Visie Agrologistiek. Relevante kennisvragen voor onderzoek. Oktober 2003 Rapportnummer: B733a. Editor: Drs. Marco Duineveld

Transcriptie

1 Visie Agrologistiek Relevante kennisvragen voor onderzoek Oktober 2003 Rapportnummer: B733a Editor: Drs. Marco Duineveld Projectleider: Dr. Willie van den Broek Met bijdragen van: Ir. Arjen Simons Dr. Jan ten Napel

2 Visie Agrologistiek Relevante kennisvragen voor onderzoek Oktober 2003 Rapportnummer: B733a ISBN nummer Editor Drs. Marco Duineveld Projectleider: Dr. Willie van den Broek Met bijdragen van: Ir. Arjen Simons Dr. Jan ten Napel Wageningen UR Agrotechnology and Food Innovations B.V. Bornsesteeg 59 Postbus AA Wageningen Tel: Fax:

3 Inhoud pagina 1 INLEIDING VISIE AGROLOGISTIEK VAN VISIE NAAR PILOTS KENNISINFRASTRUCTUUR ONTBREEKT ESSAYS VOOR ONDERZOEKSAGENDA VISIE AGROLOGISTIEK ESSAYS Onderzoeksagenda vanuit perspectief ketenkunde...10 A) Inleiding: ketenkunde B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen Onderzoeksagenda vanuit logistiek en organisatorisch perspectief...21 A) Inleiding: logistiek en organisatie B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen Onderzoeksagenda vanuit perspectief netwerkontwerp...35 A) Inleiding: netwerkontwerp in agrologistiek B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen Onderzoeksagenda vanuit perspectief transparantie in ketens...46 A) Inleiding: Transparantie in ketens en netwerken B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen Onderzoeksagenda vanuit ruimtelijk perspectief...58 A) Inleiding: Het ruimtelijk perspectief B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen Onderzoeksagenda vanuit het perspectief voedselveiligheid...74 A) Inleiding: Voedselveiligheid B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen BUSINESS CASE DIERLIJKE KETEN Onderzoeksagenda Visie Agrologistiek vanuit dierlijke keten...85 A) Introductie dierlijke ketens B) Knelpunten en oplossingsrichtingen C) Onderzoeksvragen ONDERZOEKSAGENDA...92 BIJLAGE 1: HET DEBAT Discussie rondom clusteren Discussie rondom verbinden Discussie rondom regisseren Enkele elementen uit het slotdebat

4 2

5 3 1 Inleiding 1.1 Visie Agrologistiek Niet alleen het produceren en samenstellen van agrarische producten is in Nederland een zeer succesvolle bezigheid, ook de distributie en de logistiek zijn bloeiende bedrijfstakken waar veel toegevoegde waarde wordt gerealiseerd. Dat verschaft ons land concurrentiekracht. Een vijfde van al het goederenvervoer dat van, naar en binnen Nederland plaatsvindt, heeft betrekking op de handel in agroproducten. Behalve een hoog niveau van bedrijfsactiviteiten kent de sector echter ook knelpunten. Deze doen zich met name voor op het gebied van de ruimtelijke ordening van bedrijfsvestigingen en de bereikbaarheid van de knooppunten van productie, distributie en detailhandel. Ook zijn er problemen op het gebied van veterinaire risico s, dierenwelzijn en voedselveiligheid. Daarbij komt nog de aard van de producten: het gaat om het vervoer van voedsel, vaak verse en bederfelijke producten die tijdkritisch zijn, snel in waarde verminderen en kwetsbaar zijn bij afnemende bereikbaarheid. De Visie Agrologistiek (VAL) is een beleidsdocument van de ministeries van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV), Economische Zaken en Verkeer en Waterstaat (V&W), waarin de visie op deze veranderingen in de agrologistiek tot 2002 wordt weergegeven. De veranderingen van de maatschappij met invloed op de agrologistiek worden in tien punten samengevat, namelijk: 1) Hoge consumenteneisen: Consumenten stellen steeds hogere eisen aan de kwaliteit van agroproducten. Men wil een vers en veilig product en een breed assortiment dat op zoveel mogelijk plaatsen en tijdstippen beschikbaar is. Daarnaast is ook de variatie toegenomen. De complexiteit van belevering van agroproducten neemt hierdoor toe. 2) Ketenomkering: Niet het aanbod maar in toenemende mate de vraag is sturend voor de organisatie van de agroketens. De macht van de detailhandelaar neemt over de hele keten toe. Dit is sterk zichtbaar in de vleeskalverketen, de groente- en fruitketen en in de biologische landbouw. Hoogfrequent uitleveren wordt steeds belangrijker. Vervoersketens zullen in de toekomst daarom steeds sneller worden afgewikkeld. Omdat supermarktwinkels in de (binnen)steden zijn gevestigd, zal het vrachtvervoer in de (binnen)steden flink toenemen. 3) Schaalverfijning: Fragmentatie en groei van de consumentenvraag leiden tot frequenter leveren aan de retailer en dus meer vervoersbewegingen. Alternatieve verkoopkanalen zijn in opkomst (bijvoorbeeld fast food op benzine- of spoorwegstations); dit leidt tot een groter aantal afzetpunten dat beleverd moet worden. Het aantal te rijden kilometers zal hierdoor toenemen, met name binnen en rond de stedelijke gebieden. E-commerce lijkt dit nog te versterken omdat goederenstromen hierdoor nog verder versnipperd raken. 4) Schaalvergroting supermarkten: Er is al lange tijd een ontwikkeling gaande naar schaalvergroting van de supermarkten. Niet uitgesloten wordt dat een ontwikkeling naar megastores een assortiment van zo n tot producten met zich zal meebrengen. Dit stelt enorme eisen aan de logistiek. 5) Schaalvergroting agrodistributie: Een reactie van de verladers op de omkering van de ketens en de schaalvergroting bij de supermarkten is een schaalvergroting in de distributie. De logistiek wordt dermate grootschalig dat bedrijven genoodzaakt zijn om samen te werken, om zo de goederenstromen te bundelen. Unilever bijvoorbeeld is op logistiek

