Verleden heden toekomst

Transcriptie

1 Verleden heden toekomst Een beeldverhaal dat geschiedenis, heden en mogelijke toekomstperspectieven voor de Zuidwestelijke Delta met elkaar verbindt. ±1570 ± De Delta als eilandenrijk; kaart Christiaan Sgrooten 1573 een ring van steden met een groen-blauw middengebied mogelijk toekomstperspectief

2 De Zuidwestelijke Delta in beeld De Zuidwestelijke Delta: stokoud en toch piepjong Vertegenwoordigers en bestuurders van de provincies Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Holland, de waterschappen Hollandse Delta, Brabantse Delta en Scheldestromen i.o. en de ministeries van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en Infrastructuur en Milieu werken in de Stuurgroep Zuidwestelijke Delta samen aan een veilig, ecologisch veerkrachtig en economisch vitaal deltagebied. De Stuurgroep verbindt lokale ambities en projecten met de landelijke wateropgave in het Uitvoeringsprogramma en in de langetermijn verkenning als deelprogramma van het Detaprogramma. Daarnaast is in opdracht van de Stuurgroep het beeldverhaal ontwikkeld. Dit beeldverhaal van de Zuidwestelijke Delta vindt zijn oorsprong in verschillende deelonderzoeken op sociaalcultureel, economisch en ruimtelijk gebied, die in 2009 zijn uitgevoerd.* Het verhaal bestaat uit vier vensters. De continu veranderende Delta in de geschiedenis is het eerste venster. De overstromingen en de Deltawerken met zijn kansen en keerzijden vormen venster twee. Het derde venster toont de gevolgen van klimaatverandering voor de Delta en manieren om hiermee om te gaan. Het brengt ook kansen voor gebruik en natuur in beeld. In het vierde paneel kijken we naar deze kansen voor verschillende sectoren op lange termijn. Omstreeks het begin van de jaartelling stond de zeespiegel lager dan nu. De Zuidwestelijke Delta lag achter een nagenoeg gesloten duinenrij. Achter de duinen was een dik veenpakket gegroeid. De Schelde mondde er in uit; de mondingen van de Rijn en Maas lagen noordelijker dan nu het geval is. Vanaf de vroege middeleeuwen erodeert het veen door binnendringend zeewater, mede doordat de mens het veen is gaan ontwateren door greppels en slootjes te graven. Vervolgens begint zich op het veen klei af te zetten. Die wordt bij stormvloeden deels weer weggeslagen door de zee. De Delta wordt een dooraderde lagune. Het volgende stadium wordt gekenmerkt door bedijkingen. Deze beperken het wateroppervlak in de zeearmen. Als daar stormvloeden overheen razen, blijft een eilandenrijk over, omdat de zee de ruimte die haar door bedijkingen is ontnomen, weer terug neemt. Ook al wordt via verdere bedijkingen en verbindingen geprobeerd de archipel te stabiliseren, de Delta blijft permanent in verandering. ±50 ±1450 Het verhaal is zeker geen plan; het is bedoeld als impuls voor het gesprek over de toekomst van de Zuidwestelijke Delta in een integraal perspectief. De concepten en ideeën die het bevat vormen een mogelijk perspectief; er zijn nog veel andere ontwikkelingsrichtingen denkbaar! Delta omstreeks 50 Delta omstreeks 1450 ± * De kracht van water (juni 2009), Economische kansen in de Zuidwestelijke Delta (juni 2009), Toekomstbeeld Zuidwestelijke Delta (juni 2009), Zoet water Zuidwestelijke Delta (juni 2009), Deltaverbanden (september 2009), zie Delta omstreeks 800 Delta 2010

