Sekseneutraliteit in het perspectief van solidariteit

Transcriptie

1 ARTIKEL MARIANNE VAN GELDER Senior beleidsmedewerkster Juridische zaken PGGM Individualiteit versus collectiviteit Sekseneutraliteit in het perspectief van solidariteit Het vraagstuk van de gelijke beloning van mannen en vrouwen kan op het terrein van de pensioenen bezien worden als vraagstuk over de onderlinge solidariteit tussen mannen en vrouwen. Voor de vraag of er sprake is van gelijke beloning is de aard van de pensioentoezegging van groot belang. Hierbij speelt een rol of er een pensioenuitkering is toegezegd, een premietoezegging is gedaan dan wel of er sprake is van een mengvorm. Afhankelijk van deze aard van de pensioentoezegging heeft deze een meer individueel of collectief karakter. Daar waar geen sprake is van solidariteit bij individuele regelingen ligt dit bij collectief toegezegde uitkeringregelingen juist voor de hand. De discussie over sekseneutrale factoren, dus het hanteren van een collectief tarief, vloeit niet zozeer voort uit een streven naar gelijke beloning maar gaat over de grenzen van solidariteit. Sekseneutraliteit hangt, als vorm van solidariteit, af van de keuzen die gemaakt worden binnen de pensioentoezegging. In de discussie over gelijke beloning voor mannen en vrouwen komen ook de pensioenen aan bod. Immers een (op de AOW) aanvullende pensioentoezegging door een werkgever is een vorm van beloning in de zin van artikel 119 EG-verdrag. Deze pensioentoezegging moet op grond van de Pensioen- en spaarfondsenwet (Psw) worden uitgevoerd bij een bedrijfs- of ondernemingspensioenfonds dan wel een verzekeraar, verder te noemen: de pensioenuitvoerder. Pensioenuitvoerders moeten over voldoende vermogen beschikken om de pensioenuitkeringen te kunnen betalen. Op grond van objectieve berekeningselementen, de actuariële factoren, vindt reservering van (pensioen)gelden voor de toekomst plaats. Hierbij wordt rekening gehouden met elementen als levensverwachting, gehuwdheidsfrequenties, loonontwikkelingen etc. Het statistische gegeven dat vrouwen gemiddeld langer leven dan mannen betekent in dit verband dat pensioenuitvoerders voor het ouderdomspensioen voor vrouwen meer moeten reserveren dan voor mannen. De sterftetafels waarmee pensioenuitvoerders rekenen zijn daarom sekse-afhankelijk. Als gevolg van het hanteren van deze sekse-afhankelijke factoren is, bij overigens gelijke omstandigheden, de waarde van het ouderdomspensioen van de vrouw hoger dan van de man. De pensioenuitkeringen zijn weliswaar even hoog maar de uitkeringsduur is immers bij vrouwen gemiddeld langer. Het tegenovergestelde geldt voor het nabestaandenpensioen dat op het leven van de vrouw is verzekerd ten behoeve van haar man. De waarde van dit nabestaandenpensioen is lager dan het bij de man verzekerde nabestaandenpensioen voor zijn vrouw vanwege de (statistische) verwachting dat de vrouw haar man zal overleven. Dit werken met verschillende sterftetafels voor mannen en vrouwen geeft bij uitruil tussen de betreffende pensioenvormen grote verschillen in resultaat voor beide seksen. Ook in andere situaties waarbij de waarde van het pensioen een rol speelt of gaat spelen worden de verschillen in waarden bij mannen en vrouwen zichtbaar. Denk hierbij aan de premiestelling, afkoop, waardeoverdracht, vervroeging van pensioen en conversie na echtscheiding. Een alternatief is gebruikmaken van een collectief ofwel sekse-neutraal tarief, dat wil zeggen voor mannen en vrouwen gelijk. De vraag is of gelijke beloning van mannen en vrouwen betekent dat in alle gevallen sekse-neutraal zou moeten worden gerekend. In mijn bijdrage wil ik betogen dat de discussie over het gebruik van sekseafhankelijke dan wel sekse-neutrale factoren in het kader van de gelijke beloning van mannen en vrouwen in wezen niets meer of minder is dan een vraagstuk over onderlinge solidariteit tussen mannen en vrouwen binnen de uitvoering van de (collectieve) pensioentoezegging. Van belang is om goed in beeld krijgen wat de pensioentoezegging, als vorm van beloning, nu precies inhoudt. Na het begrip 'solidariteit' binnen de collectieve pensioentoezegging te hebben belicht, zal ik beargumenteren dat sekse-neutraliteit niet per definitie voortvloeit uit het streven naar gelijke beloning van mannen en vrouwen maar in beginsel een keuze is. Afhankelijk van de gewenste mate van onderlinge solidariteit binnen een collectieve pensioentoezegging zal deze toezegging op een bepaalde wijze moeten worden vormgegeven nr 4 109