6 4 gebied steeds meer op zoek naar samenwerking met o.a. Campina, Sara Lee, Mars, enz. Samenwerkingsverbanden door logistieke dienstverleners zijn echter nog steeds in een pril stadium. 6) Globalisering en liberalisering: Concentratie en schaalvergroting is een beweging die (niet alleen op het gebied van agrologistiek) al sinds de jaren 70 is ingezet en nog steeds doorloopt als gevolg van prijsdalingen. Globalisering en liberalisering leiden daarnaast tot een toename van de internationale agrotransportstromen doordat de afstand tussen bron- en afzetgebied van agrarische producten steeds groter wordt. Er moet steeds efficiënter worden geproduceerd, hetgeen kan worden bereikt door een reductie van het aantal productielocaties in diverse agroketens. Door uitruil van dure productiecapaciteit voor goedkope transportactiviteit ontstaan meer import- en exportstromen en dus meer transport. 7) Duurzaam en verantwoord ondernemen: Binnen de maatschappij is een trend naar duurzaam en verantwoord ondernemen waarneembaar. Dit geldt ook voor de agrologistiek. Agrologistieke activiteiten moeten zodanig worden ingericht dat ze zo min mogelijk ten koste gaan van milieu en leefbaarheid en waar mogelijk een bijdrage leveren aan het dierenwelzijn, voedselveiligheid en andere public concerns. 8) Aangescherpte wet- en regelgeving: Er worden steeds vaker verstrekkende maatregelen getroffen om het verkeer te beperken. Dit heeft niet alleen gevolgen voor het verkeer in steden maar ook soms op industrieterreinen. 9) Aandacht voor traceerbaarheid en veiligheid van voedsel: Grotere bedrijven besteden steeds meer aandacht aan kwaliteitsaanduidingen en de traceerbaarheid van producten. De mogelijkheden hiervoor nemen ook toe door ICT-ontwikkelingen. De aandacht voor voedselveiligheid stelt ook eisen aan de logistieke organisatie, omdat producten steeds vaker afzonderlijk en gescheiden moeten worden getransporteerd. 10) Verbetering van de benutting van ICT en innovatie: De feitelijke benutting van ICT-mogelijkheden, zoals het toepassen van E-commerce in de levensmiddelensector, is nog kleinschalig en dat niet alleen door technische belemmeringen. Ook het gebrek aan vertrouwen bij de afnemers en de belemmeringen in de vervoersefficiënte distributie van elektronisch gekochte producten zijn hier debet aan. Andere agrologistieke innovaties, met name systeeminnovaties, komen eveneens niet of pas na langere tijd van de grond. Bovendien zijn er grote investeringen nodig om de ICT-systemen van bedrijven langs de hele keten te integreren. Het strategisch commitment tussen private partijen onderling kost eveneens tijd. De agrosector staat dan ook voor de grote uitdaging om zelf meer initiatieven te ondernemen. Voorop staat dat de agrosector de primaire probleemeigenaar is. Niettemin kan ook de overheid een in hoofdzaak stimulerende rol spelen bij het pareren van gesignaleerde problemen. Zo kan de overheid inspelen op kansrijke ontwikkelingen die zich in de bedrijfstak zelf voordoen. Hierbij is innovatie de invalshoek voor beleidsactie. In de Nota Voedsel en Groen 1 en in het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan 2 is dan ook aangegeven dat het de landelijke overheid ernst is in te spelen op ontwikkelingen in de agrologistiek om bij te dragen aan een verdere duurzame ontwikkeling van de bedrijfstak, bijvoorbeeld door clustering van activiteiten, het verbeteren van de bereikbaarheid, het ontwikkelen van de regiefunctie van de sector en voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. Om bovenstaande aandachtspunten op een meer coherente wijze bijeen te brengen en de slagkracht rond deze thema s te vergroten is er in en in opdracht van de ministeries van LNV en V&W voor gekozen een Visie Agrologistiek op te stellen. In de Visie Agrologistiek is een drietal zogenaamde pijlers voor beleid benoemd: keuzes van de rijksoverheid die aansluiten bij het streven naar een duurzame bedrijfstak en bij de gesignaleerde ontwikkelingen in de 1 Ministerie van LNV, De Nota Voedsel en Groen: Het Nederlandse Agro-foodcomplex in perspectief, Ministerie van V&W, Nationaal Verkeers- en Vervoersplan , 2001

7 5 agrologistiek. Telkens zijn hierbij concreet enkele kansrijke innovaties gekozen, waar de rijksoverheid zich bij kan aansluiten. Het gaat hierbij om de volgende drie pijlers van beleid: 1. Van snippers naar clusters: het samenbrengen van productie-, verwerkings- en logistieke activiteiten tot enkele regionaal agro-economische clusters, zogenaamde Agro Business Parken (ABP s). ABP s kunnen een bijdrage leveren aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van Nederland. Een ABP is een locatie waar een groot aantal logistieke functies binnen agroketens (distributie, handel, opslag) wordt gecombineerd met faciliteiten voor productie en verwerking. Uitgangspunt is de bundeling van dunne stromen tot dikke(re) stromen. 2. Agrologistieke netwerken: Voornoemde Agro Business Parken (ABP s) zijn geen geïsoleerde vestigingen maar onderdeel van een netwerk. Dit ABP netwerk bestaat uit knooppunten van productie en consumptie en uit de verbindende infrastructuur voor het transport van goederen tussen die knooppunten (terminal, transportcentrum, etc.). Concentratie en verbinding van agro-business activiteiten in netwerken bieden doordat zo voldoende massa ontstaat zicht op het (beter) benutten van hoogfrequente inter- en multimodale verbindingen tussen knooppunten. Deze verschaffen letterlijk de randvoorwaarden om een combinatie van modaliteiten (weg, water, spoor) met elkaar te verbinden. Tevens wordt zo efficiency in het gebruik van transportmaterieel gerealiseerd. 3. Van distributie naar regie: In het verleden is middels het concept Nederland Distributieland veel aandacht gevraagd voor de fysieke afhandeling van stromen waarbij de maatschappelijke baten de maatschappelijke kosten ruimschoots overtroffen. Inmiddels wordt dit niet meer als vanzelfsprekend verondersteld. Het is zaak om vanuit de kennis die is opgebouwd met betrekking tot besturing van fysieke stromen, deze verder uit te bouwen en te benutten voor meer hoogwaardige activiteiten. Juist voor agroketens liggen hier kansen. De kern van de regiefunctie is dat ICT het elektronisch aansturen, tracking en tracing door de hele keten heen het mogelijk maakt te garanderen dat agrostromen kunnen worden aangestuurd, gevolgd en veranderd. Dit heeft niet alleen betrekking op de producten maar ook op de vervoerswijzen. De door ICT ondersteunde informatie kan er ook toe bijdragen dat beter kan worden georganiseerd langs welke modaliteit en langs welk netwerk producten worden afgewikkeld. Dit biedt mogelijkheden om dunnere stromen te bundelen naar dikkere stromen. 1.2 Van visie naar pilots De Visie Agrologistiek is in februari 2002 in de Tweede Kamer besproken en goedgekeurd. Om aan deze Visie gestalte te geven is door het Platform Agrologistiek een aantal voorbeeldprojecten geselecteerd. Deze projecten moeten als aanjager fungeren om het gedachtegoed uit de Visie Agrologistiek vorm te geven. Het uiteindelijke doel is een systeeminnovatie tot stand te brengen zodat de congestie in de agrologistiek beheersbaar wordt. Het Platform Agrologistiek is opgericht in maart 2000 op initiatief van de minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, in samenwerking met het ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat- Generaal Goederenvervoer. Het Platform bestaat uit diverse deelnemers van zowel bedrijfsleven, overheid, kennisinfrastructuur en intermediaire organisaties op agrologistiek terrein. Het Platform heeft de Visie Agrologistiek: clusteren, verbinden en regisseren geschreven. Deze Visie is door de bewindslieden van Verkeer en Waterstaat en Landbouw, Natuurbeheer en Visserij aan de Tweede Kamer gezonden en daar in februari 2002 besproken en goedgekeurd. Om aan deze Visie gestalte te geven is door het Platform Agrologistiek een aantal voorbeeldprojecten geselecteerd. Deze projecten moeten als aanjager fungeren om het gedachtegoed uit de Visie Agrologistiek vorm te geven. Het uiteindelijke doel is een systeeminnovatie tot stand te brengen, zodat de congestie in de agrologistiek beheersbaar wordt.

