NIDO programma In eigen omgeving oud worden

Transcriptie

1 Januari 2005 ECN-RX NIDO programma In eigen omgeving oud worden J. Kester E.J. Bakker

2 Dit paper is gepubliceerd in milieutijdschrijft Arena, juni 2004, p

3 Eindrapportage NIDO programma 3

4 4

5 Dankwoord De auteurs wensen alle deelnemers aan het NIDO-programma In eigen omgeving oud worden te bedanken voor hun inzet en hun bijdrage aan het slagen van dit programma. Colofon Auteurs de heer ir. Ernst-Jan Bakker de heer ir. Josco Kester Datum november 2004 Uitgave Nationaal Initiatief Duurzame Ontwikkeling (NIDO) Ruiterskwartier 121a 8911 BS Leeuwarden Postbus AD Leeuwarden Tel Fax Internet NIDO-programma 'In eigen omgeving oud worden' 5

6 Inhoudsopgave 1. Het programma In eigen omgeving oud worden Korte beschrijving programma Beschrijving van activiteiten De deelprojecten Omgevingsverkenning: Het nieuwe wonen voor ouderen Evaluatie project Lidwinahof Voorbeeldproject Moerwijk Milieukentallen domotica in relatie tot gebruikersgedrag Geproduceerd materiaal Periode, medewerkers, betrokkenen Budget- en kostenoverzicht 15 2 De inhoud 2.1 Inhoudelijke performance indicatoren De gewenste sprong Kennisontwikkeling en kennisinfrastructuur Monitoring-afspraken Inhoudelijke evaluatie programma Het proces 3.1 Analyse procesaanpak Procesmatige evaluatie programma Algemene lessen 27 Bijlagen: A. Factsheet 'In eigen omgeving oud worden' B. Lijst intensief betrokken personen en organisaties C. Officiële publicaties uit programma D. Het programma In eigen omgeving oud worden in de media E. Tekst artikel Arena juni

7 Hoofdstuk 1 Het NIDO programma In eigen omgeving oud worden 1.1 Korte beschrijving programma Met het programma In Eigen Omgeving Oud Worden (EOW) heeft NIDO zich gericht op het wonen en de zorg voor ouderen. Doelstelling van het programma is om een impuls te geven aan de ontwikkeling van duurzame woningen voor ouderen, met meer comfort en veiligheid en een zo laag mogelijk energie- en materiaalgebruik. Hierbij wordt gefocust op de rol die ICT-toepassingen in en om de woning en bijbehorende diensten ook wel domotica genoemd kunnen spelen. Het gaat om extra voorzieningen in woningen op het gebied van veiligheid, comfort en zorg. Duurzaam domotica toepassen betekent vraaggericht aanbieden, diensten combineren, veiligheid optimaliseren en extra energiegebruik in woningen beperken. Zo n duurzame aanpak levert winst op voor mens, milieu en economie (People, Planet, Profit). Een noodzakelijke voorwaarde voor een duurzame ontwikkeling. Ouderen kunnen langer zelfstandig blijven wonen en tegelijkertijd actief blijven deelnemen aan de samenleving. Door vermindering van de vraag naar plaatsen in verzorgingstehuizen worden kosten bespaard. Verder houden energiebesparende maatregelen de milieubelasting binnen de perken. Centraal in het programma staan lokale projecten waarin wordt geëxperimenteerd met duurzame seniorenwoningen met domotica (zowel nieuwbouw als renovatie). Er is gekozen voor lokale projecten om hele concrete resultaten te kunnen laten zien. NIDO heeft deze projecten ondersteund met advies en onderzoek en ervoor gezorgd dat nieuwe kennis en ervaringen ten goede komen aan betrokkenen en geïnteresseerden. Het programma heeft meegewerkt aan vier projecten, welke zijn geselecteerd op basis van de criteria uit het programmaplan. Het eerste project is een gedegen omgevingsverkenning. Daarna is, het programmaplan volgend, een project in bestaande bouw en een project in nieuwbouw ondersteund. Het vierde project geeft antwoord op energiebesparinggerelateerde vragen die tijdens uitvoering van het programma naar boven zijn gekomen. Het programma heeft een omgevingsverkenning laten uitvoeren om de beschikbare, relevante kennis te ordenen en duidelijk neer te zetten welke kennis nog ontbreekt. Er zijn zeven sleuteldocumenten geïdentificeerd waarmee in relatief korte tijd een goed overzicht van de aanwezige kennis en ervaring met domotica, ouderen en duurzaamheid op een rijtje kan worden gezet. Daarnaast is een veelheid aan andere literatuur opgenomen in een uitgebreide literatuurlijst. Op basis van de verzamelde informatie is ingegaan op de vraag welke bijdrage toepassing van domotica kan leveren aan de 7

8 duurzaamheid van seniorenwoningen, hoe dit in de praktijk gerealiseerd kan worden en welke meerwaarde dit heeft voor bewoners en andere betrokken partijen. Een algemene conclusie uit de omgevingsverkenning was dat de combinaties ouderen en domotica en domotica en duurzaamheid veel materiaal opleveren, maar dat de combinatie van alledrie de elementen zeldzamer is. De toepassing van domotica in een bestaand complex in Best is geëvalueerd onder de bewoners, vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling. De evaluatie geeft inzicht in de voorwaarden en mogelijkheden van duurzame toepassing van domotica én helpt een balans te vinden tussen de drie pijlers van duurzaamheid, People (mens), Planet (milieu) en Profit (economie). Met de resultaten kunnen organisaties in de woningbouw en zorg beter presteren op het gebied van ouderenhuisvesting. In de Haagse Moerwijk is een voorbeeldwoning ingericht met domoticatoepassingen. Het domoticapakket, gericht op zelfstandig wonende ouderen met behoefte aan (sociale) veiligheid en ondersteuning, is via vraagsturing samengesteld. Ouderen uit de directe omgeving hebben kennis kunnen maken met de woning, de voorzieningen kunnen testen en kunnen leren hoe ermee om te gaan. Er vond kwalitatief onderzoek plaats door middel van onder andere test- en panelgroepen. Op basis van numerieke simulaties zijn kentallen vastgesteld voor energiegebruik in woningen en voor de daarvan afgeleide milieuwinst, zowel voor bewoners met als ook zonder domoticavoorzieningen. Tevens is inzicht verschaft in de invloed van bewonersgedrag op het energiegebruik. Met de kentallen is het mogelijk te adviseren over energiebesparing door gebruik van een domoticapakket en eventueel door gedragsverandering. Tevens zijn de mogelijkheden verkend om de gevonden kentallen onder te brengen in de Energie Prestatie Normering. De in de Sprongprojecten ontwikkelde aanpak en kennis is zoveel mogelijk verspreid, opgeschaald en vastgelegd middels publicaties, bijeenkomsten en inbreng bij nieuwe projecten. Enkele hoofdpunten uit de Sprongprojecten zijn: In de praktijk speelt energiebesparing bij domoticatoepassingen in seniorenwoningen nog geen grote rol. Wel zijn de mogelijkheden voor energiebesparing in meerdere projecten bewezen. Indien vraaggestuurd aangeboden, kan domotica bijdragen aan het geschikt maken van de bestaande woningvoorraad voor het groeiende aantal ouderen dat langer zelfstandig wil blijven kunnen wonen. De resultaten uit het voorbeeldproject Moerwijk bevestigen dat communicatie met de bewoners cruciaal is. Bij toevoeging van energiebesparende functies aan het domoticasysteem in bestaande woningen is reductie van CO 2-uitstoot en besparing op energiekosten mogelijk op basis van de gekozen uitgangspunten en de berekende situaties. 8

