Onderzoek ter voorbereiding voor de inventarisatie van funerair erfgoed te Heist-op-den-Berg

Transcriptie

1 Onderzoek ter voorbereiding voor de inventarisatie van funerair erfgoed te Heist-op-den-Berg Tamara Ingels Patrick Van den Nieuwenhof Arne Troffaes 1

2 Colofon Overdrukt uit het rapport Onderzoek ter voorbereiding voor de inventarisatie van funerair erfgoed te Heist-op-den-Berg in opdracht van het Gemeentebestuur van Heist-op-den-Berg Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Intro Cultuur & Media. 2

3 6.3. Hallaar Archiefonderzoek In de deelgemeente Hallaar werd gedurende lange tijd begraven rond de kerk. Ook vandaag zien we daarvan nog de resten. De kerk met de omliggende begraafplaats werden als monument geklasseerd. Momenteel is dit oude kerkhof nog één van de relatief weinige voorbeelden van de eeuwenoude band tussen kerk en kerkhof. Jammer genoeg zien we wel dat de toestand van de nog bestaande graven op dit oude kerkhof terecht als verwaarloosd mag worden bestempeld, en dit ondanks de klassering als monument. De geschiedenis van de huidige begraafplaats is een heel pak recenter. In de archieven vinden we de eerste stukken in juni 1949, waar het gemeentebestuur een vraag richt aan de Directie van Registratie en Domeinen (Antwerpen) voor de overweging tot aanschaffing van een perceel staatsdomein voor gemeentelijke begraafplaats: perceel sectie A nr. 572 (bijgenaamd Oudemolen), 57,65 are groot. Het perceel zorgt voor enige verwarring en levert een eerste vertraging in het dossier op. Eind juni 1949 reageert deze Directie Registratie en Domeinen van Antwerpen dat het perceel niet tot haar bevoegdheid, maar die van de Directie Registratie en Domeinen van Hasselt behoort. Na enig heen-en-weer verkeer komt op 11 august 1949 echter het bericht dat ook de Directie van Registratie en Domeinen van Hasselt, net zoals die van Antwerpen, niet bevoegd is voor dit perceel, maar dat het perceel onder de jurisdictie valt van het Kantoor der Gerechtelijke Akten en Domeinen te Leuven. Dit alles vermits het perceel onderdeel was van een overlijden zonder erfgenamen. Zodoende werd het perceel toegewezen aan de gemeente waar de overledene zijn laatste rustplaats had. Op 20 augustus 1949 reageert het Kantoor der Gerechtelijke Akten en Domeinen te Leuven met de melding dat er eerst een onderzoek gevoerd moet worden en dat de uiteindelijke beslissing tot verkoop alleen genomen kan worden door de Minister van Financiën. Het onderzoek draait echter negatief uit: vermits er (nog) geen erfgenamen bekend zijn kan er geen gunstig advies gegeven worden en is enkel een openbare verkoop mogelijk. 10 dagen later geeft ook de minister een negatief advies. Noodgedwongen ging de gemeente op zoek naar een nieuw geschikt perceel. Op 1 december 1949 richt de Burgemeester een schrijven aan de ontvanger der Registratie en Domeinen Heist-op-den-Berg met de vraag voor het verkrijgen van een schattingsverslag bij hoogdringendheid voor perceel sectie B, nr 286, Slagvelden (99are groot). Deze dringende procedure geeft reeds op 15 december 1949 een antwoord: het perceel wordt geschat op Bfr. op 19 december 1949 geeft de Gemeenteraad van Hallaar groen licht voor de aankoop van het perceel, dat eigendom blijkt te zijn van August Schroyens, voor de som van Bfr. Als motivering geeft de gemeenteraad de toestand van het bestaande kerkhof en het feit dat kerkhoven in de bewoonde kom van een gemeente bij wet verboden zijn. Het onderzoek van de Geneeskundige Commissie heeft plaats op 23 januari 1950 onder leiding van Provinciaal Ingenieur Evrard en geeft een gunstig advies voor het perceel. Volgend op dit positieve advies volgt de definitieve verkoop van het perceel op 22 april 1950 voor de afgesproken som van Bfr. De opmaak van het ontwerp voor de nieuwe begraafplaats werd toevertrouwd aan Jos Meeus, die in het besluit van het Schepencollege omschreven wordt als urbanist van de gemeente. Het ontwerp laat echter nog te wensen over zo blijkt uit een brief van het Ministerie van Openbare Werken aan het College d.d. 1/06/1951. Hoofdingenieur Clerens beveelt de gemeente aan om aandacht te schenken aan beplanting op de begraafplaats en het voorzien van een groenblijvende haag van ca. 2,10 meter hoogte als omzoming van het perceel. Verder heeft hij opmerkingen bij de voorziene breedte van de wegen en de grafkuilen voor kinderen 3