2 S E K S E N E U T R A L I T E I T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R I A N N E V A N G E L D E R Uitdrukkelijk ga ik niet nader in op de antidiscriminatie wet- en regelgeving op nationaal en internationaal niveau nu andere bijdragen in deze aflevering van Nemesis daar al op ingaan en het in elk geval thans nog zo is dat niet vaststaat dat het gebruik van sekse-neutrale actuariële factoren verplicht is. De pensioentoezegging Daar de pensioentoezegging door de werkgever de beloning is die gelijk moet zijn voor beide seksen is het zinvol goed in beeld te hebben wat de aard van de betreffende pensioentoezegging precies is. Globaal kunnen we pensioenregelingen in twee systemen onderscheiden, te weten: het 'benefit-definedsysteem' en het 'contribution-definedsysteem'. Bij een benefit-definedsysteem is een pensioenuitkering toegezegd. Een voorbeeld hiervan is een eindloon- of middelloonregeling. In een contribution-definedsysteem is een premietoezegging gedaan. Een voorbeeld daarvan is de beschikbare-premieregeling waarbij het uiteindelijke pensioenresultaat afhankelijk is van de beschikbare premie, de eventueel behaalde beleggingsresultaten en de actuariële grondslagen die worden gehanteerd. Ik zal verder spreken van een toegezegde-uitkeringsregeling en een beschikbare-premieregeling. Ruim 99 procent van de deelnemers (zowel de actieven als de 'slapers') valt thans nog onder een toegezegdeuitkeringsregeling. 1 Mijn bijdrage zal ik dan ook hierop toespitsen. Een pensioentoezegging verzekeren kan zowel individueel als collectief. Bij verzekering in collectiviteit speelt de onderlinge solidariteit van verzekerden een grote rol. Dit begrip 'solidariteit' speelt een cruciale rol in de discussie over het sekse-onderscheid bij het gebruik van actuariële tabellen. Solidariteit binnen een collectieve regeling Van Dale omschrijft solidariteit als: 'bewustzijn van saamhorigheid en bereidheid om de consequenties daarvan te dragen'. Individuen willen bepaalde risico's immers niet alléén dragen maar wel gezamenlijk en sluiten hiervoor collectief een verzekering af. Een voorbeeld hiervan is een brand- en/of inboedelverzekering voor de eigen woning. Dat wordt wel de 'verzekeringstechnische- of kanssolidariteit' genoemd die eigenlijk niets meer inhoudt dan het gezamenlijk dragen van gelijkwaardige risico's. Gelet op het equivalentiebeginsel binnen verzekeringen zal bij een hoger risico een verzekeringnemer ook meer premie moeten betalen. Mogelijkheden om de eigen risico's te laten meewegen bij de keuze voor verzekeringsvarianten, de zogeheten 'risicoselectie', staan op gespannen voet met de bereidheid de risico's samen te delen en ondermijnen daarmee de solidariteit. Een extreem voorbeeld van risicoselectie is het afsluiten van een levensverzekering door een terminale patiënt die zijn toestand niet meedeelt aan de verzekeraar. Een pensioenregeling is in wezen ook niets anders dan een verzekering tegen de financiële gevolgen van bepaalde risico's, zoals overlijden, einde arbeidsleven, arbeidsongeschiktheid, lang leven, inflatie etc. In een collectieve pensioenregeling verzekeren de werknemers binnen een bepaalde onderneming of bedrijfstak gezamenlijk het risico van ouder worden, lang leven, overlijden, arbeidsongeschiktheid etc. De risico's zullen echter onderling behoorlijk verschillen en zijn dus niet gelijkwaardig. Door deze ongelijkwaardige risico' s echter niet door te berekenen in de premie maar iedereen te verzekeren tegen een gelijke premie, een doorsneepremie voor het hele pensioenpakket, is de goedkopere groep verzekerden solidair met de duurdere groep. Deze solidariteit wordt ook wel de 'subsidiërende of overdrachtsolidariteit' genoemd en wordt ingegeven door de sociale doelstelling van een, collectief, pensioen. De vraag is of gelijke beloning van mannen en vrouwen betekent dat in alle gevallen sekse-neutraal zou moeten worden gerekend. In een toegezegde-uitkeringsregeling met een doorsneepremie zijn mannen solidair met vrouwen wat betreft het ouderdomspensioen, dat voor vrouwen immers duurder is omdat zij gemiddeld langer leven. Anderzijds is er solidariteit van vrouwen met mannen bij het nabestaandenpensioen dat voor de mannelijke partners van vrouwen weer goedkoper is dan omgekeerd. Andere vormen van deze subsidiërende solidariteit zijn bv. de solidariteit van gezonde mensen met minder gezonden bij het niet hanteren van een pensioenkeuring maar ook vice versa bij het verzekeren van ouderdomspensioen, solidariteit van jong met oud maar ook vice versa. Binnen een collectieve pensioenregeling vormen de diverse onderlinge solidariteitsoverdrachten een complexe kluwen. Inherent aan subsidiërende solidariteit is dat deze niet in evenwicht is. Nu solidariteit echter alleen werkt bij de gratie van een saamhorigheids- c.q. collectiviteitsbesef zal echter wel gewaakt moeten worden voor (een onevenredige mogelijkheid tot) risicoselectie alsmede voor onverantwoorde solidariteitsoverdracht. Individualisering, een bedreiging voor de solidariteit? Met keuzemogelijkheden binnen pensioenregelingen worden elementen van risicoselectie bewust in de regeling geïncorporeerd. Bij de mogelijkheid nabestaandenpensioen te ruilen tegen meer ouderdomspensioen zal de alleenstaande hier altijd gebruik van maken en een kostwinner juist niet. Mensen met een zwakke gezondheid zullen hun ouderdomspensioen misschien eerder willen laten ingaan (vervroegen) om er optimaal gebruik van te kunnen maken. 1. J.B. Kuné e.a., Studies naar toegezegde uitkering- en defined contribution-regelingen, een uitgave van de Stichting Pensioenwetenschap, Den Haag, NEMESIS