9 Een vraaggestuurde aanpak blijkt nodig te zijn om onnodige kosten en energiegebruik en om een "overkill" aan functionaliteit te voorkomen. 1.2 Beschrijving activiteiten In het programma zijn de volgende activiteiten verricht: a. Programmaopdracht (vastgesteld september 2001) Het programmavoorstel uit april 2001 is uitgewerkt tot de programmaopdracht. b. Verkenning (januari 2002-september 2002) In aanvulling op de verkenning voorafgaand aan het opstellen van het programmavoorstel, zijn in deze fase allereerst gesprekken gevoerd met een groot aantal partijen die actief zijn op het gebied van ouderen en wonen, duurzaam bouwen en ICT in woningen. Dit is deels gedaan in de vorm van een workshop (juli 2002). Voor het schrijven van het programmaplan is verder dankbaar gebruik gemaakt van gesprekken met collega s bij NIDO en ECN, van de programmaplannen van Waarden voor Water en Duurzaam Uitbesteden en van de adviezen van Colette Alma. In de verkenning zijn de volgende knelpunten geconstateerd op het gebied van duurzame toepassing van domotica en daarmee 'in eigen omgeving oud worden': beeldvorming: ouderen, maar ook woningcorporaties en zorginstellingen weten niet goed wat zij kunnen verwachten van de aanpassingen van woningen met domotica; leveranciers kunnen hen niet objectief voorlichten; integratie van toepassingen voor energiebesparing: de mogelijkheden voor energiebesparing zijn bij veel partijen niet bekend, waardoor kansen voor duurzaamheid worden gemist; beperkte praktijkervaring: de praktijkervaring beperkt zich tot toepassingen voor veiligheid en zorg; met integratie van voorzieningen voor comfort en energiebesparing is geen praktijkervaring; organisatie: om de extra voorzieningen tot stand te brengen is samenwerking van diverse partijen, zoals woningcorporaties en zorginstellingen noodzakelijk; financiering: er is geen structurele financiering voor de extra voorzieningen doordat de besparing bij andere partijen ligt dan de investering; om hiervoor oplossingen te vinden moet de meerwaarde voor alle betrokken partijen helder gemaakt worden. c. Programmaplan (vastgesteld september 2002) Doel van het programma is om de in de verkenning geconstateerde knelpunten voor duurzame toepassing van domotica weg te nemen. Het programmaplan beschrijft deze doelstelling en de aanpak en organisatie om de benodigde kennis te ontwikkelen, verzamelen, evalueren en/of verspreiden. Gekozen is voor enkele lokale projecten. d. Deelprojecten Binnen het programma zijn uiteindelijk 4 deelprojecten uitgevoerd. De selectie is gemaakt op grond van de zwaartepunten uit het programmaplan. Zie paragraaf 1.3 voor een beschrijving van de deelprojecten. e. Workshops 9

10 Zoals vermeld bij de verkenning is er in juli 2002 een workshop gehouden, waarin een groot aantal partijen input heeft geleverd voor het programmaplan en waarin de opdracht voor de omgevingsverkenning (het eerste deelproject) is gedefinieerd. Een tweede workshop (januari 2003) richtte zich op de bewoners, ofwel de gebruikers van domotica. Een panel, bestaande uit bewoners van woningen voorzien van domotica, heeft hierbij waardevolle gezichtspunten en praktijkervaringen ingebracht in de discussies. f. Slotbijeenkomst In juni 2004 heeft het programma een goedbezochte "slotbijeenkomst" gehouden, waarin de resultaten van de deelprojecten zijn gepresenteerd. Daarnaast zijn er in kleine groepjes over een aantal vraagstukken discussies gevoerd, welke hebben geleid tot een aantal actiepunten die geconstateerde knelpunten concreet moeten aanpakken. g. Communicatie In alle fasen van het programma zijn vorderingen gecommuniceerd met betrokkenen en geïnteresseerden. In de paragraaf "geproduceerd materiaal" worden meer details gegeven. 1.3 De deelprojecten Hieronder komen de 4 deelprojecten aan de orde. Bij ieder project zijn kort beschreven: het vraagstuk, de rol van NIDO, de resultaten van het project, belangrijke leerpunten per project en - voor zover bekend - het vervolg Omgevingsverkenning: Het nieuwe wonen voor ouderen Vanwege het ontbreken bij alle partijen van een helder overzicht, heeft het programma een omgevingsverkenning laten uitvoeren om de beschikbare, relevante kennis te ordenen en duidelijk neer te zetten welke kennis nog ontbreekt. In het project, uitgevoerd door TNO Bouw en TNO STB, is een overzicht opgesteld van de huidige mogelijkheden om met behulp van domotica ouderen langer zelfstandig en duurzaam te laten wonen. Hiertoe zijn projecten, literatuur en andere informatiebronnen verzameld op het terrein van domotica. Er zijn zeven sleuteldocumenten geïdentificeerd waarmee in relatief korte tijd een goed overzicht van de aanwezige kennis en ervaring met domotica, ouderen en duurzaamheid op een rijtje kan worden gezet. Daarnaast is een veelheid aan andere literatuur opgenomen in een uitgebreide literatuurlijst. Op basis van de verzamelde informatie is ingegaan op de vraag welke bijdrage toepassing van domotica kan leveren aan de duurzaamheid van seniorenwoningen, hoe dit in de praktijk gerealiseerd kan worden en welke meerwaarde dit heeft voor bewoners en andere betrokken partijen. Enkele belangrijke leerpunten uit de omgevingsverkenning zijn: Bij het zoeken naar informatie bleek dat de combinatie 'ouderen en domotica' en 'ouderen en duurzaamheid' veel materiaal oplevert. Zeldzamer is echter de combinatie van de drie elementen. Een zevental sleuteldocumenten bleek voldoende om snel een goed overzicht te krijgen. 10

