Simea Congres 2016: MetaTaal

Transcriptie

1 Simea Congres 2016: MetaTaal Simea, Anders Werkt!, Rob Zwitserlood, Aanleiding voor de ontwikkeling van MetaTaal Is de behandeling van oudere kinderen met TOS effectief? Aanname cluster 2: oudere kind met TOS profiteert minder/niet meer van taaltherapie à compensatie + acceptatie Proefschrift RZ 2014: Grammaticaal profiel TOS 6-10 jaar: Gestage groei in grammaticale complexiteit + correctheid Correctheid: grote achterstand blijft (verg. met kalender- en taalleeftijd controlegroepen) Complexiteit: relatieve bijzin / meervoudig samengestelde zin à minder gebruikt en soms meer fouten 1

2 Grammatica en TOS Bij de normale taalverwerving: tweewoordzin = start grammatica Idee: de woordenschat wordt zo groot/ de boodschap complexer à kinderen gaan woorden combineren tot meerwoorduitingen. Kinderen van 4 jaar (!) zijn meestal al in staat om complexe, onderschikkende zinnen te produceren. Bij kinderen met TOS wordt deze mijlpaal meestal echter niet gehaald à grammatica = kernprobleem van TOS Belang van grammatica voor taalontwikkeling Een zwakke grammaticale vaardigheid hindert: Woordenschatontwikkeling: Syntactic bootstrapping: woordbetekenis afleiden vanuit de grammaticale structuur van de zin (positie van de elementen in de zin) X is Verb-ing Y à X doet iets met Y Categorieën leren: verschillende woordsoorten Inhoudswoorden: ww, znw, bijv nw, bijwoord Functiewoorden: lidw, voorzetsel, pers vnw, voegwoorden 2

3 Zwakke grammaticale vaardigheid beïnvloedt: Taalbegrip: Je moet de meeste woorden uit een zin/tekst kennen (hoeveel denken jullie?) maar je moet ook kennis hebben van woordvolgorde, passieve zinnen, verbindings- en verwijswoorden Vertelvaardigheden: Aanduiden tijd (tt, ovt, vvt), volgorde, relaties en verbanden (oorzaak-gevolg, middel-doel, tegenstelling: maar, etc.) d.m.v. grammaticale middelen Denkontwikkeling: Innerlijke taal voor redeneren, gedragsregulatie, probleemoplossing Ontwikkelingsvolgorde complexe zinnen (±!) Enkelvoudige zin à Nevenschikking (en, maar, want, of) à Nevenschikking met reductie à Onderschikking (verbindingswoorden: als/ toen, of, omdat, die/dat/waar, voordat, nadat, tot, terwijl, doordat en zodat) Soorten onderschikking: Directe rede, Lijdend voorwerpzin, Bijwoordelijke bijzin, Beknopte bijzin, Bijvoeglijke (relatieve) bijzin, Meervoudige complexe zinnen 3

4 Multimodaleen metalinguïstische taaltherapie Multimodaal: inschakelen meerdere kanalen/zintuigen: ogen oren tactiel/kinesthetisch motoriek Idee: spreiding van informatie zorgt voor gemakkelijkere verwerking (beter leren) Metalinguïstisch bewustzijn / therapie Het (toenemend) vermogen (bij jonge kinderen) om te kunnen abstraheren van de betekenis van taal en zich te richten op de vorm [en functie] Door impliciete kennis van leerlingen over taal bewust te maken, kun je reflecteren op taal en taalgebruik, en kan dit gericht verbeterd worden [door manipuleren van de taalvorm] Bewustzijn: fonologie, woorden, morfosyntax, pragmatiek Vandaag: focus op taalvormbewustzijn (structuur van zinnen) 4

5 (On)bewuste processen in taalproductie/ taal leren Hirschman, M. (2000). Language repair via metalinguistic means. International Journal of Language & Communication Disorders, 35(2), Rationale van metalinguïstische benaderingen Kinderen met TOS leren taal/ grammatica niet vanzelf (impliciet) Cognitieve mogelijkheden zijn wel (min of meer) normaal Kinderen met TOS hebben baat bijvisuele ondersteuning Kinderen met TOS kunnen grammaticale regels expliciet leren in declaratief geheugen (Ullman & Pullman, 2015, A compensatory role for declarative memory in neurodevelopmental disorders. Neuroscience and Biobehavioral Reviews) 5

6 Metalinguïstische aanpak: nieuw of niet? Maria Montessori ( ): Stimulerenontwikkeling vanuit sensorische stimulatie en concrete, fysieke activiteiten (manipuleren van objecten) à ook taalactiviteiten! Toine van Uden ( ): Reflecterende moedertaalmethode Werken vanuit gesprekken/ dialoog: taal leren door reflecteren UK: Colour Pattern Scheme (John Lea, 1970) Colourful Semantics (Alison Bryan, 1997) Shape Coding (Susan Ebbels, ) Shape Coding: morfosyntax Ontwikkeld door Susan Ebbels 6