3 S E K S E N E U T R A L I T E I T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R 1 A N N E V A N G E L D E R Hieronder worden de situaties besproken waarbij het gebruik van verschillende actuariële factoren relevant is in de discussie over gelijke beloning van mannen en vrouwen. Financiering door pensioenverzekeraar De pensioenuitvoerder zal om bedrijfseconomische en verzekeringstechnische redenen zo nauwkeurig mogelijk willen vaststellen welke financiële dekking nodig is gelet op de toekomstige verplichtingen. De pensioenuitvoerder zal hoe dan ook altijd rekening houden met de feitelijke man/vrouw-verhoudingen binnen het bestand, en dus in die zin sekse-afhankelijk rekenen. Premiestelling Bij gelijke pensioenuitkeringen in een toegezegde-uitkeringsregeling zal de kostprijs hiervoor voor mannen en vrouwen verschillen in verband met de verschillende sterftekansen. Kostprijsverschillen kunnen óf op de werkgever worden afgewenteld dan wel verdisconteerd worden in een (sekse-neutrale) doorsneepremie. Een doorsneepremie is een gemiddelde premie zonder rekening te houden met individuele verschillen in risico door omstandigheden als leeftijd, geslacht, carrièreverloop etc. Deze doorsneepremie is een vorm van subsidiërende solidariteit. Bij beschikbare-premieregelingen moeten voor vrouwen en mannen, in verband met de gelijke beloning, in beginsel gelijke premies ter beschikking gesteld worden. Afkoop (anders dan in verband met waardeoverdracht) Bij afkoop van een pensioen of pensioenaanspraak wordt de contante waarde van het tot dat moment opgebouwde pensioen ineens uitgekeerd. Afkoop van Pswpensioenen speelt, behalve in het geval van waardeoverdracht, overigens nog maar een zeer geringe rol. Op grond van de Psw is afkoop van een 'klein' pensioen (of pensioenaanspraak bij emigratie) mogelijk op initiatief van de pensioenuitvoerder dan wel op verzoek van de rechthebbenden. Voorts kunnen pensioenuitvoerders de mogelijkheid bieden een pensioenaanspraak af te kopen wanneer korter dan een jaar is deelgenomen in de regeling. Door het werken met sekse-afhankelijke actuariële factoren in de financiering zijn de waarden van de pensioen of pensioenaanspraken voor mannen en vrouwen verschillend. Het ouderdomspensioen van een vrouw heeft een hogere waarde dan dat van de man in een vergelijkbare situatie en voor het nabestaandenpensioen geldt juist het tegenovergestelde. Waardeoverdracht Wat hierboven over afkoop is geschreven geldt ook bij waardeoverdracht, dat in feite niets anders is dan afkoop van de pensioenaanspraak bij de ene pensioenuitvoerder gevolgd door inkoop daarvan bij het andere. Dit laatste aspect onderscheidt afkoop bij waardeoverdracht overigens van de hiervoor genoemde andere vormen van afkoop waarbij de afkoopsom ter hand wordt gesteld van de gerechtigde. Waardeoverdracht heeft als doel het voorkomen van de 'carrièrebreuk' en het samenvoegen van pensioenen bij één pensioenuitvoerder. Door de opgebouwde waarde elders in te brengen in de nieuwe pensioenregeling wordt over de op te bouwen pensioenaanspraak b.v. ook backservice verleend, dat wil zeggen dat het pensioen te zijner tijd wordt berekend over alle, dus ook de ingekochte, dienstjaren. Uitruil ouderdomspensioen en nabestaandenpensioen Bij uitruilvarianten van nabestaandenpensioen in extra ouderdomspensioen of omgekeerd is het effect van sekse-afhankelijk rekenen heel groot. De waarde van het nabestaandenpensioen bij de vrouw op het leven van haar man is relatief laag omdat zij haar man statistisch gezien zal overleven. Het voor zichzelf in te kopen ouderdomspensioen is echter juist relatief duur vanwege de hogere levensverwachting van de vrouw. Een uitruil van nabestaandenpensioen in een hoger ouderdomspensioen op sekse-afhankelijke basis is voor vrouwen dus een slechte ruil. Bij de omgekeerde variant, inruilen van ouderdomspensioen voor nabestaandenpensioen, werken sekseafhankelijke actuariële factoren juist gunstig uit voor vrouwen en leveren zij in bij gebruik van sekse-neutrale tabellen. Vervroeging (en uitstel) van ouderdomspensioen Bij vervroeging van ouderdomspensioen wordt op het pensioen een reductiefactor (ofwel actuariële korting) toegepast. Bij vrouwen is deze reductiefactor lager dan bij mannen omdat de waarde van het ouderdomspensioen van vrouwen hoger ligt en de kosten in het geval van vervroeging bij vrouwen relatief minder toenemen dan bij mannen. Het werken met sekse-neutrale actuariële factoren bij vervroeging van pensioen zou voor vrouwen aldus een verslechtering betekenen en voor mannen een verbetering. Conversie na echtscheiding Op grond van de wet Verevening kunnen ex-echtgenoten ervoor kiezen om het te verevenen (verdelen) ouderdomspensioen en nabestaandenpensioen om te laten zetten in een eigen recht op ouderdomspensioen voor de ex-echtgenoot. Voor mannen pakt deze conversie gunstiger uit dan voor vrouwen als gevolg van het rekenen met sekse-afhankelijke factoren. Het te verevenen ouderdomspensioen van de vrouw wordt contant gemaakt en omgezet in een eigen recht op bijzonder ouderdomspensioen voor haar ex-man. Voor mannen is conversie gunstiger dan voor vrouwen omdat zij dan én meeprofiteren van de hogere waarde van het ouderdomspensioen van hun vrouw én vergeleken met vrouwen minder betalen aan de inkoop van een ouderdomspensioen op zijn eigen leven. Omgekeerd is de waarde van het te verevenen ouderdomspensioen van mannen lager en moeten vrouwen voor die lagere waarde ook nog eens een ouderdomspensioen terugkopen op het hogere vrouwentarief. Voor vrouwen is conversie dus duurder dan voor mannen nr 4 111