11 In de praktijk speelt energiebesparing bij domoticatoepassingen in seniorenwoningen nog geen grote rol. Wel zijn de mogelijkheden voor energiebesparing in meerdere projecten bewezen. Het voorlichten van bewoners over de technische mogelijkheden en het gebruik en het voorkomen van kinderziektes van domotica en de mogelijkheid een persoonlijke voorkeur te kunnen instellen zijn belangrijke randvoorwaarden vanuit het perspectief van de gebruiker. Belangrijke vragen die niet (volledig) beantwoord werden, zijn hoe komen we tot schaalvergroting en wat zijn de mogelijkheden van domotica in de bestaande bouw. NIDO heeft voor dit project een begeleidingsgroep samengesteld, bestaande uit twee vertegenwoordigers van woningcorporaties (Woningstichting De Key uit Amsterdam en Woningstichting WVA uit Almere) en de programmamanager van NIDO. Deze begeleidingsgroep heeft de opdracht geformuleerd en de (tussen)rapportages van de omgevingsverkenning beoordeeld. De omgevingsverkenning was het eerste product van het programma en is op een workshop gepresenteerd en vervolgens aan vele geïnteresseerde partijen verstrekt Evaluatie project Lidwinahof In het voorjaar van 2002 heeft Domein in Best als eerste woningcorporatie domotica toegepast in bestaande bouw. In opdracht van Domein en NIDO voerde CEA bureau voor communicatie en advies over energie en milieu onder de bewoners van 49 seniorenwoningen van het complex Lidwinahof in Best een evaluatie uit vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling. De waarde van de domoticatoepassingen kon goed bepaald worden omdat vooraf gevraagd is naar de verwachtingen en achteraf naar de ervaringen van de betreffende bewoners. Het evaluatierapport geeft inzicht in de voorwaarden en mogelijkheden van duurzame toepassing van domotica én helpt een balans te vinden tussen de drie pijlers van duurzaamheid, People (mens), Planet (milieu) en Profit (economie). Met de resultaten kunnen organisaties in de woningbouw en zorg beter presteren op het gebied van ouderenhuisvesting. Enkele belangrijke leerpunten zijn: Er is veel belangstelling voor dit project, omdat het de eerste evaluatie is waarin de ervaringen van bewoners met domotica in bestaande bouw zijn onderzocht. Evaluatie van bewonerservaringen met domotica in bestaande bouw levert zuiverder informatie op dan evaluatie van domotica in nieuwbouw, omdat in bestaande bouw de bewoners de domotica-voorzieningen aangeboden krijgen in hun bestaande woning en niet zoals bij nieuwbouw ook nog eens naar een nieuwe woning verhuizen. De bewoners zijn in het algemeen tevreden over het domoticapakket. Niet alle functies worden echter door iedereen gewaardeerd en/of gebruikt. 89% van de bewoners geeft aan te denken door de domoticatoepassingen langer zelfstandig te kunnen blijven wonen. 11

12 Een vraaggestuurde aanpak blijkt nodig te zijn om onnodige kosten en een "overkill" aan functionaliteit te voorkomen. Bewoners zijn bereid een (deel van) de extra kosten voor specifieke functies te betalen. 44% zegt bereid te zijn 25 euro per maand te betalen voor een standaardpakket. Het pakket in dit project kostte echter ca. 60 euro per maand, dus een kostenbesparing is nodig voor grootschalige toepassing. Bewoners reageerden verontrust op het (van tevoren niet gemelde) extra energiegebruik van het domoticapakket. Ca. 30% is bereid financieel bij te dragen aan een energiebesparende uitbreidingsoptie, waarbij domotica een klokthermostaat aanstuurt. Indien vraaggestuurd aangeboden, kan domotica bijdragen aan het geschikt maken van de bestaande woningvoorraad voor het groeiende aantal ouderen dat langer zelfstandig wil blijven wonen. Woningcorporatie Domein zal op basis van deze evaluatie haar strategie ten aanzien van de bestaande voorraad opnieuw bezien. Zij heeft al geconcludeerd dat vraaggestuurd aanbieden een voorwaarde is voor succes. Het landelijk opererende Innovatieprogramma Wonen en Zorg heeft mede op basis van deze evaluatie de conclusie getrokken dat passieve personenalarmering niet standaard aangeboden dient te worden. Door de inbreng van NIDO is in deze evaluatie duurzaamheid een belangrijk uitgangspunt geweest. NIDO heeft verder gezorgd voor publiciteit over en brede verspreiding van deze publicatie. Domein ontwikkelt met de corporaties van het Futura-verband en met Kristal, Usus BV en Woonzorg Nederland (en met ondersteuning van de ministeries van VROM en VWS en van Aedes, de vereniging van woningcorporaties) een business case voor grootschalige uitrol van domoticadiensten. Een belangrijk uitgangspunt bij deze business case is, in overeenstemming met de uitkomsten van de evaluatie van het project Lidwinahof, dat de domotica-diensten vraaggestuurd dienen te worden aangeboden, om goed aan te sluiten bij de wensen van de bewoners. 1 Hun ambitie is om dit minimaal in woningen verspreid over Nederland aan te bieden. Ook de provincie Noord-Brabant heeft in haar programma Vitaal Grijs de conclusie uit dit evaluatieonderzoek overgenomen dat domotica vraaggestuurd dient te worden aangeboden. Concreet heeft dit onder meer geleid tot ondersteuning van een vraaggestuurd domoticaproject aan de dr. Möllerstraat in Dongen van woningcorporatie DWV Voorbeeldproject Moerwijk: ontwikkeling methodiek voor vraaggestuurd aanbieden van domotica In de Haagse wijk Moerwijk - waar ook een woonzorgzone wordt ontwikkeld - is in september 2002 een voorbeeldwoning ingericht met domoticatoepassingen via een vraaggestuurde opzet. Binnen dit 1 drs. M.F. Corpeleijn, drs. J.C. Schouw, Businesscase grootschalige uitrol domotica-diensten, Samen voor kwaliteit en betaalbaarheid in de keten, EBM Consult, Te downloaden via 12