3 ±1500 Dit kaartbeeld uit 1505 van de Westerschelde met Walcheren laat de actieve wisselwerking land-water in het Schelde-estuarium zien: (haven) stadjes aan kreken, vissers, koopvaardij, platen en eilanden. De Delta was een kwestie van leven met water : een rijk natuurlijk (wetland)milieu, omspoeld door schelpdier- en visrijke wateren, die uitstekend als vaarwegen dienden, waaraan (handels)steden tot bloei komen met vruchtbare landbouwgrond dicht in de buurt. Delta s zijn wereldwijd niet voor niks bronnen van grote beschavingen, zoals in Egypte en Mesopotamië. ±1570 drukte in de overgang land-water; kaart Zeeuws Vlaanderen/ Walcheren 1505 Op de grens van land en water ontstaan betekenisvolle plekken. Aan de monding van de Schelde is ten tijde van de Romeinse bezetting Orizant gevestigd, een bewoningskern met twee heiligdommen in de directe omgeving. de Delta als eilandenrijk; kaart Christiaan Sgrooten 1573 In de 16e eeuw is de Zuidwestelijke Delta via een reeks stormvloeden veranderd in een eilandenrijk, gevormd door opslibbingen, aanwassen en bedijkte gebieden. Het deltakarakter van Brabant als een serie eilanden in de monding van de Brabantse rivieren de Dintel en de Mark is op de kaart goed te zien. Voorne, Putten en de Hoekse waard zijn ook nog echt afzonderlijke eilanden. de monding van de Schelde in de Romeinse tijd 4 5

4 Een geschiedenis van vallen en opstaan de Delta als bedijkt (en ingeklonken) land; deels op/ onder de zeespiegel Als er geen dijken waren aangelegd, zou de Zuidwestelijke Delta er nu anders hebben uitgezien: flarden duinenrijen met daarachter op- en aanslibbingen van klei op veen met een stelsel van grote en kleine kreken daar doorheen. Het gebied zou zijn opgeslibd tot land dat bij vloed niet meer overstroomt, precies zoals het land van Saeftinghe in Zeeuws-Vlaanderen nu. Maar sinds de vroege middeleeuwen is men de vruchtbare klei vanuit de hoger gelegen delen gaan bedijken. Als je de dijken even wegdenkt, dan wordt het veiligheidsprobleem van de Delta meteen duidelijk: het grootste deel van het land is bedijkt en dus niet opgeslibd. Bovendien is het land door ontwatering ook nog eens flink geklonken, waardoor het maaiveld lager is komen te liggen. Daarmee ligt een deel van de Delta op of onder het niveau van de zeespiegel De gevolgen van stormvloeden en dijkdoorbraken zijn dan desastreus. Tijdens de St. Elisabethsvloed werd een enorme hap Holland en Brabant uit de rivierdelta geslagen, waarin de Biesbosch tot ontwikkeling kwam. De 16e eeuw kende een grote reeks stormvloeden soms wel drie in een generatie. De ramp van 1682 zette grote gebieden in de Delta onder water. Door dit geweld zijn grote aantallen dorpen en stadjes in de zeearmen verdwenen. 1953: dit nooit weer! de stormvloeden van 1421, 1682 en 1953 in beeld 1953 De watersnoodramp van 1953 hoort in de rij stormvloeden van zwaar kaliber thuis mensen verdrinken, hectare land komt onder water te staan, dieren verdrinken en gebouwen worden verwoest. Op een paar uitzonderingen na krijgt de gehele Zuidwestelijke Delta de volle laag. Zoals in het geval van Reimerswaal. Stormvloeden, branden en oorlogsgeweld vaagden deze derde stad van Zeeland in de zestiende eeuw van de kaart. De fundamenten van de huizen en het stratenpatroon vormden nog lang een aantrekkelijke bestemming voor duikers en archeologen. Tot de sluizen in het Schelde-Rijn Kanaal er dwars overheen Reimerswaal in 1696 na tal van stormvloeden en branden de gebieden die tijdens de werden gebouwd. 6 watersnoodramp van onder water kwamen te staan