4 I S E K S E N E U T R A L I T E I T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R I A N N E V A N G E L D E R Als we ervan uitgaan dat de calculerende werknemer zal kiezen wat voor hem of haar het meeste oplevert en/of goedkoper is, zal dit leiden tot een kostenverhoging van de betreffende verzekering. Hoe meer pensioen 'maatwerk' wordt voor de individuele werknemer des te meer calculerende keuzen deze kan en ook zal maken. Dit tast op den duur het draagvlak van de solidariteit aan. Wanneer in een toegezegde-uitkeringsregeling zowel mannen als vrouwen op uitkeringsniveau een gelijk deel van hun nabestaandenpensioen voor hun partner mogen inruilen voor een hoger ouderdomspensioen is dit voor vrouwen gunstig. Immers zij leveren als het ware minder in want het nabestaandenpensioen van vrouwen (op het leven van de man) heeft immers een lagere waarde dan dat van mannen. Daarbij komt dat het ouderdomspensioen dat zij ervoor terugkrijgen een hogere waarde heeft dan dat van mannen in een vergelijkbare situatie. Op het niveau van de contante waarden bezien zou dit dus voor vrouwen een goede ruil zijn. Mannen zijn hier dus solidair met vrouwen. Op andere onderdelen binnen de pensioenregeling zullen vrouwen echter weer solidair met mannen zijn. Hoe meer pensioen 'maatwerk' wordt voor de individuele werknemer des te meer calculerende keuzen deze kan en ook zal maken. Voorkomen moet worden dat de ene groep buitenproportioneel belast wordt door de solidariteitsoverdracht naar de andere groep. Het mag bv. niet zo zijn dat een ruil- of een keuzemogelijkheid voor een substantiële groep binnen een collectiviteit goed beschouwd geen reële optie meer is. Degene voor wie de solidariteit té veel kost zal dan de behoefte krijgen uit deze collectiviteit te treden om zich elders te verzekeren. Hij of zij voelt zich immers niet meer solidair. Nu zijn de meeste bedrijfstakregelingen, op verzoek van sociale partners, door de minister verplicht gesteld in de betreffende bedrijfstak. In dat geval wordt de solidariteit als het ware opgelegd aan de collectiviteit in de veronderstelling dat de subsidiërende elementen in de regeling door sociale partners juist gewenst zijn. Ook speelt daarbij het argument om gelijke beloning in de vorm van de werkgeversbijdrage af te dwingen om tegelijkertijd daarmee concurrentie op arbeidsvoorwaarden binnen een sector te voorkomen. Ook en misschien wel juist binnen een verplicht gestelde pensioenregeling moet het draagvlak voor solidariteit behouden blijven en dus gewaakt worden voor onverantwoorde solidariteitsoverdrachten en een onevenredige toename van risicoselectie. Mengvormen van pensioentoezeggingen In een zuivere toegezegde-uitkeringsregeling zou idealiter de pensioenuitkering voor mannen en vrouwen, in overigens gelijke omstandigheden, gelijk moeten zijn. Een gelijk ouderdomspensioen en nabestaandenpensioen voor mannen en vrouwen (gelijke behandeling) tegen, als het even kan, een gelijke prijs (doorsneepremie en dus solidariteit). Het gegeven dat de pensioenuitvoerder bij het vergaren van voldoende vermogen, de financiering, sekseafhankelijk rekent staat los van de pensioentoezegging en de gelijke beloningsgedachte. Bij de zuivere beschikbare-premieregeling is de toegezegde premie, als beloning, voor mannen en vrouwen gelijk en kunnen de uiteindelijke pensioenuitkeringen verschillen. Solidariteitsaspecten spelen hier nauwelijks een rol. Wanneer we te maken hebben met deze zuivere vormen van beide varianten doen zich geen problemen voor in het licht van de gelijke behandeling. De adder onder het gras bij de discussie over gelijke behandeling van mannen en vrouwen in aanvullende pensioenen zit echter in het ontstaan van een soort mengvormen van pensioentoezeggingen door de introductie van individualisering en flexibilisering binnen de collectieve regeling. De keuzemogelijkheid om ouderdoms- en nabestaandenpensioen onderling uit te ruilen roept de vraag op of hier nog wel sprake is van een zuivere toegezegde uitkeringsregeling. Of moet deze variant meer worden beschouwd als een mogelijkheid om de waarde van een opgebouwd pensioen te gebruiken als betaalmiddel om een ander pensioen in te kopen? Anders gezegd: door mensen min of meer invloed te geven op de aanwending van de voor hen gereserveerde contante waarde heeft de toegezegde-uitkeringsregeling met individuele keuzemodulen of flexibiliseringsmogelijkheden op zijn minst 'trekjes' gekregen van een beschikbare-premie- (c.q. beschikbare-waarde-)regeling. De gemengde pensioentoezegging benaderd vanuit