13 Voorbeeldproject Moerwijk heeft de stichting Kennis- en Adviescentrum ILSE, in samenwerking met woningcorporatie Vestia en zorgorganisatie Mea Vita / GDVV en met ondersteuning door NIDO, een methode ontwikkeld voor het ontwerpen van een bruikbaar domoticapakket voor zelfstandig wonende ouderen met een behoefte aan (sociale) veiligheid en ondersteuning. Het onderzoek is uitgevoerd onder respondenten in de vierde levensfase (75+). Ouderen uit Den Haag en omgeving hadden veel belangstelling voor het voorbeeldproject, mede door uitgebreide publiciteit in lokale media en gerichte benadering van de doelgroep via de samenwerkende partnerorganisaties. De ondersteuning van het project door NIDO heeft geleid tot sterkere focus op de opbrengsten op het gebied van duurzaamheid. Via het project is een bijdrage aan duurzaamheid geleverd op de volgende aspecten: - sociale duurzaamheid: door een vraaggestuurde methodiek worden de bewonerswensen beter gediend; - vermindering energiegebruik: door het ontwikkelen van een bottom up domoticapakket wordt naar verwachting minder geïnstalleerd en geactiveerd; - en economische duurzaamheid: ontwikkeling van een betaalbaar, modulair domoticapakket. De verwachting bij dit modulaire domoticapakket is dat hierdoor brede toepassing in Moerwijk en elders beter haalbaar wordt. Enkele belangrijke leerpunten zijn: Uit eerdere evaluaties komt naar voren dat de toegepaste domoticapakketten naar het oordeel van de bewoners complex en te moeilijk bleken in het dagelijks gebruik. En dat de geboden informatie over de toegepaste functies en over de bediening in veel gevallen niet toereikend is. Cruciaal voor een adequaat gebruik van domotica is de mate waarin antwoord wordt gegeven op de individuele wensen en behoeften van de oudere bewoner. Het is goed mogelijk gebleken om vanuit een basisaanbod van functies samen met de oudere gebruiker een domoticapakket samen te stellen. Ontwikkeling van een domotica-aanbod via de gehanteerde methode is maatwerk. De resultaten uit het voorbeeldproject Moerwijk bevestigen dat communicatie met de bewoners cruciaal is. Het ontwikkelde communicatietraject sluit aan op de uiteenlopende behoeften en vaardigheden van ouderen: informatieverstrekking vooraf, training en (schriftelijke) ondersteuning blijken positief bij te dragen tot een grotere tevredenheid met het uiteindelijke resultaat. Doordat alleen die voorzieningen toegepast zijn die door ouderen worden beoordeeld als waardevol bij het bieden van ondersteuning, is het pakket beperkt en daarmee minder kostbaar. Stichting Kennis- en Adviescentrum ILSE past deze methodiek ook op andere locaties in en buiten Den Haag toe. In navolging op het Voorbeeldproject Moerwijk heeft Stichting Ilse vraagsturing ook toegepast bij o.a. de inrichting van meerdere modelwoningen in regio Midden-Holland. Net als bij het Voorbeeldproject Moerwijk zijn hierbij de ervaringen van de verschillende betrokkenen geëvalueerd. Verder heeft ILSE op basis van de ervaringen in het Voorbeeldproject Moerwijk voor woningstichting 13

14 De Key in Amsterdam een trainingsprogramma voor begeleiders opgesteld (train de trainer), gebruiksonderzoek gedaan en knelpunten bij het gebruik van domotica aangewezen Milieukentallen domotica in relatie tot gebruiksgedrag Een essentieel onderdeel van het duurzaam toepassen van domotica is het beperken van extra energiegebruik door domotica in woningen. In het project Lidwinahof van woningcorporatie Domein bleek dat het extra energiegebruik door domotica ca. 200 kwh op jaarbasis bedroeg. Feiten over extra energiegebruik en energiebesparingsopties bleken in de literatuur niet of nauwelijks voorhanden te zijn. In opdracht van NIDO heeft ECN daarom in samenwerking met Milieu Centraal in kaart gebracht welke energiebesparing haalbaar is in bestaande seniorenwoningen. Hierbij is onderscheid gemaakt naar het type toegepaste domotica en het gedrag van de bewoners. Deze energiebesparing wordt ook gekoppeld aan het handhaven van het comfort in de woning. Een belangrijke conclusie van het onderzoek is dat voor alle onderzochte varianten een reductie in CO 2-uitstoot en een besparing op energiekosten haalbaar is, mits er sprake is van domoticatoepassingen gericht op energiebesparing. De vastgestelde kentallen zijn noodzakelijk voor het maken van een weloverwogen keuze voor het juiste domoticapakket en het voorlichten van bewoners over het te verwachten effect op de energierekening. Kortom, noodzakelijk voor het duurzaam toepassen van domotica in bestaande seniorenwoningen. Enkele belangrijke leerpunten zijn: Er zijn reeds meerdere onderzoeken gedaan naar de relatie tussen domotica en energiebesparing. Deze onderzoeken zijn echter niet specifiek gericht op de situatie van senioren. Er zijn weinig tot geen monitoringsgegevens bekend over het energiegebruik van domoticacomponenten bij "typisch" gebruik. Voor de uitvoering van dit project toonden marktpartijen weinig interesse omdat energiebesparing niet als verkoopargument wordt gezien. Energiebesparende functies van domotica betreffen het regelen van verwarming, ventilatie en verlichting. De besparing die behaald kan worden met deze energiebesparende functies is afhankelijk van het gedrag van de bewoner. Tevens speelt de bouwkwaliteit een belangrijke rol. Aan de hand van simulaties zijn hiervoor kentallen opgesteld. De besparing op energiekosten voor de "gemiddelde" bewoner levert niet de benodigde investeringsruimte voor een domoticapakket. Een oplossing hiervoor kan zijn de energiebesparende functies mee te laten liften met functies op het gebied van veiligheid, zorg en welzijn. 14

15 De huidige domoticasystemen voor senioren voorzien meestal niet in de functies voor energiebesparing. Toevoeging hiervan is echter relatief eenvoudig. Bij toevoeging van energiebesparende functies aan domoticasysteem in bestaande woningen is reductie van CO 2-uitstoot en besparing op energiekosten mogelijk op basis van de gekozen uitgangspunten en de berekende situaties. Het is moeilijk om energiebesparende domoticafuncties op te nemen in het EnergiePrestatieAdvies (EPA) voor bestaande woningen, omdat dit geldt voor maatregelen die primair gericht zijn op energiebesparing en duurzame energieopwekking. Domoticasystemen richten zich primair op toepassingen op het gebied van veiligheid en zorg; toepassingen op het gebied van energiebesparing kunnen hieraan toegevoegd worden. Als volgende stap in haar onderzoek definieert ECN momenteel een praktijkexperiment, waarin de mogelijkheden voor energiebesparing in de praktijk worden getoetst. 1.4 Geproduceerd materiaal Het programma heeft naast de opgedane kennis en ervaring bij de deelnemende partijen ook het volgende tastbare materiaal opgeleverd: het programmaplan een samenvatting van het programmaplan het rapport 'Het nieuwe wonen voor ouderen. Een omgevingsverkenning naar domotica en duurzaamheid voor ouderen' het rapport 'Domotica in bestaande seniorenwoningen: evaluatie project Lidwinahof; People, Planet, Profit' het rapport 'Voorbeeldproject Moerwijk: een woning van nu voor ouderen van nu' het rapport 'Milieukentallen domotica in relatie tot gebruiksgedrag' diverse artikelen in tijdschriften (zie bijlage D) de factsheet 'In eigen omgeving oud worden' een afrondende eindbrochure met praktijkvoorbeelden (naar verwachting maart 2005 gereed) de brochure 'Duurzaam toepassen van domotica via een vraaggestuurde methodiek' de eindrapportage van het programma In eigen omgeving oud worden. Een volledig overzicht is in de bijlagen C en D gegeven. Dit materiaal is in wisselende aantallen verspreid. In het algemeen zijn de rapporten gericht en breed verspreid aan betrokkenen en geïnteresseerden. Naast het gedrukte materiaal is er ook een website ingericht voor het programma: Deze website bevat o.a. een beschrijving van het programma, van de sprongprojecten en de verschillende bijeenkomsten, links naar andere relevante sites en downloadbare digitale versies van bovenstaande publicaties. Na afronding van het programma zal deze 3 jaar in stand gehouden worden door ECN. 15