7 Metalinguïstische methodes NL Grammatica in Vorm en Kleur: Thyme (1970), van Geel (1973) Taal in Blokjes (Stichting Taalhulp, 1978) Matrix voor Windows (Herman Veenker,1995) MetaTaal (2014) Effectiviteit metalinguistische aanpakken Hirschman (2000): effectief voor complexe zinsbouw bij TOS in bovenbouw (mondeling en schriftelijk) Levy & Friedmann (2009): groei morfosyntax in jongen met ernstige TOS jongen (12 jr); ook generalisatie! Bolderson et al (2011): Colourful semantics effectief bij 5 en 6 jarigen Ebbels ( ): ShapeCoding effectief diverse grammaticale constructies begrip / productie in verschillende populaties TOS Zwitserlood (2014, 2015): effectief voor kinderen met TOS 9-16 jaar (productie relatieve bijzinnen) 7

8 4 naschoolse behandelgroepen (n=19) groep 8 Taalkring (n=12) MetaTaalstudies Resultaten: - significante vooruitgang (2 uit 3 productietaken) - niet op begripstaak - op nazegtaken pas vooruitgang bij retentiemeting (na 3 maanden.. Lesprogramma MetaTaal Aanpassingen originele programma (Thyme) met LEGO-blokjes voor verbindingswoorden / samengestelde zinnen Grammaticale regels expliciet aanleren Multimodaal: Visuele ondersteuning met LEGO-blokjes voor woordsoorten en grammaticale functies Motorisch, tactiel/kinesthetisch:zinnen bouwenmet LEGO! Plezier/motivatie! 8

9 Niet alleen bouwen, maar ook betekenis! Wanneer gebruik je bepaalde typen samengestelde zinnen? Uitleg functie/betekenis van oorzaak/gevolg: hoe? als/dan zinnen: hoe? relatieve (betrekkelijke) bijzinnen: hoe? Let op de uitleg in het filmpje! Uitleg inhoud/ functie samengestelde zinnen Film: Uitleg van als/dan: Wat is het belangrijkste in de zin? Zouden jullie voor deze uitleg kiezen? Zo nee: Waarom niet? Heb je een alternatief? 9

10 Concepten / semantiek bij onderschikkende zinnen Oorzaak/ gevolg zinnen: Causaliteit, reden/motivatie, middel/doel Als/ dan zinnen: Tijdsrelaties, voorwaardelijk Functie/ betekenis relatieve bijzinnen: Zegt iets over een al genoemd naamwoord (persoon, ding) Geeft extra informatie Zorgt voor een contrast met iets anders Theo Thijssen: De gelukkige klas (1926) Je hoeft niet alles in een keer helemaal te begrijpen.. 10

11 MetaTaal: opbouw programma MetaTaal bestaat uit 3 pakketten: 1. relatieve bijzinnen 2. als /dan 3. omdat Elk pakket kent een opbouw (stappen) Stap 1: leren van de basisprincipes van het zinnen bouwen Daarna keus uit pakket 1, 2, of 3 Binnen elk pakket opbouw in activiteiten en keuze uit oefenmaterialen Stappen in MetaTaal (Relatieve bijzinnen) Stap 1: Aanleren van gebruik blokjes en woordsoorten Stap 2: Enkelvoudige zinnen Stap 3: Nevenschikking (met reductie) Stap 4: Onderschikking Stap 5: Relatieve bijzinnen Stap 6: Rechts Stap 7: Ingebed 11

12 MetaTaal: bouwvoorbeelden Nevenschikking Nevenschikking met reductie Relatieve bijzin: R lijdend voorwerp RelBijz Ingebedde onderwerp RelBijz Elementen in lessen MetaTaal: voorbeeld RelBijz 1. Uitleg/illustratie/betekenis rel. bijzin geeft extra info over een woord 2. Bewustzijn/identificatie rel. bijzinnen waarnemen in gesproken/geschreven zinnen 3. Actief manipuleren: constructie/deconstructie: - dubbel naamwoord: 2 e vervangen door die/dat/waar - verplaatsen zinsdelen 12