solidariteitsperspectief De vraag is of gelijke beloning van mannen en vrouwen impliceert dat bij collectieve pensioentoezeggingen gerekend moet worden met sekse-neutrale factoren. Mijns inziens is dit afhankelijk van de aard van de pensioentoezegging en daarmee de gewenste mate van solidariteit in de regeling. Hierbij dwingt het ontstaan van gemengde pensioentoezeggingen tot een nadere afweging van de onderlinge solidariteit in een pensioenregeling. Drie benaderingen zijn hierbij denkbaar. Het zwaartepunt ligt bij individualisering. Solidariteit ligt niet voor de hand Zoals hierboven is aangegeven speelt solidariteit alleen een rol binnen een collectiviteit. Bij een toegezegde-uitkeringsregeling krijgen mannen en vrouwen een gelijke pensioenuitkering tegen veelal dezelfde prijs (doorsneepremie) ook al zijn de kosten verschillend. De financiering van het pensioen komt helemaal niet in beeld. Bij keuze- of nulvarianten wordt dit echter in deze visie een ander verhaal. Wanneer men namelijk de vrijheid heeft de eigen risico's in te schatten en afhankelijk daarvan verschillende keuzen kan maken treedt onvermijdelijk calculerend gedrag, en dus risicoselectie, op. En risicoselectie staat op gespannen voet met solidariteit. Een redenatie is dan ook dat men door te individualiseren als het ware de collectiviteitsgedachte beperkt, zodat er minder 112 NEMESIS

5 S E K S E N E U T R A L I T E 1 T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R I A N N E V A N G E L D E R reden is voor solidariteitsoverdracht. Nochtans zijn een zekere individualisering en solidariteit niet per definitie tegenstrijdig, zeker niet wanneer dit blijkbaar onderdeel uitmaakt van de pensioentoezegging. De gemengde pensioentoezegging verdient naar mijn mening dan ook een genuanceerdere benadering. Het zwaartepunt van de pensioentoezegging ligt bij de toegezegde uitkering. Solidariteit tussen mannen en vrouwen vloeit voort uit gelijke beloningsgedachte Men kan ook redeneren dat als de pensioentoezegging een toegezegde-uitkeringsregeling inhoudt inclusief keuzemogelijkheden, de uitkeringen ook na gebruikmaking van de keuzemogelijkheid voor mannen en vrouwen gelijk moeten zijn. De wijze van financiering komt niet in beeld. De pensioenuitvoerder kan sekseafhankelijk blijven financieren zolang het pensioenresultaat maar voor mannen en vrouwen gelijk blijft. De kosten daarvan worden in solidariteit door de collectiviteit gedragen. In die visie wordt naar mijn mening voorbij gegaan aan het gegeven dat er bij individualisering/flexibilisering niet meer kan worden gesproken van een zuivere toegezegde-uitkeringsregeling. De conclusie van gelijke uitkeringen onder alle omstandigheden is dan wat te kort door de bocht. Daar komt bij dat de solidariteitsstromen die plaatsvinden niet bewust zijn gekozen. Het is echter van groot belang om de solidariteitsoverdracht binnen een collectieve regeling scherp in beeld te houden omdat, zoals hierboven is besproken, onevenredigheid in dit verband uiteindelijk leidt tot afbreuk van de solidariteit. De aard van pensioentoezegging impliceert een bewuste solidariteitsafweging Deze derde variant onderscheidt zich subtiel van de vorige twee door bij de mengvormen van pensioentoezeggingen het al dan niet kiezen voor sekse-neutraliteit niet als vanzelfsprekend te beschouwen maar zichtbaar te maken dat dit niets anders is dan het heroverwegen van de subsidiërende solidariteit tussen mannen en vrouwen. De redenatie is dan dat de pensioentoezegging op de eerste plaats een toegezegde-uitkeringsregeling impliceert maar daarnaast, door het aanbieden van mogelijkheden tot ruil e.d., ook het recht op interne waardeoverdracht. De waarde is echter, zoals hierboven is aangegeven, sekse-afhankelijk. Voor het ouderdomspensioen voor de vrouw is dus meer gereserveerd dan voor dat van de man in verder dezelfde omstandigheden. Is dat logisch? Ja, want dat is een financieringsconsequentie en die staat geheel los van de pensioentoezegging, de beloning, als zodanig. Dit laat echter onverlet dat, vanuit de doelstelling van de toegezegde uitkering, gekozen kan worden om de uitkeringen voor mannen en vrouwen binnen de pensioentoezegging, ook na gebruik van mogelijkheden van individualisering of flexibilisering, gelijk te doen zijn. Naar mijn mening ligt deze subsidiërende solidariteit overigens voor de hand wanneer de regeling als uitgangspunt de toegezegde uitkering heeft. Naarmate het zwaartepunt van een gemengde pensioentoezegging, door toename van individualisering, echter meer opschuift richting beschikbare-premie-(c.q. waarde-) regeling werpt dit een ander licht op de solidariteitsoverdracht. Hieronder worden de situaties besproken waarbij het gebruik van verschillende actuariële factoren relevant is in de discussie over gelijke beloning van mannen en vrouwen. Financiering door pensioenverzekeraar De pensioenuitvoerder zal om bedrijfseconomische en verzekeringstechnische redenen zo nauwkeurig mogelijk willen vaststellen welke financiële dekking nodig is gelet op de toekomstige verplichtingen. De pensioenuitvoerder