16 Het programma heeft 2 workshops en een slotbijeenkomst georganiseerd. De eerste workshop was bedoeld om bouwstenen voor de omgevingsverkenning te verzamelen, de tweede om bewonerservaringen in domoticaprojecten onder de aandacht te brengen van professionals. De slotbijeenkomst had een tweeledig doel. Enerzijds het verspreiden van opgedane kennis en ervaring, anderzijds discussies rond thema's om de 'agenda voor morgen' te bepalen. Van de drie bijeenkomsten zijn verslagen gemaakt, welke verspreid zijn onder de betreffende deelnemers en welke samengevat op de EOW website zijn geplaatst. Over (de resultaten van) het programma is regelmatig bericht in de vakpers. Zo is bijvoorbeeld het artikel 'Domotica biedt kansen, maar alleen als duurzaam product' verschenen in het DuBo jaarboek Een evaluerend artikel getiteld Vergrijzing nieuwe loot aan milieustam' is verschenen in het vaktijdschrift ArenA in juni Naast deze ingezonden artikelen hebben verschillende media eigen berichten gepubliceerd over (de resultaten van) het programma. Voorbeelden van media zijn Cobouw, Aedes magazine, Zorg en Ondernemen nieuwsbrief, Financieel Dagblad en Volkskrant. Ook de NIDO media zijn benut. Er zijn meerdere artikelen geplaatst in zowel de papieren als de elektronische versie van de NIDO nieuwsbrief. Hiermee zijn veel mensen bereikt. Ter indicatie: de papieren nieuwsbrief heeft een oplage van ca stuks. Een van de opgaven van NIDO is de gegenereerde kennis op een bruikbare manier over te dragen. Op het moment van schrijven van dit rapport wordt het idee voor een eindbrochure uitgewerkt. De eindbrochure bevat feiten en cijfers, do's en don'ts en oplossingen voor gevonden obstakels voor grootschalige toepassing van duurzame domotica. De inhoud en stijl van het boekje worden afgestemd op woningcorporaties en op de (ouderen)zorgsector. Naar verwachting is de eindbrochure maart 2005 gereed. Ook wordt een brochure ontwikkeld die ingaat op de methodiek van vraaggestuurd aanbieden van domotica, een belangrijk leerpunt uit het programma. Daarnaast staan voor kennisoverdracht de rapporten van de Sprongprojecten, dit eindrapport en de EOW website ter beschikking. 1.5 Periode, medewerkers, betrokkenen Het programma is uitgevoerd gedurende bijna drie jaar, van januari 2002 tot oktober September 2002 is het programmaplan vastgesteld door het NIDO-bestuur. Programmamanager is ir. Josco Kester, werkzaam bij het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) in Petten. Eind 2003 en begin 2004 zijn de programmamanager-taken wegens ziekte waargenomen door ir. Ernst-Jan Bakker, ook werkzaam bij ECN in Petten. Secretaresses van het programma waren Caroline Schenkels en José Zijlstra. Marion Koens heeft de communicatie voor het programma verzorgd, Albert Kreulen de financiën. Taco van den Heiligenberg en Douwe-Jan Joustra (NIDOprocesmanagers) hebben ondersteuning geboden bij de workshops en eindbijeenkomst. 16

17 Het programma heeft dankbaar gebruik gemaakt van de adviezen van de heren W. Kort (Ministerie van VROM), C. van Geet (Novem) en in het bijzonder J. van der Leeuw (NIZW). Bij het programma zijn grote aantallen mensen uit verschillende organisaties betrokken. Zo is er intensief samengewerkt met kennisinstellingen, adviesbureaus, bedrijven, milieuorganisaties en vertegenwoordigers van de overheid. De lijst van iets minder intensief betrokkenen is uiteraard groter. In de bijlagen is een lijst van de meest intensief betrokken personen en organisaties opgenomen. In totaal zijn er bij dit programma 244 personen geregistreerd in de NIDO-database. 1.6 Budget- en kostenoverzicht Voor het programma zijn twee vormen van financiering te onderscheiden: NIDO bijdrage Bijdragen van derden Op beide bijdragen wordt afzonderlijk ingegaan. NIDO bijdrage Het tevoren vastgestelde NIDO budget (i.c. de sprongprijs) bedroeg In totaal belopen de kosten tot en met oktober (dit is 12% onder het budget). Van het resterende budget worden activiteiten uitgevoerd op het gebied van publiciteit en het afronden van de verankering en overdracht ( ). De verwachting is dat hierdoor geen overschrijding ontstaat. De kosten tot en met oktober 2004 zijn als volgt in hoofdgroepen onder te verdelen (bedragen x 1.000): Kosten totaal programma t/m 31 oktober 2004 Onderzoekskosten 2 40 Communicatiekosten 32 Procesondersteuning en overig Totaal 401 Aan de sprongprojecten hebben de deelnemende organisaties (bedrijven, overheden, kennisinstellingen e.d.) bijgedragen. Over het gehele programma bedroegen de bijdragen van derden In het programmaplan was totaal begroot, zodat sprake is van 40% hogere realisatie van externe financiering. Dit bedrag is als volgt onder te verdelen: Bijdragen van derden (x 1.000) 2 Merendeel van de onderzoekskosten zit in de bijdragen van derden 3 Hierin zitten ook de kosten van de voorbereiding, en kosten bureau-ondersteuning NIDO 17

18 Inzet personeel derden 73 bijdrage in de kosten van advies, uitbesteed werk en onderzoek 629 Totaal 702 Onderscheiden naar bron Bedrijfsleven 124 Kennisinstellingen (GTI s) 42 Maatschappelijke Organisatie 395 Overheden 140 Universiteiten/hogescholen 1 Totaal