8 6 Op 4 juli 2003 hebben minister Veerman van LNV en minister Peijs van V&W een brief aan de Tweede Kamer gezonden met daarin de keuze van negen projecten die zijn voorgedragen door het Platform Agrologistiek. Deze vernieuwende agrologistieke projecten zullen door topmensen uit bedrijfsleven en overheid worden ondersteund. Niet via subsidie of regelgeving maar via het beschikbaar stellen van advies, netwerken en persoonlijke inspanning. Lijst met geselecteerde projecten agrologistiek: 1. Reduced checks': In de afgelopen jaren is in de sierteelt gestart met het gericht uitvoeren van steekproeven, gericht op een van tevoren verwacht risico. In navolging van de sierteelt sector zal binnen dit project eveneens voor het groente en fruit gestart worden met het instellen van gerichte steekproeven. Indiener en betrokken partijen: Frugi Venta (dhr. W. Baljeu, Den Haag), met steun van de Plantenziektekundige Dienst en Productschap Tuinbouw. Daarnaast is er deelname van internationaal opererende private partijen (verladers en een vervoerder). 2. Proefproject 'integrale, gebiedsgerichte versterking van de varkenshouderij rond de A1 (Overijssel)': Het project is een deelproject van en sluit ook aan bij het gedachtegoed van het Eiwitcorridor A1-project. Centraal in het project staat de optimalisatie van de varkenssector in verdere clustering van activiteiten, met daarbij onder andere als doel een aanzienlijke reductie van de logistieke kosten. De kern van het project richt zich op een verdere clustering van de activiteiten door middel van het ontwikkelen van locaties, de optimalisatie van de verschillende functies in de keten en de vermindering van de aan- en afvoerkosten. Een belangrijk onderdeel is de verplaatsing van productiecapaciteit van minder optimale locaties naar landbouwontwikkelingsgebieden. Hierbij speelt clustering van de Gezinsbedrijven Plus een grote rol. Een belangrijk element van het proefproject is de uitvoering van een pilot om zodoende de daadwerkelijke uitvoering en de innovaties gelijktijdig te toetsen. Indiener en betrokken partijen: ABCTA (dhr. J. Pegge, Lochem) en Dumeco, GLTO, provincies, gemeenten, Reconstructie Cie Overijssel, ondernemers in de varkenshouderij. 3. 'Klavertje 4': Versterking bestaande agro-clustering rond Venlo. Klavertje 4 bestaat uit vier projecten met een duidelijke onderlinge samenhang. Deze samenhang bestaat hierin dat productie, handel en verwerking op een steenworp afstand van elkaar zijn gelegen en worden geoptimaliseerd door multimodaal transport. Op de twee projectvestigingen glastuinbouw Californië en Siberië wordt de komende jaren ca. 558 ha bruto (ca. 270 ha. netto) glastuinbouw gerealiseerd. De gemeente Horst aan de Maas heeft subsidie gekregen van het Rijk voor het ontwikkelen van Californië tot duurzaam ingerichte glastuinbouwlocatie. Op bedrijventerrein Trade Port Noord wordt naast grootschalige transport en distributie ook een railterminal en een spoorwegemplacement langs de spoorlijn Eindhoven-Venlo voorzien. De Coöperatieve Veiling Zuidoost-Nederland (ZON) zet, in samenwerking met Nederland Distributieland, met haar ZON Fresh Park -concept in op een marktgerichte benadering. Hierbij staat centraal het voorkomen van versnippering van de vele productielocaties en distributiecentra en het verantwoord omgaan met ruimte en agrostromen. Indiener en betrokken partijen: Provincie Limburg (dhr. M. Siecker, Maastricht), de gemeenten Venlo, Maasbree en Horst aan de Maas, en de Coöperatie Veiling ZON. 4. 'Mondiaal sierteelt netwerk': Centrale gedachte is dat de huidige sierteeltstromen, die nog fysiek door Nederland gaan, efficiënter kunnen stromen door rechtstreekse zendingen van brongebieden buiten Nederland naar vraaggebieden buiten Nederland. De stelling is dat Nederland ook bij dat soort stromen nog waarde kan blijven toevoegen in de rol van orchestrator. Het project behelst het met betrokken partijen ontwerpen van de benodigde infrastructuur en standaarden (zowel fysiek, digitaal en vooral ook mentaal) voor een mondiaal netwerk, evenals het (op schaal) testen van het concept in de praktijk.