zal hoe dan ook altijd rekening houden met de feitelijke man/vrouw-verhoudingen binnen het bestand, en dus in die zin sekse-afhankelijk rekenen. Premiestelling Bij gelijke pensioenuitkeringen in een toegezegde-uitkeringsregeling zal de kostprijs hiervoor voor mannen en vrouwen verschillen in verband met de verschillende sterftekansen. Kostprijs verschillen kunnen óf op de werkgever worden afgewenteld dan wel verdisconteerd worden in een (sekse-neutrale) doorsneepremie. Een doorsneepremie is een gemiddelde premie zonder rekening te houden met individuele verschillen in risico door omstandigheden als leeftijd, geslacht, carrièreverloop etc. Deze doorsneepremie is een vorm van subsidiërende solidariteit. Bij beschikbare-premieregelingen moeten voor vrouwen en mannen, in verband met de gelijke beloning, in beginsel gelijke premies ter beschikking gesteld worden. Afkoop (anders dan in verband met waardeoverdracht) Bij afkoop van een pensioen of pensioenaanspraak wordt de contante waarde van het tot dat moment opgebouwde pensioen ineens uitgekeerd. Afkoop van Psw-pensioenen speelt, behalve in het geval van waardeoverdracht, overigens nog maar een zeer geringe rol. Op grond van de Psw is afkoop van een 'klein' pensioen (of pensioenaanspraak bij emigratie) mogelijk op initiatief van de pensioenuitvoerder dan wel op verzoek van de rechthebbenden. Voorts kunnen pensioenuitvoerders de mogelijkheid bieden een pensioenaanspraak af te kopen wanneer korter dan een jaar is deelgenomen in de regeling. Door het werken met sekse-afhankelijke actuariële factoren in de financiering zijn de waarden van het pensioen of pensioenaanspraken voor mannen en vrouwen verschillend. Het ouderdomspensioen van een vrouw heeft een hogere waarde dan dat van de man in een vergelijkbare situatie en voor het nabestaandenpensioen geldt juist het tegenovergestelde. Waardeoverdracht Wat hierboven over afkoop is geschreven geldt ook bij waardeoverdracht, dat in feite niets anders is dan afkoop van de pensioenaanspraak bij de ene pensioenuitvoerder gevolgd door inkoop daarvan bij het andere. Dit laatste aspect onderscheidt afkoop bij waardeoverdracht overigens van de hiervoor genoemde andere 1999 nr 4 113

6 I S E K S E N E U T R A L I T E I T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R I A N N E V A N G E L D E R vormen van afkoop waarbij de afkoopsom ter hand wordt gesteld van de gerechtigde. Waardeoverdracht heeft als doel het voorkomen van de 'carrièrebreuk' en het samenvoegen van pensioenen bij één pensioenuitvoerder. Door de opgebouwde waarde elders in te brengen in de nieuwe pensioenregeling wordt over de op te bouwen pensioenaanspraak bv. ook backservice verleend, dat wil zeggen dat het pensioen te zijner tijd wordt berekend over alle, dus ook de ingekochte, dienstjaren. Uitruil ouderdomspensioen en nabestaandenpensioen Bij uitruilvarianten van nabestaandenpensioen in extra ouderdomspensioen of omgekeerd is het effect van sekse-afhankelijk rekenen heel groot. De waarde van het nabestaandenpensioen bij de vrouw op het leven van haar man is relatief laag omdat zij haar man statistisch gezien zal overleven. Het voor zichzelf in te kopen ouderdomspensioen is echter juist relatief duur vanwege de hogere levensverwachting van de vrouw. Een uitruil van nabestaandenpensioen in een hoger ouderdomspensioen op sekse-afhankelijke basis is voor vrouwen dus een slechte ruil. Bij de omgekeerde variant, inruilen van ouderdomspensioen voor nabestaandenpensioen, werken sekse-afhankelijke actuariële factoren juist gunstig uit voor vrouwen en leveren zij in bij gebruik van sekse-neutrale tabellen. Vervroeging (en uitstel) van ouderdomspensioen Bij vervroeging van ouderdomspensioen wordt op het pensioen een reductiefactor (ofwel actuariële korting) toegepast. Bij vrouwen is deze reductiefactor lager dan bij mannen omdat de waarde van het ouderdomspensioen van vrouwen hoger ligt en de kosten in het geval van vervroeging bij vrouwen relatief minder toenemen dan bij mannen. Het werken met sekse-neutrale actuariële factoren bij vervroeging van pensioen zou voor vrouwen aldus een verslechtering betekenen en voor mannen een verbetering. Conversie na echtscheiding Op grond van de wet Verevening kunnen ex-echtgenoten ervoor kiezen om het te verevenen (verdelen) ouderdomspensioen en nabestaandenpensioen om te laten zetten in een eigen recht op ouderdomspensioen voor de ex-echtgenoot. Voor mannen pakt deze conversie gunstiger uit dan voor vrouwen als gevolg van het rekenen met sekse-afhankelijke factoren. Het te verevenen ouderdomspensioen van de vrouw wordt contant gemaakt en omgezet in een eigen recht op bijzonder ouderdomspensioen voor haar ex-man. Voor mannen is conversie gunstiger dan voor vrouwen omdat zij dan én mee profiteren van de hogere waarde van het ouderdomspensioen van hun vrouw én vergeleken met vrouwen minder betalen aan de inkoop van een ouderdomspensioen op zijn eigen leven. Omgekeerd is de waarde van het te verevenen ouderdomspensioen van mannen lager en moeten vrouwen voor die lagere waarde ook nog eens