Metalinguïstische taaltherapie voor oudere kinderen met een TOS

Transcriptie

1 Metalinguïstische taaltherapie voor oudere kinderen met een TOS Rob Zwitserlood Alle Taal Centraal Onderdeel promotieproject: Taalgroei bij kinderen met TOS in de basisschoolleeftijd 1. Grammaticale ontwikkeling van kinderen met TOS van 6-8 jaar: Achterstand of afwijkend? 2. Grammaticale ontwikkeling van kinderen met TOS van 8-10 jaar: De rol van het lexicon 3. Ontwikkeling van onvloeiendheden in de spraak van kinderen met TOS van 8-10 jaar 4. Metataal: multimodale en metalinguistische taaltherapie voor oudere kinderen met een TOS 1

2 Metalinguïstisch vermogen/ bewustzijn: definities Het (toenemend) vermogen (bij jonge kinderen) om te kunnen abstraheren van de betekenis van taal en zich te richten op de vorm [en functie] Door impliciete kennis van leerlingen over taal bewust te maken, worden zij in staat gesteld om te reflecteren op taal en taalgebruik, en kunnen ze dit gericht verbeteren [door manipuleren van de taalvorm] Niveau s metalinguïstisch bewustzijn Fonologisch bewustzijn: (klankstructuren) Woord bewustzijn: (objectivatie: gericht op woordstructuren) Vorm bewustzijn: (structuur van zinnen) Pragmatisch bewustzijn: (praktische functies van de taal) 2

3 Metalinguïstische vaardigheden = complex begrip Verschillende definities! Metalinguïstische vaardigheden gerelateerd aan: Niveau taalontwikkeling, ofwel:ernst/profiel TOS Cognitie (ook Theory of Mind) Leesontwikkeling Trainbaar of niet? Startpunt: 4jr? ouder? Eindpunt? Literatuur metalinguïstisch bewustzijn (MB) bij TOS Eigenlijk vrij weinig literatuur over MB en TOS! Veel publicaties over relatie MB en leren lezen (m.n. fonologisch bewustzijn) TOS: Kamhi & Koenig (1985): Taak: identificatie + revisie van fouten à SLI poorer than TD on syntactic tasks, not on phonological and semantic errors Menyuk, Chesnick, & Green (1993): kinderen met taalproblemen en/of leesproblemen à interventie bij jongere kinderen meer vooruitgang dan bij oudere (ontw. afgerond rond 12 jr?) 3

4 Metalinguistische aanpak: Niets nieuws onder de zon! Maria Montessori ( ): Ontwikkeling stimuleren vanuit sensorische stimulatie en fysieke activiteiten Montessori gebruikte een verscheidenheid aan taken met een concreet karakter: o.a. manipuleren van objecten (blokjes, etc) Toine van Uden ( ): Reflecterende moedertaalmethode Werken vanuit gesprekken/dialoog Ontwikkeld voor doven (orale school): taal leren door te reflecteren op taal Niets nieuws onder de zon (2): Groot Brittannië Tell me and I forget, Teach me and I will remember Involve me and I will learn (Benjamin Franklin) Colour Pattern Scheme (John Lea,1970): A method of remedial language teaching Colourful Semantics (Alison Bryan,1997) 5 Levels: Who? the man (Subject Orange) What doing? is eating (Verb Yellow) What? the sandwich (Object Green) Where? in the kitchen (Location Blue) Describe? big (Adjective Purple) Recent: app ontwikkeld voor Engels en Arabisch (itunes) 4

5 Niets nieuws onder de zon (3): UK Shape Coding (Susan Ebbels, 2001, 2007, 2011, 2013) Niets nieuws onder de zon (4): Nederland Grammatica in Vorm en Kleur (scriptie Corinna Sipkema,1973) Taal in Blokjes (Stichting Taalhulp (1978) Matrix voor Windows (Herman Veenker,1995) Reflecterende taaldidactiek (Annie Essers, 2005) MetaTaal (2014) 5

6 First contact MetaTaal : stencils Kirsten Thyme Grammatica in Vorm en Kleur (Kirsten Thyme, Kopenhagen, Denemarken, 1970): Zinnen bouwen met Lego blokjes (taaltherapie voor SH kinderen), Gekregen rond 1985 op logopedieopleiding Utrecht, vertaling Wytske Mensink Zelf mee gewerkt, maar incidenteel Ik hoor en ik vergeet. Ik zie en ik onthou. Ik doe en ik begrijp. (Chinees spreekwoord) Second contact : Mary Hirschman (Toronto, Canada) Hirschman, M. (2000). Language repair via metalinguistic means International Journal of Language & Communication Disorders, 35(2), Antwoord op Sieneke Goorhuis-Brouwer in FOSS-TAAL: Zwitserlood, R. L. M. (2009). Therapiemogelijkheden voor oudere kinderen met ESM FOSS-TAAL, (2),