19 Hoofdstuk 2 De inhoud 2.1 Inhoudelijke prestatie indicatoren Om te kunnen beoordelen of de doelstelling van het programma is bereikt, zijn prestatie-indicatoren voor het programma gedefinieerd. Deze indicatoren zijn onderverdeeld in drie categorieën: bijdrage aan de gewenste sprong bijdrage aan kennisontwikkeling en versterking van de kennisinfrastructuur bijdrage aan het NIDO-proces De eerste twee punten worden in deze paragraaf behandeld, het laatste punt in paragraaf De gewenste sprong Met de volgende criteria wordt getoetst of het programma daadwerkelijk een impuls geeft aan de inrichting van slimme en duurzame woningen voor ouderen, met meer comfort en veiligheid en een zo laag mogelijk energie- en materiaalgebruik: 1. Er zijn minimaal 2 aansprekende voorbeeldprojecten ontwikkeld. In deze projecten wordt in de praktijk geleerd hoe een sprong op het gebied van duurzaamheid gemaakt kan worden door het inrichten van slimme en duurzame woningen voor ouderen, met meer comfort en veiligheid en een zo laag mogelijk energie- en materiaalgebruik. 2. Aanpak en potentieel voor duurzaamheid zijn beschreven in minimaal 2 breed gelezen publicaties van derden. Deze publicaties stellen andere partijen in staat zelf te leren hoe zij hun projecten voor woningen voor ouderen op duurzame wijze in kunnen richten. 3. Kennis over duurzaamheid is buiten het programma op minimaal 2 locaties ingezet. Hiermee is een begin gemaakt met navolging door partijen buiten het programma Kennisontwikkeling en kennisinfrastructuur Met de volgende criteria wordt getoetst of het programma daadwerkelijk bijdraagt aan kennisontwikkeling en versterking van de kennisinfrastructuur op het gebied van de inrichting van slimme en duurzame woningen voor ouderen: 4. Nieuwe kennis is ontwikkeld en vastgelegd in minimaal 6 publicaties. De kennisontwikkeling is gericht op beantwoording van de volgende vragen: 19

20 Welke bijdrage kan toepassing van domotica leveren aan de duurzaamheid van woningen van ouderen? Hoe kan men in de praktijk de duurzaamheid van woningen van ouderen vergroten met behulp van domotica? Welke meerwaarde heeft dit voor bewoners en voor de andere betrokken partijen? 5. Er is een agenda voor toekomstig onderzoek opgesteld in een samenwerking van minimaal 3 kennisinstellingen. In deze onderzoeksagenda worden op basis van de resultaten in het programma langere termijn onderzoeksvragen op het gebied van duurzaam wonen voor ouderen en domotica beschreven. 6. Er zijn minimaal 5 nieuwe disciplineoverstijgende samenwerkingsverbanden ontstaan die buiten het NIDO-programma voortgezet worden. Hierdoor is het netwerk versterkt waarin bedrijven, maatschappelijke organisaties, onderzoeksinstellingen en overheden kennis uitwisselen over toepassing van informatie- en communicatietechnologie in woningen voor ouderen op het gebied van veiligheid, zorg en energie Monitoring-afspraken De programmamanager heeft de monitoring van bovengenoemde prestatie indicatoren verzorgd. Met regelmaat is NIDO geïnformeerd over de voortgang. Per eind oktober 2004 is de stand van zaken zoals aangegeven in tabel 1 op de volgende pagina. Tabel 1. Stand van zaken inhoudelijke prestatie-indicatoren per eind oktober Indicator streefwaarde gerealiseerde waarde 1. aansprekende voorbeeldprojecten publicaties derden met aanpak en potentieel duurzaamheid inzet kennis over duurzaamheid op andere locaties 2 min publicaties NIDO over kansen, belemmeringen en resultaten kennisinstellingen betrokken bij onderzoeksagenda disciplineoverstijgende samenwerkingsverbanden NIZW, ArenA, DuBo jaarboek De eindbrochure, de brochure over vraagsturing, 4 NIDO rapporten en 1 factsheet. 6 ECN, TNO-Bouw, TNO-STB, PON Instituut Voor Advies & Onderzoek en Stichting Kennis- en Adviescentrum ILSE. 20

21 7 Stichting ILSE - De Key, ECN TNO Bouw en ECN - Dubocentrum. Een beoogd verband tussen TNO FEL, TNO PG, TNO STB, ECN en Siemens bleek niet voor alle partijen aantrekkelijk en is daarom niet van de grond gekomen. 21

22 2.2 Inhoudelijke evaluatie programma Inhoudelijke prestatie indicatoren zijn vastgesteld voor de bijdrage aan de gewenste sprong en de bijdrage aan kennisontwikkeling en versterking van de kennisinfrastructuur. De concrete criteria hierbij zijn vermeld in voorgaande paragraaf. De indicatoren op het gebied van de "bijdrage aan de gewenste sprong" zijn gehaald. Er zijn twee aansprekende praktijkvoorbeelden ontwikkeld, namelijk Lidwinahof (domotica in bestaande bouw) en Moerwijk (voorbeeldwoning voor nieuwbouw, vraagsturing bij het samenstellen van een domoticapakket). In beide projecten zijn woningen voorzien van domotica. De toegepast domotica richtte zich op zorg, veiligheid en comfort. In opdracht van NIDO zijn evaluaties uitgevoerd vanuit het perspectief van duurzame ontwikkeling. Deze evaluaties gaven duidelijk aan dat er meer aandacht aan "planet" besteed moet worden. In beide projecten heeft NIDO het duurzaamheidsaspect "planet" aan de discussies toegevoegd, en in de evaluaties onderkennen betrokkenen ook de wenselijkheid hiervan. Deze omslag geeft aan dat een verandering in gang is gezet. De aanpak en het potentieel voor duurzaamheid zijn beschreven in o.a. het DuBo jaarboek 2003 en het tijdschrift ArenA, allen breed gelezen publicaties. De kennis die in het programma is ontwikkeld is onder meer ingezet bij het ontwikkelen van modelwoningen in de regio Midden-Holland, bij advisering over het beheer van woonzorgwoningen in het complex de Berkenstede in Diemen, en bij het inrichten van seniorenwoningen in Dongen. Daarnaast zijn onder meer Futura en Kristal bezig met een business case voor grootschalige uitrol van vraaggestuurde domotica, zoals aangegeven in paragraaf De indicatoren op het gebied van de "bijdrage aan kennisontwikkeling en versterking van de kennisinfrastructuur" zijn bijna allemaal gehaald. De ontwikkelde, nieuwe kennis is vastgelegd in 10 publicaties (4 rapporten deelprojecten, 1 factsheet, 3 breed toegankelijke artikelen, 1 brochure en - nog te realiseren - 1 eindbrochure). Deze publicaties geven heldere antwoorden op de vragen geformuleerd in het programmaplan. Op basis van de programma resultaten zijn lange termijn onderzoeksvragen vastgesteld die tezamen een "agenda voor toekomstig onderzoek" vormen. Hieraan is bijgedragen door de kennisinstellingen NIZW, TNO-Bouw, TNO-STB en ECN. Deze agenda is een officiële publicatie van het programma. Er zijn naar aanleiding van het programma 3 samenwerkingsverbanden ontstaan die buiten het programma worden voortgezet, te weten tussen Kennis- en Adviescentrum ILSE en woningstichting De Key, tussen ECN en TNO Bouw en tussen ECN en het nationaal Dubocentrum. De streefwaarde van 5 is niet gehaald. Deels is dit veroorzaakt doordat enkele partijen een minder intensieve rol hebben gespeeld dan verwacht. En deels omdat de afstand tussen sommige partijen in de praktijk (te) groot bleek te zijn. Mogelijk kan het ontstaan van samenwerkingsverbanden bevorderd worden 22