9 7 Indiener en betrokken partijen: Nederland Distributieland (NDL) (dhr. E. Kasteel, Zoetermeer), en bedrijven in de sierteeltsector. 5. Kuijpers Kip: Binnen het project wordt gestreefd naar één locatie voor kuikenvlees, waar alle schakels van de keten van opfokmoederdieren, vermeerdering, broederij, vleeskuikenhouderij tot en met slachterij zijn geïntegreerd. De mest wordt gebruikt voor het opwekken van energie en warmte. Ook wordt een marketingconcept ontwikkeld om de afstand tussen consument en producent te verminderen (bedrijfsbezoeken, bezoekers-ruimten, excursies en een website). Indiener en betrokken partijen: Kuijpers Kip (dhr. M. Kuijpers, Heeswijk-Dinther (NB)). 6. Zuivelpark Hoogeveen (DOC-kaas): DOC Kaas legt zich toe op het rijpen en produceren van kaas. De productie-, rijpings- en verwerkingslocaties zijn momenteel verspreid. Deze wil men samenbrengen op één terrein: een Zuivelpark. Op dit park is het de bedoeling verwante bedrijven aan te trekken zodat een sterk cluster ontstaat waarbij voordelen ontstaan door samenwerking (o.a. transport, verwerking restproducten, energiebesparing (gesloten energiesysteem). Indiener: DOC-kaas (dhr. J. Oosterveld, Hoogeveen). 7. Clustering van productie tot distributie in de vollegrondsgroenteteelt van Wieringermeer Zuid- Oost: Hiemstra BV is een belangrijke speler in de markt van vollegrondsgroenteteelt met een teeltareaal van 2500 ha contractteelt. Naast productie verzorgt Hiemstra BV verwerking, verpakking en distributie van groenteproducten naar afnemers. Het is de bedoeling dat de activiteiten van Hiemstra, nu versnipperd over acht locaties, geclusterd worden met als doel verregaande efficiencyverbetering en reductie van milieubelasting. Andere bedrijven uit bijvoorbeeld de verpakkingsindustrie en transport worden daarbij betrokken. Hierdoor kan een sterk regionaal cluster, een Agro Business Park ontstaan. Hiemstra vestigt zich midden in haar productiegebied. Daardoor kan ca. 20% op transport worden bespaard, kan het product op bestelling geoogst blijven worden, en zal door innovaties de tijdsduur van oogst tot retail nog verder worden teruggebracht. Indiener en betrokken partijen: Hiemstra BV (dhr. Hiemstra, Middenmeer). Grontmij en Provincie Noord-Holland. 8. Flora Holland, Eelde. In het project Flora Holland Eelde worden alledrie de pijlers van de Visie Agrologistiek teruggevonden, namelijk: het samenbrengen van belanghebbende partijen en stromen binnen de regio, zowel logistiekorganisatorisch als logistiek-fysiek rond een Agro Business Park (ABP) in Eelde (clusteren); het herontwerpen van de vervoersrelatie tussen de sierteelt productiecentra, ABP Eelde en de grote productie- en handelscentra voor sierteelt in binnen- en buitenland (verbinden); het faciliteren van samenwerking door informatiediensten en andere faciliteiten vanuit ABP Eelde of Flora Holland (regisseren). Indiener: Flora Holland Eelde (dhr. C. Hoekstra, Eelde). 9. Koepelproject Eiwit-corridor A1. Het Eiwit-corridor A1 project is een zogeheten koepelproject en bestaat dus uit zo n vijftien deelprojecten. Binnen het koepelproject wordt een aantal concrete proefprojecten voor de A1-corridor regio geformuleerd en begeleid. De projecten gaan over clustering van varkens-, pluimvee- en kalverhouderij in bepaalde gebieden rondom de A1, met units voor de verwerking van producten (vlees en eieren) en afvalstromen (o.a. mest). Aan het concept ligt een gebiedsstrategie ten grondslag die tegemoet komt aan de ruimtelijke ordening- en milieuproblematiek. Ook activiteiten die te maken hebben met de reconstructie, bedrijfsverplaatsingen, logistiek en ketenintegratie passen hierin. Indiener en betrokken partijen: Oostelijke Ontwikkelings Maatschappij (dhr. F. Eetgerink). Er wordt samengewerkt met het agrarisch bedrijfsleven, UR Wageningen (Agrotechnology & Food Innovations, LEI, Alterra), TU Enschede, Arcadis, Buck Consultants International, Rijnconsult en Innovatienetwerk Groene Ruimte en Agrocluster.

10 8 1.3 Kennisinfrastructuur ontbreekt Rondom agrologistiek zijn momenteel veel ontwikkelingen gaande. Om zicht te houden op dit belangrijke werkveld heeft Wageningen Universiteit en Researchcentrum het initiatief genomen om in het verlengde van de beleidsnota Visie Agrologistiek: clusteren, verbinden, regisseren een aansprekende onderzoeks- /innovatieagenda te ontwikkelen. Deze agenda wordt aangevuld met een zogenaamde Gouden Gids : wie doet wat in het genoemde onderzoeksveld. Om tot deze innovatieagenda te komen is gekozen voor een praktische opzet. De Raad van Bestuur van Wageningen Universiteit en Research Centre heeft een achttal voortrekkers gevraagd hun persoonlijke visie voor de komende 15/20 jaar op te stellen. Zij zijn gevraagd dit te doen vanuit hun eigen onderzoeksgebied maar wel door de koker van de beleidsnota Visie Agrologistiek: clusteren, verbinden, regisseren. In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de voortrekkers en hun ingebrachte onderzoeksgebied. Tabel 1: Auteurs/Voortrekkers en hun ingebrachte onderzoeksgebied Auteurs Voortrekker Onderzoeksgebied Adrie Beulens Adrie Beulens Transparantie in ketens (T&T, ICT) Jack van der Vorst Paul van Beek Logistiek Jack Trienekens Onno Omta Organisatie en transities Jochem Pilkes George Beers Ketenkunde Frans Bethe Peter Smeets Ruimtelijke Ordening Seth Tromp Arjen Simons Netwerkontwerp Marcel Mengelers Robert van Gorcom Voedselveiligheid (T&T) Jan ten Napel Sierk Spoelstra Voorbeeldketen: Dierlijke keten Deze voortrekkers hebben de volgende opdrachten meegekregen: 1. Welke kansen/knelpunten ziet u, binnen het geschetste kader, voor de komende jaren op u afkomen? 2. Welke invullingen of oplossingen zouden hier volgens u ingebracht kunnen worden? 3. Welke onderzoeksvragen of innovaties zijn noodzakelijk om de invullingen of oplossingen gestalte te kunnen geven? 4. Projecteer de betekenis van uw innovatieagenda op een voorbeeldketen (dwarsdoorsnede). Als voorbeeldketen wordt de kritische dierlijke keten gekozen. Hebben we voldoende kennis in huis om de kansen/knelpunten in de dierlijke keten gestalte te geven of op te lossen indien de innovatieagenda wordt uitgerold? We denken dat met uitkomsten van deze voorbeeldketen de kansen/knelpunten uit de meeste andere ketens ook zijn aan te pakken. 5. Tenslotte wordt u gevraagd een Gouden Gids overzicht te maken van de onderzoekers/instituten met kennis, expertise en ervaring op de genoemde onderzoeks-/innovatieterreinen binnen de kaders van de Visie Agrologistiek. Met andere woorden: wie doet wat? In het voorliggende rapport is getracht een overzicht te geven van de eerste 4 voornoemde punten. Middels de weergave van kansen / knelpunten, oplossingsrichtingen en innovaties / onderzoeksvragen voor de toekomst, ontstaat een onderzoeksagenda dat vanuit verschillende disciplines van Wageningen Universiteit en Researchcenter (WUR) is ingevuld. Dit document kan dan ook gelezen worden als een oproep tot innovatie / onderzoek vanuit de WUR om zodoende de doelstellingen van de Agrologistieke Visie te verwezenlijken. Projecten dienen opgestart te worden om daadwerkelijk invulling te geven aan de bedoelde innovaties. Het tij zit echter niet mee. Door de verslechterde economische situatie kijken overheid en bedrijfsleven steeds vaker naar elkaar om de voor onderzoek en innovatie benodigde middelen. Uit internationaal onderzoek (o.a.