een ouderdomspensioen terugkopen op het hogere vrouwentarief. Voor vrouwen is conversie dus duurder dan voor mannen. De theorie in praktijk: een conclusie Op grond van het statistische gegeven dat vrouwen gemiddeld langer leven dan mannen verschilt het prijskaartje van de respectievelijke pensioenen waarbij soms mannen goedkoper zijn (ouderdomspensioen) en soms vrouwen (nabestaandenpensioen). Dat pensioenuitvoerders daar bij hun financiering rekening mee houden staat volgens mij los van de vraag of er sprake is van gelijke beloning van mannen en vrouwen. Wel relevant is hoe deze kostprijsverschillen worden doorberekend in de (werkgeverspremies, de contante waarden van de pensioenaanspraken en de pensioenuitkeringen. Bij collectieve pensioenregelingen waarbij voor eenieder, in overigens gelijke omstandigheden, ongeacht het individuele risico, gelijke uitkeringen zijn toegezegd tegen een gelijke prijs (de doorsneepremie) vindt subsidiëring plaats van de ene groep jegens de andere uit solidariteit. Dit element van solidariteitsoverdracht (of subsidiërende solidariteit) onderscheidt pensioenverzekeren van traditioneel verzekeren waarbij alleen gelijke premie wordt betaald bij gelijkwaardige risico's. Het werken met sekse-neutrale actuariële factoren bij vervroeging van pensioen zou voor vrouwen aldus een verslechtering betekenen en voor mannen een verbetering. Of en zo ja in welke mate subsidiërende solidariteit plaatsvindt is afhankelijk van de inhoud van de pensioentoezegging. Heeft de toezegging een strikt individueel karakter dan is subsidiërende solidariteit uitgesloten. Premie c.q. uitkering is dan afhankelijk van het individuele risico. Mannen zijn solidair met vrouwen maar ook omgekeerd is dat het geval. Bij het streven naar een sociaal doel, zoals gelijke behandeling van mannen en vrouwen, mag de balans van de diverse solidariteits-overdrachten tussen mannen en vrouwen uit evenwicht zijn. Dit is immers inherent aan subsidiërende solidariteit. Dit neemt niet weg dat de solidariteit van de ene groep met de ander proportioneel moet zijn vanwege het draagvlak dat nodig is voor solidariteit. Bij gemengde pensioentoezeggingen waarbij elementen van individualisering of flexibilisering in de regeling zijn opgenomen moet volgens mij de mate van solidariteitsoverdracht afhangen van het zwaartepunt van de regeling. Hoe meer de nadruk ligt op individualiteit des te minder reden er is voor subsidiërende solidariteit. Bij in solidariteit opgebouwde pensioenen in een toegezegde-uitkeringsregeling ligt het, naar mijn mening, voor de hand om bij uitruilvarianten en vervroeging van het ouderdomspensioen te kiezen voor sekse-neutrale factoren als het zwaartepunt van de regeling blijft 114 NEMESIS

7 I S E K S E N E U T R A L 1 T E I T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R I A N N E V A N G E L D E R liggen op de toegezegde-uitkeringsregeling. Enkele individuele accenten binnen een collectieve regeling hoeven de solidariteit tussen mannen en vrouwen niet direct aan te tasten.wanneer de uitruilvariant gepresenteerd wordt als een keuze tussen twee uitkeringen kan dit waarschijnlijk zelfs niet anders gelet op de wettelijke eis van gelijke beloning. Er is dan immers sprake van een, op dit punt, zuivere toegezegde-uitkeringsvariant en geen mengvorm. De tussenstap van de interne waardeoverdracht van de pensioenen zou dan verboden zijn. Krijgen elementen van individualisering en flexibilisering binnen de pensioentoezegging dusdanig de overhand dat het zwaartepunt van de regeling niet meer ligt op de toegezegde uitkering, dan ligt het gebruik van sekse-neutrale factoren, en dus het 'collectieve tarief', minder voor de hand. Bij het streven naar een sociaal doel, zoals gelijke behandeling van mannen en vrouwen, mag de balans van de diverse solidariteits-overdrachten tussen mannen en vrouwen uit evenwicht zijn. Of afkoop van pensioenaanspraken op sekse-afhankelijke tarieven dan wel sekse-neutraal moet plaatsvinden hangt af van de vraag of afkoop van pensioenrechten moet worden geplaatst binnen het kader van de pensioentoezegging of meer ligt in het verlengde van de financiering. Als geredeneerd zou worden dat de afkoopsom, in het verlengde van de pensioentoezegging, als zodanig ook 'beloning' vormt zou een afkoopsom sekse-neutraal moeten worden berekend. Deze redenatie is vooralsnog niet af te leiden uit de jurisprudentie van het EGhof inzake gelijke beloning. Daar komt naar mijn mening bij dat als de inhoud van de pensioentoezegging gelijke uitkeringen impliceert voor mannen en vrouwen dit niet per definitie wil zeggen dat 'dus' ook gelijke afkoopwaarden zijn toegezegd. Dit neemt niet weg dat de collectiviteit kan kiezen om het verschil tussen de sekse-afhankelijke en de sekse-neutrale afkoopwaarde in solidariteit bij te passen vanuit de collectiviteit. Wanneer de afkoop van een pensioenaanspraak louter wordt geplaatst in het kader van de financiering en dus uitsluitend wordt beschouwd als een contant maken van de gereserveerde waarde ligt sekse-neutraliteit niet voor de hand. Bij afkoop