5 Deltawerken: veiligheid en keerzijde blauwalg-verontreiniging in Tholen De afname van het getij, het opknippen van de Delta in afzonderlijke binnenwateren en de toename van zoet water in de Delta heeft echter een schaduwzijde. Zo is de kwaliteit van het water in het Volkerak-Zoommeer afgenomen. De blauwalg zorgt bij hoge temperaturen voor groen giftig water en stank. Ook de kwaliteit van de Grevelingen verslechtert als gevolg van ophoping van planten en dierenresten op de bodem en te weinig waterbeweging en verversing. Door de stormvloedkering in de Oosterschelde en de afgenomen sterkte van de getijstroom is de opbouw van de zandplaten en intergetijdengebieden verstoord. Hierdoor spoelen de zandplaten geleidelijk weg. Belangrijke vogelsoorten in dit gebied gebruiken deze platen als voedselvindplaats en zijn het slachtoffer van de zogenaamde zandhonger. De Westerschelde is de enige arm van de Delta die nog helemaal open is en als estuarium fungeert. Het gemiddeld getijverschil is ruim vijf meter bij Antwerpen. Het verdronken land van Saeftinghe is het grootste intergetijdengebied van de Delta met unieke natuur. De open verbinding met zee wordt druk gebruikt door grote containerschepen met steeds grotere diepgang, die naar Antwerpen varen. De balans tussen enerzijds de functie als vaarweg en anderzijds de unieke natuur en de veiligheid in de Westerschelde staat onder druk. de dammen en keringen die in het kader van de Deltawerken zijn gerealiseerd Direct na de ramp werden plannen om de veiligheid in de Zuidwestelijke Delta te garanderen serieus ter hand genomen. Om te voorkomen dat dit ooit weer gebeurde, kwamen in de periode de Deltawerken tot stand. De kustlijn werd verkort en een aantal zeearmen werd in afzonderlijke meren opgedeeld. Na veel protest van de milieubeweging en de schelpdiervisserij werd besloten geen dam, maar een doorlaatbare stormvloedkering in de monding van de Oosterschelde aan te leggen. Een eerste stap op weg naar een meer integrale benadering, die de dynamiek van eb en vloed en van zoet en zout herwaardeert. Die dynamiek vormt de basis voor de kwaliteit van de Delta als wetland van Europees niveau. Bovendien is hij ook bestaansvoorwaarde voor de schelpdierkweek. De Deltawerken brachten veiligheid en maakten het gebied beter bereikbaar. Het getij werd teruggedrongen en er ontstonden bekkens met zoet en stagnant zout water. Vooral de landbouw profiteerde van de grote zoetwatervoorraad in de omgeving. Toch blijft de Zuidwestelijke Delta een uniek gebied in Europa. Een ring van steden in Nederland en België omlijst een groenblauwe oase van rust. Een ideale plek om van het strand, de duinen of het water te genieten. Vooralsnog gebeurt dat vooral aan de kustzijde. Aan de landzijde worstelt men duidelijk met de kwaliteitsproblemen van het water. Vooral Bergen op Zoom lijkt de boot gemist te hebben nadat het met aanleg van de oesterdam afgesloten is geraakt van de Oosterschelde in Belangrijk is dat het dynamische karakter van de Delta weer terugkomt. De verbindingen land water bieden veel kansen voor wonen en recreatie. Daarnaast zijn de verbindingen over land en over water tussen het blauwgroene hart en de steden van de Delta essentieel voor de scheepvaart, het woon-werkverkeer en het toerisme een ring van steden met een groen-blauw middengebied. 8 9

6 21e eeuw: omstandigheden worden extremer Het klimaat verandert. De zeespiegel stijgt. Tegelijkertijd regent het onregelmatiger en heftiger. Daardoor worden de piekafvoeren van de rivieren hoger. In de zomer kunnen juist grote droogten optreden. Deze veranderingen hebben grote gevolgen voor het waterbeheer in het zuidwestelijk deltagebied. De zwakke schakels in de kust moeten worden hersteld, waarbij ook zandsuppleties voor de kust kunnen zorgen voor bescherming tegen de dreiging vanuit de Noordzee. Daarnaast is voldoende ruimte nodig voor de rivieren om het regenwater dat in heftige buien in kortere periodes valt, te kunnen bergen en afvoeren. opgavenkaart uit het rapport van de Commissie Veerman 10 11