11 9 OECD, 2003) blijkt dat Nederland steeds verder achterblijft op het gebied van investeringen in innovatie in onderzoek. Het risico voor de BV Nederland is enorm en met name voor het voor Nederland zo belangrijke agrocluster. Gezien haar rol in het huidige agrocluster is het daarom zaak dat vanuit de Wageningse kennisinstellingen en Universiteit een heldere bijdrage wordt geleverd aan de innovatieagenda. De voorliggende onderzoeksagenda is hier een eerste aanzet toe. Aanvullend is eveneens een debat georganiseerd waarin ingegaan is op lessen uit bestaande en randvoorwaarden voor nieuwe innovaties (waarom is het ene project wel succesvol en het andere niet). Kortom, waar dienen we nu rekening mee te houden om daadwerkelijk te innovatie te komen. Als leidraad dienden een drietal projecten. Een verslag van het debat is opgenomen in bijlage 1. De belangrijkste conclusies zijn tevens opgenomen in het concluderende hoofdstuk. In het concluderende hoofdstuk 3 zal namelijk een weergave worden gegeven van de onderzoeksagenda. De onderzoeksvragen zullen hiertoe worden gerelateerd aan de drie pijlers van de Agrologistieke Visie. Vervolgens zijn de belangrijkste randvoorwaardelijke conclusies uit het debat opgenomen, zodat een goede basis ontstaat voor een succesvolle uitvoering.

12 10 2 Essays voor onderzoeksagenda visie agrologistiek In dit hoofdstuk (paragraaf 2.1) zullen de essays, zoals reeds aangegeven, worden gepresenteerd. In paragraaf 2.2 zal de agrologistieke visie vanuit een specifieke keten worden bezien, namelijk de dierlijke keten. Vervolgens zal in hoofdstuk 3 een eerste aanzet worden gegeven voor de onderzoeksagenda en zullen de belangrijkste randvoorwaardelijke conclusies uit het debat worden opgenomen. 2.1 Essays Onderzoeksagenda vanuit perspectief ketenkunde Auteurs: George Beers en Jochem Pilkes Kennisinstelling WUR: Landbouw Economisch Instituut (LEI) A) Inleiding: ketenkunde Dit essay gaat in op de bijdrage die vanuit het kennisgebied Ketenkunde kan worden geleverd aan de ontwikkeling van een gezonde en duurzame agrologistiek. Eerst wordt een korte schets gegeven van het kennisgebied Ketenkunde. Daarna wordt een aantal hoofdpunten uit de Visie Agrologistiek gegeven en tenslotte een overzicht van de belangrijkste onderzoeksvragen die vanuit de Visie Agrologistiek op het kennisgebied lijken af te komen. Tegenwoordig wordt met ketenkunde de wetenschap omtrent ketens èn netwerken bedoeld. Een keten is een set van elkaar opvolgende activiteiten die waarde creëert in een bedrijf of organisatie en dus bestaat uit verticale banden tussen bedrijven. Een netwerk daarentegen heeft juist met horizontale relaties te maken tussen bedrijven die tot dezelfde groep of industrie behoren. Figuur 1: Verschil tussen ketens en netwerken Het totaal van ketens en netwerken omvat dus alle institutionele arrangementen tussen de schakels 3. Met ketens wordt in dit essay dit geheel van ketens en netwerken bedoeld. Ketenkundige ontwikkeling omvat 3 Diederen, P.J.M., Jonkers, H.L.,2001, Chain and Network Studies.

13 11 nieuwe inzichten in de wijze waarop ketens hun arrangementen inrichten. Het essentiële van ketens en netwerken is dat het een aantal actoren samenbrengt, die vanwege hun onderling samenhangende activiteiten een zogenaamde waardeketen vormen. In een waardeketen voegt iedere actor waarde toe aan een product of dienst en draagt dit vervolgens over aan de volgende schakel. De actoren in ketens en netwerken zijn bedrijven en andere (private of publieke) organisaties. De samenhangende activiteiten kunnen worden gezien als een keten- of netwerkproces, het patroon van de relaties tussen de verschillende actoren als de netwerkstructuur. Ketenkunde kan vanuit drie perspectieven worden bekeken: Sociaal-economisch Informatief Fysiek (technisch) Bij het sociaal-economisch perspectief wordt vooral gekeken naar de transacties tussen de schakels. Kostenbeheersing en kosten- en opbrengstverdeling spelen hierbij de voornaamste rol. Bij het informatieve perspectief worden ketens en netwerken beschouwd als een systeem voor het doorgeven en bewerken van informatie die nodig is voor de procesbegeleiding en netwerkbeheersing. Bij het fysieke perspectief worden ketens en netwerken beschouwd als gedistribueerde en aan elkaar gekoppelde productiesystemen, gekenmerkt door technische transformaties en logistiek. Daarnaast kan voor elke activiteit een structuur, een stroom en een proces worden uitgelegd. Deze perspectieven tegen elkaar afgezet resulteren in onderstaande tabel. Tabel 2: Ketens en Netwerken vanuit drie perspectieven bekeken Perspectieven Structuur Stroom Proces Sociaaleconomisch Keten en netwerk ontwerp(sociogram) Waarde (productkennis, geld) Uitwisselproces: organisatie en beheersing van transacties Informatief Fysiek Doel van ketens Informatiesysteem ontwerp (infogram) Productiesysteem ontwerp (technogram) Informatie (data, beelden en berichten) Input (fysieke middelen), tussenpersonen en output (eindproduct en diensten) Communicatieproces: informatieoverdracht en bewerking Productieproces: technologische transformatie en transport Het winstpunt van het optimaliseren van ketens en netwerken is het creëren van toegevoegde waarde. Ketens zullen zich aanpassen aan ontwikkelingen met betrekking tot de drie verschillende perspectieven. Zo stelt technologische ontwikkeling bijvoorbeeld nieuwe eisen aan ketens en netwerken. Ketenkunde is daarbij dus volgend in de zin dat het kennis aanlevert of genereert omtrent de optimale aanpassing van de organisatie van de keten aan die nieuwe technologische ontwikkeling. Elk bedrijf/organisatie zal een optimale keten nastreven. Dit is in hun eigen belang en zal beslissingen zoals bijvoorbeeld wel of niet outsourcen, wel of niet decentraliseren, financieel tegen elkaar afwegen. In dat geval gaat het om het interne proces en de keten loopt in dat geval van de input naar het bedrijf, via de throughput door het bedrijf tot de output van het bedrijf. Men spreekt in dat geval over de keten in de nauwste zin van het woord. Een iets bredere kijk op ketens leidt tot de beschouwing van de keten als zijnde diverse schakels tussen de eigenlijke bron en het eindproduct. Ketens in de breedste zin van het woord houdt in dat de keten op een mondiaal niveau wordt beschouwd, waarin de globalisering en de daarmee veranderende onderlinge afhankelijkheden tussen de