13 Spiekbrieven Kinderen hoeven niets uit het hoofd te leren. Bij alle lespakketten horen spiekbrieven Groen blokje, 1x2 (met oplopende moeilijkheidsgraad) Lidwoord Bijvoorbeeld: de, het, of een Is het een klein woordje? Is het de, het of een? Maar de meeste kinderen pikken het snel op! Rood blokje, 2x3 Geel blokje, 2x2 Werkwoord Bijvoorbeeld: lopen, fietsen, lezen, praten Voorzetsel Bijvoorbeeld: op, naast, onder, met, tegen Kan je het doen? Gaat het over een plaats? Kan je er de tafel achter zetten? Blauw blokje, 2x4 Naamwoord Bijvoorbeeld: boom, vrouw, hond, tas, broek Kan je er de/het/een voor zetten? Is het een mens, dier of ding? Bruin blokje, 2x2 Grijze brug met witte bovenkant Bijvoeglijk naamwoord Bijvoorbeeld: Groen(e), mooi(e), blij(e), groot, klein, dik, Voegwoord Bijvoorbeeld: die, dat of waar Zegt het iets over het naamwoord? Is het een kenmerk van de mens, het dier of het ding? Is het die, dat of waar? Grijze brug met komma Komma Hoor je een pauze in de zin als je hem hardop zegt? Is er al een die dat of waar -brug in de zin? Evalueren behandeling met MetaTaal (Testpakket) Bij het Lespakket hoort ook een Testpakket: Drie sets taaltestjes om effect van behandeling te kunnen meten Drie soorten tests: 1. zinsproductietaken 2. zinsrepetitietaken 3. zinsbegriptaken Van elke taak zijn er A en B versies (gewogen) Soorten metingen: voor-, na- en retentiemeting 13

14 Voorbeeld productietaken relatieve bijzinnen Productietaken: 1. Zinnen afmaken (Rechts): 10 items Een jongen zit op hockey, en een jongen zit op judo. Wie zou jij willen zijn? Ik kies de jongen [die op judo zit] 2. Zinnen afmaken (Ingebed):10 items Er is een prinses. Ze draagt een kroontje. Ze zingt een lied. Begin de zin met: De prinses [die een kroontje draagt], zingt een lied / [die een lied zingt], draagt een kroontje 3. Zinnen samenstellen: 16 items (woorden in blokjes) een lolly / Daar staat / koopt / de jongen / die Daar staat de jongen [die een lolly koopt] Nazeg- en begripstaken relatieve bijzinnen Zinnen nazeggen 1. Zinnen van 7 woorden (12 items) De clown die ballonnen opblaast, ziet Marloes Zinnen van 12 woorden (15 items) Het huis waar Pim al jaren woont, staat in een mooie buurt. Begripstaak (28 items) De jongen die naar de kinderen wijst, draagt een pet. 14

15 Scoring tests: voorbeeld RelBijz Milde scoring: Goed: betrekkelijk vnw (die, dat, waar) gebruikt op de goede plaats + vervoegd werkwoord achteraan in de bijzin Fout: ik kies de jongen [met de lolly] ik kies de jongen [die koopt een lolly] Status productie en begripstaken MetaTaal De tests voor RelBijz zijn 2x gebruikt in interventiestudies en eerst uitgeprobeerd met TD en TOS kinderen De tests voor Als../dan en omdat zijn helemaal nieuw en nog niet eerder afgenomen (experimenteel) Van alle tests zijn er A en B versies om kans op leereffect te verkleinen Niet genormeerd, alleen geschikt om kind met zichzelf te vergelijken! 15

16 Discussie 1. Minimum leeftijd? 2. Minimum niveau cognitie? 3. Digitale toepassingen MetaTaal? 4. Wat is/zijn de werkzame component(en) van MetaTaal? 5. Therapie in groepjes of individueel? 6. Behandelfrequentie? 7. Hoe kunnen we transfer bevorderen? 8. Heeft MetaTaal een effect op leesbegrip? 9. Geschikt voor leren vreemde talen (Engels)? Hoe kom ik aan MetaTaal? Via een eendaagse cursus bij Auris Cursuscentrum in Goes, Leiden, Haarlem, Utrecht (zie: ) Je hebt dan opgefriste grammaticale kennis, en kunt werken met MetaTaal Je krijgt de Lesmap, de Testmap, alle benodigde LEGO materiaal en een grote grondplaat Geaccrediteerd voor logopedisten! 16

17 Bedankt voor jullie aandacht! Vragen? Contact: Literatuur Bolderson, S., Dosanjh, C., Milligan, C., Pring, T., & Chiat, S. (2011). Colourful semantics: A clinical investigation. Child Language Teaching and Therapy, 27, Ebbels, S. H. (2007). Teaching grammar to school-aged children with specific language impairment using Shape Coding. Child Language Teaching and Therapy, 23, Hirschman, M. (2000). Language repair via metalinguistic means. International Journal of Language & Communication Disorders, 35, Levy, H., & Friedmann, N. (2009). Treatment of syntactic movement in syntactic SLI: A case study. First Language, 29, Zwitserlood, R., Wijnen, F., van Weerdenburg, M., & Verhoeven, L. (2015). MetaTaal : Enhancing complex syntax in children with specificlanguage impairment - a metalinguistic and multimodal approach. International Journal of Language & Communication Disorders, 50(3), Zwitserlood, R. (2015). MetaTaal: multimodale en metalinguïstische taaltherapie voor oudere kinderen met TOS, Nederlands Tijdschrift voor Logopedie. 17