4 en volwassenen en vraagt hij expliciet om het dodenhuisje zo praktisch mogelijk in te planten. Opvallend is zijn vraag om enkel een houten kruis te voorzien op de centrale as, in plaats van een groter en duurzamer teken in steen. Op 6 oktober 1951 is het lastenboek klaar en eind oktober wordt het samen met het definitief ontwerp en het bestek goedgekeurd door de gemeenteraad (22/11/1951). De kostprijs wordt geraamd op ca Bfr. In het bestek wordt niet alleen een haagbeuk voorzien, maar ook een smeedijzeren toegangspoort en flink wat beplanting op de rest van de begraafplaats. Uit de schets blijkt eveneens dat ook hier een stuk grond ongeroerd wordt gelaten, met het oog op latere uitbreidingsmogelijkheden. Goedkeuringen van het perceel worden tevens gegeven door de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (22/03/1952), de Bestendige Deputatie (4/04/1952) en de Provinciale Gezondheidscommissie (10/07/1952). Daarmee kan de gemeente overgaan tot de aanbesteding, die wordt gegund aan aannemer Jozef Valgaeren voor ,65 fr. Mede door het slechte weer lopen de werken wel vertraging op, zo blijkt uit een brief van de aannemer aan het College (d.d. 3/01/1953). Eind februari krijgt hij echter een aanmaning om het geheel af te werken. De definitieve oplevering wordt met een Proces Verbaal genoteerd op 6 april Toch zijn er signalen dat de nieuwe begraafplaats reeds eerder in functie kwam. De komst van een nieuw politiereglement begin juli 1953 wijst op de ingebruikname van de nieuwe begraafplaats. Opmerkelijke verordeningen zijn onder meer dat de nieuw aan te leggen kelders waterdicht moeten zijn, iets dat op dat moment geldt voor vele grafkelders in ons land. Het is pas in de jaren 60 dat we de eerste alarmerende berichten zien opduiken die aangeven dat kelders beter niet waterdicht zijn, met het oog op een vlottere ontbinding. Eind juni 1953 geeft het Gemeentebestuur de nodige aanwijzingen aan veldwachter Van Loo inzake de ontgraving en overbrenging van graven naar de nieuwe begraafplaats. Hieruit kunnen we inderdaad concluderen dat de nieuwe begraafplaats in gebruik werd genomen. Eind juli neemt de gemeente de eerste stappen om de begraafplaats rond de kerk om te vormen tot een hofje, waarbij de overweging werd gemaakt om een speelpleintje aan te leggen. De gemeente probeert tevens een afronding van de scherpe hoek op het kruispunt te bekomen, zo blijkt uit een schrijven van het Gemeentebestuur aan het Ministerie van Openbare Werken (d.d. 31/07/1953). Daarin wordt tevens aangegeven dat de gemeente op dat moment nog minstens 5 jaar het oude kerkhof in stand wil houden. Vanaf 1961 tot 1975 vinden we diverse circulaires van het Provinciebestuur inzake de voorzieningen op de Provinciale begraafplaatsen. Zo wordt er navraag gedaan naar de aanwezigheid en uitrusting van de dodenhuisjes voor het uitvoeren van lijkschouwingen (d.d. 21/12/1961) en zien we een rondschrijven met bekendmaking van de wet van 20 juli 1973 inzake de lijkverbranding en de aanwezigheid van percelen voor asverstrooiing (d.d. 23/10/1974). Nog later volgt een circulaire in verband met de vraag naar aanwezigheid van percelen en voorzieningen voor columbaria (4/02/1975). Ongetwijfeld zorgen deze circulaires ervoor dat ook in Hallaar de strooiweide in gebruik kan worden genomen en dat in de loop van de 1982 de columbariumnissen worden geplaatst, net als in alle andere deelgemeenten van Heist-op-den-Berg. In 1980 bleek er ook op de begraafplaats van Hallaar plaatsgebrek te zijn ontstaan, dat in november van dat jaar wel erg acuut bleek te zijn. Zo lezen we in het Collegebesluit d.d. 18/11/1980 dat er op dat ogenblik nog slechts twee plaatsen vrij waren voor begravingen. Als gevolg werd besloten om alle gewone graven van personen overleden in 1953 te overgraven om de nodige plaats vrij te maken. 4