14 12 schakels (netwerk) een belangrijke rol spelen. Hierbij komen scenario s voor dat op den duur de gehele intensieve veeteelt uit Nederland zal verdwijnen en worden opgevangen door producenten uit Oost-Europa. Keteninstrumenten Keteninstrumenten zijn hulpstukken voor veranderingsprocessen en zijn gebaseerd op een combinatie van theoretisch inzicht en praktische kennis. Twee verschillende soorten instrumenten om de keten te beïnvloeden kunnen worden onderscheiden: technische bouwinstrumenten voor het ontwerpen en de bouw van ketens en netwerken; sociale bouwinstrumenten om communicatie en uitwisseling tussen partijen mogelijk te maken (social capital). Technische bouwinstrumenten dienen bij te dragen aan de optimalisatie van productie en logistiek, dus bijvoorbeeld door informatieoverdracht tussen partijen op een efficiëntere manier te realiseren. Sociale bouwinstrumenten dienen processen ter verbetering van netwerken gemakkelijker te maken, dus bijvoorbeeld instrumenten voor het zoeken van informatie en communicatie. Ook instrumenten voor het opbouwen van vertrouwensrelaties, onderhandelen en samenwerken horen hierbij. Verbetering van ketens en netwerk Het optimaliseren van ketens en netwerkprestaties met behulp van technische en sociale bouwinstrumenten levert de volgende winstpunten op 4 : het verhoogt de productie-efficiency door betere samenwerking; het verlaagt de transactiekosten; het kan ervoor zorgen dat eigendomsrechten (en winsten uit deze rechten) beter verdeeld zijn; het kan bijdragen aan een betere balans tussen sterke sociale banden (veiligheid) aan de ene kant en openheid (concurrentie) aan de andere kant; toevoeging van waarde door verschillende kennisvelden samen te voegen en op die manier een kennissurplus te bewerkstelligen; de voordelen van meeropbrengsten doordat meer mensen omschakelen naar de nieuwe technologie (sneeuwbaleffect). Met behulp van ketennetwerk benchmarking kan de performance van bedrijven en organisaties worden getoetst. Dit omvat een set relevante prestatie-indicatoren en geeft inzicht in de factoren die de performance beïnvloeden. Daarmee kan de prestatie van een ketennetwerk worden gemeten en verklaard. Belangrijk hierbij is, dat het bij performance altijd gaat om de relatieve positie ten opzichte van anderen (concurrenten); absolute maatstaven en normen ontbreken namelijk nog. B) Knelpunten en oplossingsrichtingen De consument wil niet alleen op méér tijdstippen maar ook op méér plaatsen levensmiddelen en andere producten inslaan. Deze hogere consumenteneisen leiden tot een hierop inspelend gedrag van toeleveranciers. De diversiteit aan producten moet omhoog, wat leidt tot grotere voorraden, waar niet voldoende ruimte voor blijkt te zijn en wat vanuit kwaliteit en efficiency ongewenst is. Een vervoerder kan niet nog uitsluitend vervoeren maar moet zorgen voor een bredere dienstverlening, namelijk de combinatie van vervoer, op- en overslag. Aan de andere kant wordt de acceptatie van niet maatschappelijk verantwoord 4 Lazzarini, S.G., Chaddad, F.R., Cook, M.L., 2001, Integrating supply chain and network analyses:the study of netchains, Journal on Chain and Network Science, vol. 1, no.1, pp