7 Delta als geheel: open of gesloten? Om in de komende eeuw de veiligheid te waarborgen zijn er grofweg twee opties. De eerste optie is een gesloten kustlijn voor Nederland, als ware het één hoge dijkring. Alleen de Westerschelde blijft open. Wel moet natuurlijk het rivierwater naar zee kunnen worden afgevoerd en moeten de (afsluitbare) rivieropeningen groot genoeg zijn voor de hoogste rivierafvoer. Tevens er moet ruimte zijn om het rivierwater te bergen als de afvoer naar zee tijdelijk wordt geblokkeerd door een stormvloed. De tweede optie is een open riviermonding voor Rijn en Maas die niet afgesloten hoeft te worden bij stormvloeden (eenzelfde situatie als nu in de Westerschelde) waardoor Nederland in twee dijkringen wordt verdeeld. De Maas en de Waal krijgen een grote rivierbedding dwars door het land geflankeerd door superdijken Met beide strategieën is het mogelijk om in geval van een zeespiegelstijging tot twee à drie meter de veiligheid te waarborgen. Waar de eerste optie voortbouwt op het huidige systeem van de Deltawerken, betekent de tweede optie een fundamentele omslag. twee hoofdopties voor het borgen van veiligheid op de lange termijn (2100 en verder): open of gesloten systeem 12 13

8 Venster naar de toekomst: een veilige, verbonden Delta met volop economische kansen Stap voor stap wordt de samenhang tussen verschillende bekkens van de Zuidwestelijke Delta teruggebracht. De dynamiek in de Delta wordt geleidelijk hersteld met behoud van de veiligheid. Dit biedt grote kansen voor de toekomst Het Krammer-Volkerak en de Oosterschelde kunnen via een doorlaat in de Philipsdam weer met elkaar worden verbonden. Daardoor gaat de waterkwaliteit in het Krammer-Volkerak-Zoommeer met sprongen vooruit. Door een doorlaat in de Brouwersdam kan gedempt getij in de Grevelingen worden gerealiseerd. Er kan een stroom van voedingsstoffen vanuit de rivieren op gang komen, ook richting de Oosterschelde. In de Oosterschelde worden de platen door zandsuppleties in stand gehouden. In de Westerschelde gaat de verdieping van de vaargeul hand in hand met het herstel en behoud van de natuur van platen, slikken en schorren. Op deze manier kan een periode van geleidelijk herstel van de ecologische samenhang in de Delta als geheel aanbreken. In de volgende fase kan de Zuidwestelijke Delta als samenhangend dynamisch systeem verder worden uitgebouwd. Dijkversterking langs het Volkerak-Zoommeer en de Grevelingen is nodig om de grotere hoeveelheden rivierwater tijdelijk te kunnen bergen. Nieuwe vormen van dijkversterking (dubbele dijken, terrasdijken) kunnen leiden tot een overgang land water, die de huidige scherpe grens op steeds meer plaatsen vervangt. Een groter getijdenverschil behoort tot de mogelijkheden. Op termijn kan ook voedselrijk water de Voordelta beter bereiken. toekomstbeeld 2020 van geleidelijk herstel van de dynamiek (getij, zoet-zout overgang, nutriëntenstroom) 14 15

9 Kansen benutten Door de hernieuwde uitwisseling van zoet en zout water en ook door de toename van het oppervlak intergetijdengebied wint de natuur in de Delta aan kracht. De meer verbonden structuur van de Zuidwestelijke Delta schept economische kansen. Zo is de productie van duurzame energie in de Delta beter mogelijk. De grotere getijslag maakt bijvoorbeeld een getijdencentrale in de Brouwersdam een interessante optie. In het gehele deltagebied is een mix van grootschalige landbouw, nieuwe teelten en natuurontwikkeling kansrijk. Deze combinatie van functies waarborgt het karakter, de inrichting en de toegankelijkheid van de polders, het intergetijdengebied en het water. Daarnaast kunnen nieuwe vormen van toerisme en recreatie, gecombineerd met wonen, gezamenlijk een deel van de investeringen in de vernieuwing van natuur en landschap dragen. De weer herstelde verbindingen tussen de zeearmen maken de Delta heel aantrekkelijk voor allerlei vormen van watersport. In de ring van steden rondom van de Zuidwestelijke Delta zijn het vooral de procesindustrie en de transportsector die door onderlinge samenwerking de potenties van de Delta kunnen benutten. De Delta blijft een slagader voor vervoer over water. Zoetwateraanvoer uit gebieden met blijvend zoet water wordt gegarandeerd door het maken van verbindingen en het uitvoeren van innovatieve maatregelen en projecten. toekomstbeeld zoetwateraanvoer in de Delta in droge zomers toekomstbeeld: een brede overgangszone land-water in plaats van een harde grens