van pensioenaanspraken in verband met waardeoverdracht speelt, in mijn optiek, het doel van waardeoverdracht een grote rol bij de beantwoording van de vraag of dit sekse-neutraal of sekse-afhankelijk moet. Bij waardeoverdracht gaat het niet om gelijke beloning voor mannen en vrouwen maar om het voorkomen van pensioenbreuk voor mannen en vrouwen. Dit doel wordt bereikt door als pensioenuitvoerders, betrokken bij de waardeoverdracht, te rekenen met dezelfde actuariële factoren. Of deze sekse-afhankelijk zijn of sekse-neutraal maakt op zich in feite geen verschil. Complicatie bij sekse-neutraliteit is echter dat sekse-neutrale tabellen altijd zijn gebaseerd op het eigen collectieve tarief, afhankelijk van het man/vrouw-bestand bij de betreffende pensioenuitvoerder. Bij verschillende collectieve, sekse-neutrale, tarieven schiet je bij waardeoverdracht je doel voorbij. Landelijke collectieve tarieven leiden tot onbedoelde winsten of verliezen bij pensioenuitvoerders. De conversie valt buiten het kader van de pensioentoezegging als beloning. Als ook bij conversie gestreefd zou worden naar gelijke behandeling (in plaats van beloning) van mannen en vrouwen vergt dit echter niet alleen subsidiërende solidariteitsoverdrachten van mannen naar vrouwen maar ook van niet-scheidenden met scheidenden. Dit lijkt mij niet voor de hand liggen aangezien echtscheiding een persoonlijke aangelegenheid is. Daar komt bij dat conversie van een te verevenen pensioen een vrijwillige optie is en dus achterwege gelaten kan worden. Tot slot De discussie over gelijke beloning tussen mannen en vrouwen in collectieve pensioenen gaat over de grenzen van aanvaardbare solidariteit tussen mannen en vrouwen. Gelijke beloning voor mannen en vrouwen betekent niet per definitie dat in alle gevallen moet worden gerekend met sekse-neutrale tarieven. Een sekse-neutraal tarief is in feite een collectief tarief en impliceert een keuze voor solidariteitsoverdracht tussen mannen en vrouwen. Afhankelijk van de inhoud van de pensioentoezegging ligt die solidariteit al dan niet voor de hand. In feite zou de gewenste mate van solidariteit de inhoud van de pensioentoezegging moeten bepalen waarbij zorgvuldig wordt afgewogen welke solidariteitsoverdracht moet plaatsvinden. Een mooie doelstelling lijkt mij om bij de moderne collectieve pensioentoezegging te streven naar een verantwoord evenwicht tussen individualiteit en collectiviteit. Raakt dit evenwicht door een te sterke drang naar individualisering en flexibilisering uit balans, dan resulteert er een systeem van 'Ieder voor zich en niemand meer voor ons allen' ofwel het einde van de collectieve pensioenregeling. Over sekse-neutraliteit, als vorm van solidariteit tussen mannen en vrouwen, hoeven we dan niet meer te spreken. Literatuurlijst Tweede Kamer Vergaderjaar , (Pensioenregelingen), nrs. 3,4 en 5, inhoudende tweede brieven van de staatssecretaris van Sociale Zaken en werkgelegenheid aan de Tweede Kamer en een verslag van een algemeen overleg over Artikel 2b van de Pensioen- en spaarfondsenwet. P.J. Besseling en M. van de Ven, Defined benefit plus keuzevrijheid is defined contribution?, uit: Studies naar defined benefit- en defined contribution-regelingen, van de Stichting Pensioenwetenschap, Den Haag, Th. J. Boeschoten, Het keuzerecht van artikel 2b PSW, Tijdschrift voor Pensioenvraagstukken juni 1998/3, p nr 4 115

8 I S E K S E N E U T R A L 1 T E I T I N H E T P E R S P E C T I E F V A N S O L I D A R I T E I T M A R I A N N E V A N G E L D E R H.P. Breuker en AJ. van de Griend, Artikel 2b PSW: de bedoeling is goed, Pensioen & Praktijk 1996/10, p B. Chapman, Sex discrimination & equal good of pensions, vertaald opgenomen in deze special. W. Eikelboom en D. den Heijer, Tafels van onzijdige kunne, het Verzekerings Archief 1995/4, p A.J. van de Griend en D. Bankman, Pensioenrisico's: samen delen of niet?, Pensioen Magazine 1998/2, p W. Klaassen, Het dogma van de gelijkheid, Pensioen Magazine 1998/7/8, p P.M.C, de Lange, Subjectief Pensioenrecht, Rede in verkorte vorm uitgesproken bij aanvaarding van het ambt hoogleraar Pensioenrecht aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, 3 juni E. Lutjens, Levensverwachting en pensioen, geslachtsafhankelijke of sexe-neutrale actuariële factoren?, Pensioenmonografieën 3, uitgeverij FED, E. Lutjens, Het keuzerecht ouderdomspensioen-nabestaandenpensioen, Pensioen & Praktijk 1998/6, p E.H.M. Ponds e.a., Defined contribution versus defined benefit: pensioenfinanciering tussen keuzevrijheid en risicodeling uit Bundel Studies naar defined benefit- en defined contribution-regelingen van de Stichting Pensioenwetenschap, Den Haag, P. Portegies, Naar sexe gescheiden sterven, Nemesis 1993/2 p met de reactie daarop van P. van Yperen. E. Schols-van Oppen, Artikel 2b PSW: kiezen of ruilen?, Pensioen Magazine 1997/12, p G. Stijn, Sexe-neutrale actuariële factoren?, De Actuaris, januari 1996, p P.M. Tulfer, Pensioenen, fondsen en verzekeraars, Monografieën Sociaal recht, tweede druk Kluwer 1997, met name p over de solidariteit. 116 NEMESIS