l 1,4 1,5 1,3 1,4 1 1,1 0,78 0,82 0,87 0,38 0,75 0,32 0,42 0,57 0,2 Ranitidine (maagzuurremmer) µg/l 1,8 0,5 1,7 0,89 1,3 0,42 1,4 0,15 < 0,1 0,37 0,31 < 0,1 0,4 < 0,1 < 0,1 Bezafibrate (fibraten/vetregulerend) µg/l < 0,1 < 0,1 0,18 < 0,1 < 0,1 < 0,1 2,3 < 0,1 < 0,1 0,5 0,22 < 0,1 0,3 < 0,1 < 0,1 Lidocaïne (anaestheticum (tandarts) + bestanddeel trachitol) µg/l 0,16 0,27 0,28 0,29 0,23 0,32 < 0,1 0,16 0,16 < 0,1 0,17 < 0,1 0,19 0,15 < 0,1 Furosemide (plasmiddel) µg/l 1,7 1,1 3 1,4 1,8 1,3 1,2 0,57 0,44 0,66 1 0,16 1,1 0,26 < 0,1 Sulfachinoxalin µg/l (diergeneesmiddel, antiprotozoa) < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Estriol (hormonen) µg/l 0,11 < 0,02 < 0,005 < 0,03 < 0,01 0,12 < 0,02 < 0,02 < 0,005 < 0,005 < 0,1 < 0,01 < 0,005 Gemfibrozil (anticholesterol) µg/l 1,4 0,13 2,4 0,44 0,78 < 0,1 0,97 < 0,1 < 0,1 0,81 0,26 < 0,1 2 < 0,1 0,16 Aangetroffen geneesmiddelen in hemelwater Zeewolde Hemelwater Almere Stofnaam Eenheid Lamellenfilter - Helofytenfilter Trekkersveld Zeewolde influent 2010 Lamellenfilter - effluent Hemelwater Baljuwstraat 2010 Hemelwater Palembangweg Hemelwater Sluis Sulfachinoxalin (diergeneesmiddel, antiprotozoa) µg/l < 0,1 0,1 < 0,1 < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,1 < 0,1 0,12 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Ibuprofen (pijnstiller) µg/l < 0,1 < 0,1 0,22 < 0,01 < 0,01 < 0,01 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 < 0,1 Paracetamol (pijnstiller) µg/l < 0,1 0,13 < 0,1 < 0,01 0,1 0,1 0,27 < 0,1 < 0,1 < 0,1 0,71 78

68

69 Bijlage 3 Lijst geanalyseerde geneesmiddelen

70

71 Lijst van geanalyseerde geneesmiddelen Geneesmiddel Aangetoond Niet aangetoond Geneesmiddel Aangetoond Niet aangetoond 1 Acetylsulfamethoxazole x 53 Lidocaïne x 2 Amiodaron x 54 Lincomycin x 3 Amoxicillin x 55 Malachite Green x 4 Atenolol x 56 Mebendazole x 5 Azithromycin x 57 Methyl-dopa x 6 Betaxolol x 58 Metoprolol x 7 Bezafibrate x 59 Metronidazole x 8 Bisoprolol-A x 60 Naproxen x 9 Capecitabine x 61 Norfloxacin x 10 Carbamazepine x 62 Ofloxacin x 11 Cefazoline x 63 Oleandromycin x 12 Cefotaxim x 64 Oseltamivir x 13 Cefuroxime x 65 Oxacillin x 14 Chloramphenicol x 66 Oxolinic acid x 15 Chlorotetracycline x 67 Oxymetazoline x 16 Ciprofloxacin x 68 Oxytetracycline x 17 Clarithromycin x 69 Paracetamol x 18 Clenbuterol x 70 Penicillin G x 19 Clofibrate x 71 Penicillin V x 20 Clofibric acid x 72 Pentoxifylline x 21 Cloxacillin x 73 Phenacetin x 22 Codeïne x 74 Phenazone x 23 Cyclophosphamide x 75 Pindolol x 24 Dapson x 76 Primidone x 25 Diatrozoic acid x 77 Propranolol x 26 Diazepam x 78 Propyphenazone x 27 Diclofenac x 79 Ranitidine x 28 Dicloxacillin x 80 Ronidazole x 29 Dimetridazole x 81 Roxithromycin x 30 Enalapril x 82 Salbutamol x 31 Enoxacin x 83 Sotalol x 32 Enrofloxacin x 84 Spiramycin x 33 Erythromycin x 85 Sulfachinoxalin x 34 Estrone x 86 Sulfachloropyrazidine x 35 Fenofibrate x 87 Sulfadiazine x 36 Fenoprofen x 88 Sulfadimethoxine x 37 Flucloxacillin x 89 Sulfamerazine x 38 Flumequine x 90 Sulfamethazine x 39 Fluoxetine x 91 Sulfamethoxazole x 40 Furosemide x 92 Sulfapyridine x 41 Gemfibrozil x 93 Tamoxifen x 42 Ibuprofen x 94 Terbutalin x 43 Ifosfamide x 95 Tetracycline x 44 Indomethacine x 96 Tiamuline x 45 Iohexol x 97 Trimethoprim x 46 Iomeprol x 98 Tylosin x 47 Iopamidol x Hormonen: 48 Iopanoic acid x 99 17a-estradiol x 49 Iopromide x b-estradiol x 50 Iothalamic acid x 101 estriol x 51 Ioxithalamic acid x 102 estron x 52 Ketoprofen x 103 ethinylestradiol x