10 Veilig, veerkrachtig en vitaal, ook in de verre toekomst: de Delta in 2100 De zoektocht naar een evenwichtige balans tussen economie, veiligheid en waterkwaliteit in de Zuidwestelijke Delta gaat verder. Ook op de lange termijn, na 2100, moet de Zuidwestelijke Delta een aantrekkelijke regio zijn om te wonen, te werken en te recreëren. Het gebied zal te maken krijgen met natte en droge periodes. De waterstand op zee en in rivieren stijgt. De verzilting van de bodem neemt verder toe. Dit vraagt om nieuwe oplossingen. Meebewegen of weerstand bieden? Omgaan met de hogere waterstanden kan op verschillende manieren. Om de veiligheid ook in de toekomst te waarborgen, biedt het omvormen van de delta tot een open systeem waarin rivierwater onbelemmerd naar zee stroomt een mogelijke oplossing. Ofwel de delta die meebeweegt met de veranderingen. Weerstand bieden kan ook: de dijken versterken, meer ruimte maken voor berging van rivierwater en tegenhouden van zout. Een middenweg is: afsluitbaaropen. Open als het kan, dicht als het moet. De keuze voor meebewegen of juist weerstand bieden kan afhangen van de kenmerken van de individuele deltawateren en kan dus per bekken verschillen. Waar is blijvend behoefte aan zoet water? Waar is extra bescherming tegen het water echt nodig? Bij deze afweging is het nodig om bovendien verder te kijken dan de Zuidwestelijke Delta en rekening te houden met bijvoorbeeld de behoefte aan zoet water in de rest van Nederland. De komende jaren worden gebruikt om onderzoek te doen. Vragen stellen, in discussie gaan en ontwerpen. Dit levert informatie op om keuzes te kunnen maken over de bescherming en de zoetwatervoorziening van de Zuidwestelijke Delta en Nederland als geheel. Die opgave ligt bij alle betrokkenen in de Delta. Kortom, samen aan de slag. Mogelijke oplossingen Voorbeeld van mogelijke combinaties open, afsluitbaar open of gesloten bekkens in zuidwestelijke delta in samenhang met Rijnmond-Drechtsteden en Rivieren In de bovenstaande figuur zijn twee mogelijke combinaties van open, afsluitbaar open of gesloten bekkens getekend. Het eerste figuur toont het alternatief met een open Haringvliet. Hierin zijn de Nieuwe Waterweg en de rivier-passages door Rijnmond-Drechtsteden afsluitbaar open. Het tweede figuur toont de situatie waarin zowel het Haringvliet als de Nieuwe Waterweg afsluitbaar open zijn en Rijnmond-Drechtsteden in open verbinding met de rivieren staan. De opties voor waterberging in de Delta moeten in samenhang met deze mogelijke alternatieven worden verkend

11 Mogelijkheden en keuzes In Nederland onderzoekt het Deltaprogramma met welke maatregelen het land beveiligd kan worden tegen hoge waterstanden op zee en rivieren. Ook voor de Zuidwestelijke Delta is er een programma in voorbereiding voor de waterveiligheid op de lange termijn. Daarbij is het streven dat waterkwaliteit en natuur op orde zijn en dat de economische mogelijkheden van de Zuidwestelijke Delta worden benut. Een serie gesprekken met direct betrokkenen over de veiligheid, kwaliteit en attractiviteit van de nieuwe Delta vormde het startschot van het denken over de lange termijn. Tijdens die gesprekken kwam voor diverse thema s een aantal toekomstbeelden ter sprake. Wonen en diensten Leven met het water, een belangrijk bindend element in de regio. Wonen aan en op het water neemt toe. Er komen steeds meer combinaties van wonen en werken. Telewerken is geen uitzondering meer, een belangrijke kans voor de Zuidwestelijke Delta. De toekomstige delta is een grote toegankelijke tuin, een paradijselijke omgeving voor werken, wonen en recreëren met excellente zorg. Visserij Minder visserij, meer kweek. Dat zou de toekomst zijn. Hoe dan ook is de visserij gebaat bij een verbeterde waterkwaliteit. Natuur en visserij hebben daarbij hetzelfde belang. De schelpdiersector kan bovendien helpen bij het verbeteren van de waterkwaliteit. Bij het weer zout maken van bijvoorbeeld het Volkerak- Zoommeer grazen de schelpdieren het water helder. De vraag naar streekgebonden producten en voedselkwaliteit biedt kansen voor de schelpdiersector. Landbouw Welke rol speelt de landbouw in de Zuidwestelijke Delta op lange termijn? Grootschalige landbouw blijft een dominant grondgebruik. Verdere schaalvergroting kan nodig zijn om de sector financieel gezond te houden. Maar ook de vraag naar specifieke, bijzondere producten zal toenemen, bijvoorbeeld naar streekproducten. De landbouw is en blijft afhankelijk van de aanvoer van zoet water. Verzilting van de landbouwgronden is, door het stijgend zeepeil, waarschijnlijk onvermijdelijk. Innovatie in de vorm van teelt die bestand is tegen verzilte gronden is een kans. foto: Marcel Kentin Toerisme en recreatie Het aandeel van het toerisme en de recreatie in de economie van de Zuidwestelijke Delta wordt groter. Innovatie in de sector wordt steeds belangrijker. Het veelzijdige gebied kan een aantrekkelijk alternatief gaan vormen voor een verre reis. De doelgroep van waterrecreatie zal in de verre toekomst veranderen. Tot 2030 neemt het aantal ouderen toe, daarna wint de doelgroep jongeren aan belang. De verschillende bekkens trekken ieder hun eigen publiek. Differentiatie in aanbod is een belangrijke ambitie foto: Marcel Kentin