23 als een programma op een actieve manier voor minder intensief betrokken partijen de gelegenheid biedt potentiële samenwerkingspartners te leren kennen. Tijdens de omgevingsverkenning (1e deelproject) is geconstateerd dat de combinatie 'ouderen en domotica' en 'ouderen en duurzaamheid' veel materiaal oplevert, maar dat de combinatie van de drie elementen zeldzamer is. Vele partijen zijn met domotica bezig, vaak gedreven door de technische mogelijkheden of door het perspectief op efficiëntere wijze zorg te kunnen verlenen. Het NIDO programma heeft zeker het aspect duurzaamheid aan domotica voor senioren toegevoegd. De evaluaties van NIDO geven duidelijk de vorderingen en ontwikkelingen aan die horen bij duurzame toepassing van domotica. Dat wil zeggen, domotica waarmee "people", "profit" èn "planet" evenwichtig gediend zijn. De belangrijkste sprong die in het programma gemaakt is, heeft betrekking op "vraagsturing". Dit begrip bestond reeds, maar het programma heeft het onderwerp goed op de agenda gezet (in het 2e deelproject), uitgewerkt door een methodiek voor vraagsturing te ontwikkelen (3e deelproject) en breed uitgedragen middels publicaties en workshops. De beweging richting vraagsturing is duidelijk ingezet en betrokkenen en geïnteresseerden nemen het concept over. Middels vraagsturing wordt de bewoner de domotica aangeboden waaraan behoefte is. Dit dient de belangen van de partijen die de projecten initiëren. Immers, vraagsturing heeft een positief effect op de kosten (minimaal pakket domotica) en op het gebruiksgemak (geen onnodige functies). Een afgeleide is echter dat vraagsturing ook een belangrijke bijdrage levert aan het duurzaamheidsaspect "planet". Het aanbrengen van een minimaal pakket aan domotica heeft namelijk een positief effect op het energiegebruik van de domotica. Hoewel ontstaan om "people" en "profit" te dienen, is vraagsturing dus uiteindelijk ook essentieel voor "planet". De toename van het kennisniveau bij de deelnemers, welke aan het programma kan worden toegeschreven, is moeilijk te meten. In ieder geval kan gesteld worden dat het programma kennis heeft toegevoegd en toegankelijk heeft gemaakt voor de deelnemers en voor betrokkenen. Belangrijk onderdeel hiervan is de slotbijeenkomst, waarin alle deelprojecten door direct betrokkenen zijn gepresenteerd. Werken met het duurzaamheidsaspect "planet" bij domoticatoepassingen was nieuw en leerzaam voor de meeste partijen in het programma. Of de zorg voor "planet" blijvend is toegevoegd aan de werkwijze van al deze partijen wordt betwijfeld. Echter, het succes van het concept vraagsturing, dat wel door de partijen is overgenomen, heeft een positief effect op alle duurzaamheidsaspecten, inclusief "planet". 23

24 De media hebben met belangstelling gereageerd op het programma. Ze hebben veel aandacht besteed aan o.a. het winnen van de Sprongprijs in Vooral de publicatie hiervan in Metro heeft veel positieve reacties uit het bedrijfsleven opgeleverd. Hierbij werd de meerderheid van de bedrijven gemotiveerd door de "prijs" en de minderheid door de "sprong". Het concept van een prijsvraag is dus een goede manier om publiciteit te genereren, mits er op dat moment ook een inhoudelijke boodschap voorhanden is en iets om te laten zien 8. De omvang van het NIDO-programma is natuurlijk beperkt geweest in verhouding tot het grote aantal partijen en projecten gerelateerd aan domotica voor ouderen. Kennis en ervaring uit het programma zijn echter wel voor alle partijen beschikbaar gemaakt. Onder andere via de eindbrochure, de rapporten van de Sprongprojecten, de brochure over vraaggestuurd aanbieden, het eindrapport en de EOW website. En via de betrokkenheid van NIZW en de activiteiten van Futura, Kristal, Usus en Woonzorg Nederland wordt een landelijke uitstraling verwacht. Bij de direct betrokken partijen is een verandering in gang gezet. Een verandering in denken en doen die voordelen biedt. Ook voor andere partijen, die niet direct betrokken waren, zijn deze voordelen interessant. 8 Dit concluderen wij uit het feit dat de media meer aandacht hadden voor de resultaten van eerder onderzoek van ECN en voor ECN s modelwoning, dan voor het nieuwe programma, dat op dat moment nog in de fase van planvorming was. 24

25 Hoofdstuk 3 Het proces 3.1 Analyse procesaanpak Na het inhoudelijke deel van het programma in hoofdstuk 2, gaat dit hoofdstuk in op het proces Procesmatige prestatie indicatoren Met de volgende criteria wordt getoetst of het programma bijdraagt aan het NIDO-proces en de verspreiding van kennis hierover. 1. Uit alle vier geledingen (bedrijven, overheden, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen) nemen minimaal 3 partijen deel aan uitvoering van het programma. De partijen nemen deel aan een gezamenlijk leerproces. 2. Er zijn bijdragen uit dit NIDO-programma of verwijzingen naar resultaten in minimaal 2 publicaties van derden. Uit deze publicaties blijkt dat de door NIDO ontwikkelde kennis door anderen actief wordt benut. 3. Er verschijnen minimaal 5 publicaties over het programma in media en vaktijdschriften. Dit draagt bij aan het bekend maken van de aanpak van NIDO bij het stimuleren van sprongen in duurzaamheid Regimeanalyse Tijdens de eerste 9 maanden heeft de nadruk gelegen op verkenning. Er zijn vele gesprekken gevoerd en er is een verkennende workshop gehouden. De verkenning had tot doel om een aantal zaken in kaart te brengen: Wat zijn de belangrijkste belemmeringen voor de nagestreefde sprong naar duurzame ontwikkeling? Hoe kunnen deze belemmeringen weggenomen worden? Wat zijn de belangrijkste actoren in het programmaveld? Welke van deze actoren zijn in staat en bereid mee te werken aan het programma? Hoe kan dit vormgegeven worden in sprongprojecten? Overigens was er ten tijde van de uitvoering van het programma geen systematiek voorhanden voor het uitvoeren van de regime-analyse. Er is wel gebruik gemaakt van de ervaringen van 25