5 Publicaties beeldbanken websites In 1994 werd een uitvoerige inventaris opgesteld voor het oude geklasseerde kerkhof: VERHAERT, L., Het oude kerkhof van Hallaer, Situering begraafplaats Het kerkhof Het oude kerkhof bevindt zich rond de Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand kerk van Hallaar. Het kerkhof rond de kerk werd beschermd als monument in De kerk was al eerder, in 1938, geklasseerd. Die bescherming kwam er om het kerkhof te promoveren en de 18-eeuwse kerkhofmuur en enkele zeldzame plantensoorten die er gedijden. In 1994 werd een uitvoerige inventaris opgesteld voor dit kerkhof: VERHAERT, L., Het oude kerkhof van Hallaer, Het resultaat is een inventaris van 150 graven, waarvan de oudste reeds terug gaan tot het begin van de 19 de eeuw, een beschrijving van de kerkmuur en een beschrijving van de beplanting. Zonder het werk van de heer Verhaert te willen overdoen wordt enkel de grondplannen van het kerkhof opgenomen. Deze geven een idee over de structuur van het kerkhof en de plaatsing van de graven. 5

6 In 2010 werd besloten het kerkhof te verfraaien. Hier is tot op heden nog niets van te zien. De inventaris die werd opgemaakt is een belangrijk document, vermits er heel wat graven in beschreven staan die ondertussen verdwenen zijn of ernstig beschadigd. Mogelijk heeft de klassering binnen de monumentenzorg tot op heden een eerder negatieve impact op het voortbestaan van de graven. Het heraanleggen van deze zone dringt zich op. De nieuwe begraafplaats (Hollestraat) 6

7 De begraafplaats heeft een uitgesproken langwerpig karakter, met slechts één centrale middengang die vertrekt vanaf de ingang. De oudste perken (vooraan) dateren nog uit de jaren Dit betekent ook hier dat er vooral jongere graven liggen. Ingang 1 Jaren Jaren > Jaren 70 Jaren 80 1/ Park A rij 3 en 4 Het oudste gedeelte van de begraafplaats bevindt zich in de middengang van de begraafplaats (Park A rij 3 en 4). De datering gaat terug tot de jaren 40 en 50. De rijen 2 en 5 van park A zijn graven uit de periode 50 en 60. De buitenste rijen zijn van recentere datum. 7

8 Park C rij 19 en 20 Park B rij 14 en 15 2/ Kindergrafjes 3/ Park B rij 16 Pastoors: te behouden, één graf is echter in slechte staat 8

9 4/ Park B rij 19 (graf 1-12) Rij met persoonlijkheden waaronder een aantal oud-strijders Twee voorbeelden: Situering grafmonumenten In deze paragraaf enkele voorbeelden van grafmonumenten die een zekere waarde hebben. Ze exemplarisch bedoeld, ze geven nog geen indicatie van het aantal te inventariseren graven noch is het een waardeoordeel. Ze illustreren de quickscan van de begraafplaats en dienen als basis voor verder onderzoek en inventarisatie. Voorbeelden van volkskundige waarde (lokaal belangrijke personen) Park A rij 3 nummer 8 Oud burgemeester (Spits) Park B rij 19 nummer 4 Oud voorzitter COO (Bellekens) 9

10 Voorbeelden artistiek architecturaal Onder: gestileerde naar beneden gerichte kransen, christusportret in biscuit Lage sarcofaag Onder: metalen kruis met bijzondere foto: de overledenen aan het werk op het land Onder: armen van het kruis dragen bloemvormig motief (lelie) Onder: eenvoudig houten kruis Voorbeeld ouderdom 10

11 Documentair Oud rijkswachter en oud-strijder Voorbeeld van schade 11