12 Havens en logistiek Verdere containerisatie van de haven, samenwerking tussen havens in de delta en de wens om veel meer producten via de binnenvaart te vervoeren, hebben consequenties voor de inrichting van het gebied. De toename van het transport heeft grote impact voor de diepte van vaargeulen, de veiligheid, de ruimte en het milieu. Om voldoende arbeidskrachten voor de haven en logistieke sector te behouden, is een goede kwaliteit van wonen en leven in de delta van groot belang. toekomstbeeld: elk van de bekkens van de Zuidwestelijk Delta met een eigen karakter Natuur Algemeen is er het idee dat het herstellen van de dynamiek van het systeem, van natuurlijke oeverzones en van geleidelijke land-water overgangen goed is voor de biodiversiteit. Waar gaat het zwaartepunt liggen in de toekomstige delta: bij vis-en schelpdierenkweek, bij recreatie of unieke natuur? Wat is eigenlijk de wens? De Zuidwestelijke Delta kent nog ruimte en door de geringe bevolkingsdruk zijn er volop kansen voor de natuur. foto: Marcel Kentin Vanuit het water gezien Deze folder schetst een toekomstbeeld voor de Zuidwestelijke Delta tot Bij de inrichting van de bekkens van deze Delta is gekeken naar de plek, het karakter en het gebruik van het water. Zo is de Westerschelde kansrijk door het contrast logistiek natuur. De wereld van de logistiek en de procesindustrie grenst hier direct aan de buitenen binnendijkse natuur van dit volledig open estuarium. De Oosterschelde kan zich verder ontwikkelen tot de schatkamer van de Delta. Schelpdierkweek en visserij, waterrecreatie en natuur komen hier in allerlei mengvormen optimaal uit de verf. Grevelingen, Volkerak en Krammer vormen gezamenlijk de watermachine van de Zuidwestelijke Delta; gedempt getij, weids water met eilanden en toegankelijke kusten zorgen hier voor een ander minder ruig karakter dan in de beide takken van de Schelde. Het Haringvliet heeft door zijn belangrijke rol in de rivierafvoer het meest het karakter van de riviermonding in zee. De Oude en Nieuwe Maas tenslotte vormen met de rivier de Noord het decor van de waterstad bestaande uit de Drechtsteden en Rotterdam

13 Programmabureau Zuidwestelijke Delta Verleden heden toekomst een uitgave van het Programmabureau Zuidwestelijke Delta Postbus AK Middelburg Colofon Tekst: Jandirk Hoekstra en Roel Blesgraaf Kaarten: H+N+S, Posad Fotografie: Rijkswaterstaat, Photographics, Loes de Jong en Marcel Kentin Vormgeving: Photographics Klankbord: Leo Adriaanse, Hans van Pagée en Wyanda Schop November 2010