26 programmamanagers van andere programma s (met name van Financieel naar Duurzaam Rendement en Waarden van Water) en de ervaringen van NIDO met het organiseren van startworkshops. In aanvulling hierop is nog een opdracht verleend voor het uitvoeren van een omgevingsverkenning, waarin de stand van zaken op het gebied van domotica, duurzaamheid en ouderen in beeld gebracht werd. Dit bleek nuttig omdat dit een goede inhoudelijke basis gaf voor verdere invulling van het programma. Tevens leverde dit een eerste programmapublicatie op die voor een breder publiek interessant is. In de contacten met de actoren bleek verder dat er nogal wat uitleg nodig was over het begrip duurzame ontwikkeling, NIDO als organisatie en de rol die NIDO in haar programma kan spelen. Het overwinnen van de onbekendheid hiermee was een voorwaarde om tot een goede samenwerking te kunnen komen. Wat verder opviel was dat de partijen die wij geraadpleegd hebben in de exploratiefase toch meer vanuit hun eigen (organisatorische) referentiekader meedachten, dan dat zij nieuwe wegen in de lijn van het NIDO-programma exploreerden. Wellicht hangt dit er mee samen dat er voor de partijen geen sterke noodzaak was om zich meer op duurzame ontwikkeling te richten. Tijdens de uitvoering van het programma bleek dat de sector wonen en zorg wordt beheerst door regelgeving met betrekking tot financiering en ondersteuning vanuit de ministeries van VROM en VWS. In deze regelgeving speelt duurzame ontwikkeling geen rol van betekenis. Verder was er binnen en tussen de ministeries van VROM en VWS een discussie gaande over de toekomstige invulling van wonen en zorg en het afstoten van taken en verantwoordelijkheden door de rijksoverheid naar gemeenten en woningcorporaties. Gezien het heersende politieke klimaat en de lopende discussie over afstoten van taken heeft het programma afgezien van pogingen om duurzame toepassing van domotica op de politieke agenda te zetten. De bewoner / zorgvrager zelf heeft geen sterke positie doordat er een schaarste aan aanbod is en veel ouderen slechts een beperkt budget te besteden hebben. Hierdoor was er noch van de kant van de bewoners / zorgvragers zelf, noch van de kant van de overheid druk op de primaire actoren (woningcorporaties en zorgaanbieders) om hun praktijken aan te passen. Het betrekken van maatschappelijke organisaties in deze beginfase was niet gemakkelijk, omdat het voor hen nog niet concreet genoeg was. Wel was het mogelijk in telefoongesprekken hun visie op de knelpunten te achterhalen. Bij de opzet van het programma is er voor gekozen om te focussen op lokale projecten, omdat dit het beste aansluit bij de praktische instelling van de doelgroep (woningcorporaties, projectontwikkelaars en zorginstellingen). Binnen deze lokale projecten is vraagsturing en energiebesparing centraal gesteld, als verdere invulling van het algemene begrip duurzame ontwikkeling Uitvoering 26

27 De NIDO-benadering is sterk gericht geweest op procesmatige interventies, op zoek naar de interesse en belangen van de deelnemers. Voordeel van deze aanpak is dat de projecten het eigendom blijven van de deelnemers; een belangrijke factor voor succes en vervolg. Wel leidde dit tot onduidelijkheid bij de deelnemers aan het programma. Ons gevoel was dat de deelnemers een meer traditionele rol verwachtten, zoals de rol van adviseur (die zelf met een inhoudelijke oplossing komt) of de rol van subsidiegever (die geld geeft tegen bepaalde voorwaarden). Ons gevoel was dat de NIDO-rol het meest gewaardeerd werd door adviseurs die binnen de deelprojecten opdrachten uit konden voeren. Voor hen was NIDO een soort van opdrachtgever (hoewel de daadwerkelijke opdrachtgever meestal een andere partij was.) In de uitvoeringsfase bleek dat voorbereiding en begeleiding van de deelprojecten en workshops veel tijd in beslag nam, zeker omdat in dit programma geen procesmanager aangesteld was vanwege het beperktere budget dan de normale NIDO-programma s. Mede hierdoor en door ziekte van de programmamanager is het programmaplatform nooit bijeengekomen. Dit heeft ook gevolgen gehad voor de verankering op het niveau van de landelijke actoren. Een belangrijk aspect bij de uitvoering van het programma is de lange voorbereidings- en uitvoeringstijd van (ver)bouwprojecten. Hierdoor was er in het programmaplan gekozen om aan te sluiten bij reeds in gang gezette trajecten en deze bij te buigen in de richting van duurzame ontwikkeling. De ruimte voor experimenten en leerprocessen in het programma werd hierdoor wel beperkt. Daarnaast had het programma zich ten doel gesteld meer aandacht te besteden aan bewonerservaringen. Ook hierdoor werd het moeilijker om hele nieuwe dingen uit te proberen. Immers je moet dan wel met iets komen dat wérkt. Het grote voordeel van aansluiten bij reeds in gang gezette projecten is dat letterlijk werd "ingebroken in het gangbare". Het expliciet maken van het leren binnen het programma vond vooral plaats door het schrijven van evaluatierapporten door adviseurs / onderzoekers en het bespreken hiervan door betrokkenen. De deelnemers aan de projecten waren over het algemeen meer gericht op het realiseren van praktische zaken dan op het expliciteren van hun leerervaringen. Het leren van lessen uit projecten was voor de deelnemers evenwel een belangrijke doelstelling en zij noemden dit ook als een belangrijk resultaat. In de evaluaties werd door betrokkenen de wenselijkheid van duurzame toepassing van domotica onderkend Verankering Verankering is van het begin af aan een belangrijk aandachtspunt geweest bij de opzet van dit programma. Immers het programma is zo georganiseerd dat de kans vergroot wordt dat na afloop van het programma de programmadeelnemers verder gaan met de resultaten en zo de sprong in duurzame ontwikkeling voortzetten. In de meeste deelprojecten zijn we hierin geslaagd: hierin ging minstens één betrokken partij verder met de resultaten. 27