15 13 ondernemen steeds kleiner. Het milieu wordt steeds belangrijker. Aan voedselveiligheid worden steeds hogere eisen gesteld en certificering en aanpassing aan nieuwe normen is een trend die steeds meer bedrijfstakken beïnvloedt en consequenties voor de keten als geheel heeft. Hoewel de kwaliteit en/of veiligheid verbetert, ontstaan nieuwe kostensoorten en verschuiven bepaalde concurrentiepatronen. Ook heeft de toename van internetgebruik een grote impact gehad op het totale bedrijfsleven. Het overbrengen van data en informatie is efficiënter geworden en heeft tot een nieuwe manier van verkoop geleid: E-commerce. In de agrologistieke visie zijn deze veranderingen van de maatschappij met invloed op de agrologistiek in een tiental trends samengevat (in onderstaand kader zijn deze tien trends kort benoemd; voor een uitgebreidere beschrijving zie hoofdstuk 1). 1) Hoge consumenteneisen 2) Ketenomkering 3) Schaalverfijning 4) Schaalvergroting supermarkten 5) Schaalvergroting agrodistributie 6) Globalisering en liberalisering 7) Duurzaam en verantwoord ondernemen 8) Aangescherpte wet- en regelgeving 9) Aandacht voor traceerbaarheid en veiligheid van voedsel 10) Verbetering van de benutting van ICT en innovatie De agrosector staat voor de grote uitdaging om invulling te geven aan deze trends (controleerbaarder productieprocessen en producten, grootschaliger toepassing ICT, ketenomkering, etc). Niettemin kan ook de overheid een in hoofdzaak stimulerende rol spelen bij het pareren van gesignaleerde problemen. Zo kan de overheid inspelen op kansrijke ontwikkelingen die zich in de bedrijfstak zelf voordoen. Hierbij is innovatie de invalshoek voor beleidsactie. Derhalve is in de Visie Agrologistiek een drietal pijlers voor beleid benoemd: keuzes van de rijksoverheid die aansluiten bij het streven naar een duurzame bedrijfstak en bij de gesignaleerde ontwikkelingen in de agrologistiek. Telkens zijn hierbij concreet enkele kansrijke innovaties gekozen, waar de rijksoverheid zich bij kan aansluiten. Echter, aangezien de tien trends een afwijkend aggregatieniveau kennen, is bij het formuleren van oplossingsrichtingen (en het formuleren van onderzoeksvragen) gekeken naar de causaliteit tussen deze trends. Zo kan onderscheid worden gemaakt in vijf exogene en vijf endogene ontwikkelingen. De exogene ontwikkelingen zijn niet stuurbaar door een bedrijf of organisatie en zijn weergegeven met een ruit (let op: duurzaamheid MVO en Wet & Regelgeving zijn onder één noemer geplaatst). Op deze ontwikkelingen dient dus te worden ingespeeld door bedrijven en organisaties. De endogene ontwikkelingen daarentegen zijn wel stuurbaar. Ketenomkering leidt tot verbetering van de voedselkwaliteit, schaalverfijning en schaalvergroting van supermarkten. Deze laatste twee ontwikkelingen leiden op hun beurt weer tot schaalvergroting van de agrodistributie. In figuur 2 is deze structuur schematisch weergegeven.

16 14 Figuur 2: De structuur van de tien trends zoals geschetst in de VAL De vier trends die door een rechthoek zijn omgeven hebben organisatorische veranderingen in de keten tot gevolg. De veranderingen die gepaard gaan met schaalverfijning, schaalvergroting supermarkten, verbetering voedselveiligheid en schaalvergroting agrodistributie zullen in het vervolg van dit essay dan ook centraal staan. Het managen van een bedrijf of organisatie is tweeledig; aan de ene kant moeten kansen worden gegrepen, aan de andere kant bedreigingen overwonnen. Wat een kans vormt en wat een bedreiging hangt af van het doel van de onderneming, maar wordt in ieder geval veroorzaakt door een knelpunt in de structuur, stroom of het proces van een (bedrijfs)systeem. Om te kunnen bepalen hoe moet worden ingespeeld op de knelpunten die in de huidige situatie zijn ontstaan, zijn oplossingsrichtingen geformuleerd als concepten voor kennisontwikkeling waarmee een bijdrage in de oplossing of verlichting van het knelpunt kan worden voorzien. Er is hierbij gekeken naar de vier trends die centraal staan in figuur 2 (schaalverfijning, schaalvergroting supermarkten, verbetering voedselveiligheid en schaalvergroting agrodistributie). De kansen c.q. bedreigingen kunnen op onderstaande oplossingsrichtingen betrekking hebben (gemarkeerd met ). Eén niveau lager (met het open rondje) zijn de verschillende opties (of misschien zelfs vereisten) gegeven om deze oplossingsrichtingen te kunnen realiseren dan wel te benutten. Vervolgens gaat het schema nog één niveau dieper door de effecten (positieve of negatieve gevolgen) weer te geven die de optie met zich meebrengt.

17 15 De consument wil op méér plaatsen levensmiddelen inslaan Oplossingsrichting 1: Meer afzetpunten o Optie voor realisatie: distributie beter organiseren Effecten van optie: meer transacties (kleinere hoeveelheden en vaker kopen) beladingsgraad omlaag combineren kortere afstanden tussen de afleverpunten De consument wil op méér tijdstippen levensmiddelen inslaan Oplossingsrichting 2: Frequenter leveren o Opties voor realisatie: flexibeler leveren, creëren stads-dc s Effecten van opties: kleinere leveringen meer transport De consument heeft minder tijd om zijn producten in te slaan Oplossingsrichting 3: Toename E-commerce o Optie voor realisatie: verhoging security-level tele-transacties Effecten van optie: kleinere leveringen meer transport concentratie voorraden De consument vraagt om meer keuze in producten Oplossingsrichting 4: Meer producten in schappen o Opties voor realisatie: meer verticale contacten, grotere winkels Effecten van opties: vermindering aantal speciaalzaken grotere DC s De supermarkten willen frequenter en betrouwbaar beleverd worden Oplossingsrichting 5: Samenwerking bij organisatie logistieke processen o Optie voor realisatie: meer horizontale contacten Effecten van optie: minder kleine productstromen hogere service kwaliteit

18 16 Regelgeving wordt strikter, met name in binnenstad, dicht bij de klant Oplossingsrichting 6: Samenwerkingsverbanden tussen logistieke partijen o Opties voor realisatie: meer horizontale contacten, opstellen competentie profielen, netwerkvorming Effecten van opties: beladingsgraad vrachtwagens omhoog meer gebundelde vervoersstromen concentratie van voorraden efficiëntere inzet van resources toename kwaliteit Leveranciers willen zich kunnen specialiseren op een bepaalde activiteit om zo een hogere kwaliteit te kunnen garanderen Oplossingsrichting 7: Outsourcing logistieke activiteiten o Optie voor realisatie: specialisatie in logistieke dienstverlening Effecten van optie: extra schakel meer gebundelde goederenstromen concentratie van voorraden distributiecentra i.p.v. opslagcentra Regelgeving op gebied van voedselkwaliteit wordt strikter, aanpassing is noodzaak Oplossingsrichting 8: ICT-ontwikkeling o Optie voor realisatie: verbeteren T&T Effect van optie: verticale integratie MVO wordt steeds belangrijker, consument wilt weten wat hij koopt Oplossingsrichting 9: Vergroten transparantie o Optie voor realisatie: certificering en uniformeren Wensen op het gebied van kwaliteit, snelheid en betrouwbaarheid nemen toe Oplossingsrichting 10: Logistieke innovaties o Opties voor realisatie: informatie-innovatie, innovatieve vervoersmiddelen, innovatieve vervoersmethoden ten behoeve van afzondering van producten, afzonderlijk verpakken van producten Effect van opties: meer gescheiden stromen Bovenstaande oplossingsrichtingen kunnen worden afgezet in de matrix die de drie ketenkundige perspectieven weergeeft (vergelijk figuur 2). Dit geeft onderstaande tabel als resultaat.