7 Bewuste / onbewuste processen in taalproductie / leren Uit: Hirschman (2000) De metalinguïstische brug Uit: Hirschman (2000) 7

8 Rationale metalinguïstische benaderingen Kinderen met TOS: leren taal/grammatica niet vanzelf (= kernprobleem van TOS) Cognitieve mogelijkheden zijn wel (min of meer) normaal Kinderen met TOS hebben baat bij visuele ondersteuning Kinderen met TOS kunnen grammaticale regels expliciet aanleren (Procedural deficit hypothesis, Ullman & Pierpont, 2005) Procedural deficit hypothesis (Ullman & Pierpont, 2005) Procedureel geheugen systeem: ondersteunt impliciet leren van sequentiële processen (taal), waaronder grammaticale regels is aangedaan bij kinderen met TOS Declaratief geheugen systeem: min of meer intact biedt compensatie door regels expliciet (aan) te leren 8

9 Visuele ondersteuning ontlast het werkgeheugen Geheugen Werkgeheugen: beperkt Lange termijn geheugen: onbeperkt Vaste programma s: fietsen, lopen, grammatica, morfologie, fonologie Procedureel geheugen onbewust niet toegankelijk ESM kinderen leren regels in declaratief geheugen: compensatie Declaratief geheugen: bewust toegankelijk Episodisch geheugen: gebeurtenissen Semantisch geheugen: feiten (woordenschat) MetaTaal interventie pilot studie 9

10 Lesprogramma MetaTaal Aanpassingen van originele programma (Thyme) met Lego blokjes voor samengestelde zinnen Grammaticale regels expliciet aanleren Visuele ondersteuning met Legoblokjes voor woordsoorten en grammaticale functies Motorische en tactiel / kinesthetische component: letterlijk zinnen bouwen met Lego! Plezier/motivatie! Therapiedoel: relatieve bijzinnen Weinig gebruikt door oudere kinderen met TOS, volgens grammaticaal profiel deelstudies 1 en 2) Een relatieve (betrekkelijke) bijzin geeft extra informatie over een naamwoord(groep). Er zijn veel verschillende types relatieve bijzinnen. Interventiedoelen: Het meisje zoende de jongen [die de bloemen bracht] à RECHTS Het meisje [dat een ijsje eet], zit op het muurtje à INGEBED De straat [waar mijn tante woont], is sinds vandaag afgezet 10

11 Opzet interventiestudie (pilot) Pilot: 13 kinderen met TOS gem. lft 11;2 jr (SD 1;2 jr), range: 9;4-12;8 jr Nonverbaal IQ gemiddeld (behalve 1 kind) Eentalig Geen ASS, geen ADHD of andere comorbiditeit Repeated baseline design (quasi experimenteel): 3x nulmeting, dan meting direct post-therapie, retentiemeting na 3 maanden 4 Testscores 2 0 T1 T2 T3 post therapy retentie Productie en begripstaken relatieve bijzinnen (A+B) Productietaken: 1. Zinnen afmaken (Rechts): 10 items Een jongen zit op hockey, en een jongen zit op judo. Wie zou jij willen zijn? Ik kies de jongen [die op judo zit] 2. Zinnen afmaken (Ingebed):10 items Er is een prinses. Ze draagt een kroontje. Ze zingt een lied Begin de zin met: De prinses [die een kroontje draagt], zingt een lied / [die een lied zingt], draagt een kroontje 3. Zinnen samenstellen: 16 items een lolly / Daar staat / koopt / de jongen / die Daar staat de jongen [die een lolly koopt] 11

12 Productie en begripstaken relatieve bijzinnen Zinnen nazeggen 1. Zinnen van 7 woorden (12 items) De clown die ballonnen opblaast, ziet Marloes. 2. Zinnen van 12 woorden (15 items) Het huis waar Pim al jaren woont, staat in een mooie buurt. Begripstaak (28 items) De jongen die naar de kinderen wijst, draagt een pet. Scoring tests Goed: betrekkelijk vnw (die, dat, waar) gebruikt op de goede plaats + vervoegd werkwoord achteraan in de bijzin Fout: ik kies de jongen met de lolly ik kies de jongen die koopt een lolly Alle 5 de testafnames door klinisch linguïsten, de behandelaar bleef blind voor alle testresultaten tot na de retentiemeting Verwerking scores: RZ 12

13 Metataal therapieprogramma Vijf weken, 10 lessen (2x pw 30 min), uitgeschreven, compleet met materiaal, oefenbladen en spelletjes Eén behandelend logopedist, één school (Auris De Taalkring, Utrecht) Tests eerst uitgeprobeerd: 2 kinderen met normale taalontwikkeling,10 jr Tests en behandelprogramma eerst uitgeprobeerd: 2 kinderen met TOS, en daarna bijgesteld Verklaring van geen bezwaar CCMO (Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek) Stappen in Metataal Stap 1: Aanleren van gebruik blokjes en woordsoorten Stap 2: Enkelvoudige zinnen Stap 3: Nevenschikking (met reductie) Stap 4: Onderschikking Stap 5: Relatieve bijzinnen Stap 6: Rechts Stap 7: Ingebed 13

14 Elementen in lessen behandelprogramma Metataal 1. Uitleg/illustratie/betekenis rel. bijzin geeft extra info over een woord 2. Bewustzijn/identificatie rel. bijzinnen waarnemen in gesproken/geschreven zinnen 3. Actief manipuleren: constructie/deconstructie: dubbel naamwoord: 2e vervangen door die/dat/waar verplaatsen zinsdelen 4. Tekstniveau: rel.bijzinnen herkennen in teksten Spieken mag! Kinderen hoeven de blokjes (kleur en grootte) niet uit het hoofd te leren. Gebruik wel volwassen termen, dus niet: Doe-woord Wie-woord Wat-woord 14

15 Resultaat MetaTaal interventiestudie 5 weken 2x pw 30 min zorgde voor significante verbetering in de productietaken van relatieve bijzinnen Vooruitgang was stabiel bij retentiemeting na 3 maanden Geen vooruitgang bij begripstaak Bij retentiemeting vooruitgang in nazegzinnen van 12 woorden Anecdotisch: kinderen merken relatieve bijzinnen van de leerkracht in de klas op (hé, een bruggetjeszin!) Nog geen bewijs voor toename relatieve bijzinnen in spontane spraak Voordelen Metataal Gebruik van schriftelijke taal kan, maar is niet noodzakelijk Je kunt met Lego (bijna) alles bouwen, bijvoorbeeld meervoud znw = 2 blokjes op elkaar + werkwoord ook 2 blokjes (= congruentie) Kinderen vinden het heel erg leuk om te doen! Wel nodig: voldoende IQ en voldoende metalinguïstisch bewustzijn Biedt mogelijkheden voor ICT toepassingen (apps?) Positief effect op leesbegrip? 15

16 Maar.. Er bestaan geen tovermiddelen voor kinderen met TOS (MetaTaal, Brain Gym, FastForWord) Er zijn nog veel vragen omtrent: therapie-aanpak, frequentie, groep of individueel, welk doel op welke leeftijd, overdracht naar spontane taal, etc.) Maar: Progressie in grammatica bij oudere kinderen met TOS blijft mogelijk! Bedankt voor uw aandacht! 16

17 Literatuur metalinguïstische taaltherapie bij TOS Bryan, A. (1997) Colourful Semantics: thematic role therapy. In Chiat, S., Law, J. and Marshall, J. (Eds) Language Disorders in Children and Adults: Psycholinguistic approaches to therapy. London: Whurr. Bolderson et al. (2011) Colourful Semantics: A Clinical Investigation. Child Language Teaching and Therapy, 27, 3, Ebbels, S. H. (2014). Effectiveness of intervention for grammar in school-aged children with primary language impairments: a review of the evidence. Child Language Teaching and Therapy, 30: Ebbels, S.H., et al. (2012). Effectiveness of semantic therapy for children with word finding difficulties in pupils with a persistent language impairment: a randomised control trial. International Journal of Language and Communication Disorders, 47: Ebbels, S.H. (2008). Improving grammatical skill in children with specific language impairment. In Norbury, C.F.., Tomblin, J.B. & Bishop, D.V.M (Eds.), Understanding developmental language disorders: from theory to practice (pp ). Hove: Psychology Press. Ebbels, S.H. (2007). Teaching grammar to school-aged children with Specific Language Impairment using Shape Coding. Child Language Teaching and Therapy, 23, Ebbels, S.H., van der Lely, H.K.J., and Dockrell, J.E. (2007). Intervention for verb argument structure in children with persistent SLI: a randomized control trial. Journal of Speech Language and Hearing Research, 50,