19 17 Tabel 3: Oplossingsrichtingen uitgezet in matrix met drie verschillende perspectieven Perspectieven Structuur Stroom Proces Sociaaleconomisch - Meer afzetpunten - Meer producten in schappen -Toename E-commerce -Samenwerkings-verbanden tussen logistieke partijen -Vergroten transparantie (wie verdient wat in de keten?) Informatief Fysiek -Vergroten transparantie (transparantie van informatie over stromen: datahubs) - Frequenter leveren - Outsourcing logistieke activiteiten -Meer samenwerking om logistieke processen te kunnen organiseren -Logistieke innovaties (andere communicatiemiddelen) -Vergroten transparantie (wie doet wat in de keten) -Logistieke innovaties (sneller transport) C) Onderzoeksvragen In de literatuur staat veel beschreven over ketenkunde. Om tot praktische onderzoeksvragen te komen is het eerst nodig om theoretische onderzoeksvragen helder te krijgen. Deze kunnen vervolgens worden gespiegeld op de reeds weergegeven oplossingsrichtingen en dit zal tenslotte tot praktische kennisvragen leiden. Onderstaande theoretische onderzoeksvragen met betrekking tot ketenkunde zijn actueel 5: Intern ketenproces Wat bepaalt de stabiliteit en duurzaamheid van onderlinge relaties? kennisuitwisseling? vertrouwensniveau? Hoe kan je de ketenprestatie meten, beoordelen en vertalen naar actie? Wat is de relatie tussen het functioneren van ketens en netwerken en het functioneren van de organisatie die de samenwerkende structuur opzet (hiërarchie)? Overheid Zijn er verschillen tussen de private en publieke sector in een organisatiestructuur? Hoe passen publieke organisaties in private netwerken? Opent dit nieuwe deuren in privaat - publieke samenwerking? In hoeverre kunnen keten- en netwerkontwikkelingen worden gestuurd door beleid? Wat zijn daarbij de verschillen tussen restrictief (wet- en regelgeving) en niet-restrictief (subsidies, waarden & normen) sturen? 5 Diederen, P.J.M., Jonkers, H.L.,2001, Chain and Network Studies.

20 18 Extern ketenproces Wat hebben specifieke ketenmechanismen en ketenafspraken voor invloed op de ruimtelijke ordening? Wat heeft keten- en netwerkontwikkeling voor gevolg op de regionale economische ontwikkeling? Door deze theoretische onderzoeksvragen nu op de eerder gepresenteerde oplossingsrichtingen te leggen wordt tot praktische onderzoeksvragen gekomen. Echter, omdat verschillende van de oplossingsrichtingen een overeenkomstig karakter kennen, is ervoor gekozen om enkele van deze oplossingsrichtingen te clusteren aangezien onderzoeksvragen vaak op meer bouwstenen betrekking hebben. Zo kunnen bijvoorbeeld de oplossingsrichtingen 1, 2 en 4 worden samengevoegd, omdat ze alle uitgaan van een aanpassing van de ketenprocessen of structuur als direct gevolg van specifieke consumentenwensen. Voor oplossingsrichtingen 5, 6, 7 en 10 geldt daarentegen weer dat ze alle uitgaan van verbeteringen op logistiek gebied (door bijvoorbeeld samenwerking). Oplossingsrichtingen 3 en 8 vloeien vooral voort uit nieuwe technologische mogelijkheden. Tenslotte is oplossingsrichting 9 gericht op meer transparantie in de keten. In tabel 4 resulteert dit uiteindelijk in een viertal logische clusters. Vervolgens zijn in tabel 5 de aan deze clusters van oplossingsrichtingen gerelateerde onderzoeksvragen opgenomen. Tabel 4: Clusters van oplossingsrichtingen Clusters Onderliggende oplossingsrichtingen 1) Consument 1, 2 en 4 2) Logistiek 5, 6, 7 en 10 3) Technologie 3 en 8 4) Transparantie 9 Tabel 5: Aan clusters van oplossingsrichtingen gerelateerde onderzoeksvragen Clusters Aanleiding Onderzoeksvragen Consument Behoefte aan aanpassing van de ketenprocessen of structuur als direct gevolg van specifieke consumenten-wensen Logistiek Op zoek naar verbeteringen op logistiek gebied, met als belangrijkste pijlers clusteren en verbinden Hoe verbeter je de efficiency voor de distri-butie Welke inzichten zijn er in eisen aan (of: competenties van) ketenpartijen Hoe kan de foodketen worden ingepast in logistieke systemen van nieuwe (nonfood) ketens, met name veiligheid, versheid in besturing en uitrusting Inzicht in de nieuwe rolverdeling tussen publiek en privaat Hoe ontwikkelt zich de publiek-private netwerk-vorming Hoe ontwikkelt zich de relatie tussen MVO en ruimtelijke ordening Inzicht in nieuwe vormen van samenwerking Op welke manier kom je tot een betere balans tussen concurrentie en samenwerking Inzicht in de dynamiek in innovatieprocessen Technologie Opkomst internet Hoe kom je tot een verbeterde efficiency en organisatie van last mile Transparantie Behoefte aan meer transparantie in de Inzicht in transparantie keten, zowel uit consumenten als Inzicht in het vertalen van overheidsoogpunt consumentenwensen naar producteigenschappen

21 19 Clusters Aanleiding Onderzoeksvragen Hoe beïnvloedt MVO bestaande contracten Inzicht in afwegings-mechanismen tussen verschillende MVO- concepten Hoe gaan prijsvorming en MVO samen in ketens Wat zijn nieuwe mechanismen voor de overheid om te sturen Welke inzichten in de evaluatie van keten-prestaties zijn er Inzicht in ketenperformancebenchmarksystemen Volgens welke dynamiek ontwikkelen netwerken zich Inzicht in flexibele vraaggestuurde ketens Wat zijn nieuwe vormen van kennisoverdracht Hoe kom je tot kennisgedreven netwerk-vorming Inzicht in waarde van netwerken Hoe toets je de vestigings-factoren aan de nieuw gestelde eisen Deze onderzoeksvragen hebben een scope van nul tot vijf jaar. In onderstaande kaders zijn enkele van deze praktische onderzoeksvragen vertaald naar een specifiek onderzoeksgebied binnen het agrocluster, namelijk de dierlijke keten, om zodoende inzicht te verwerven in de wijze waarop ketenkunde, redenerend vanuit de agrologistieke visie, ingrijpt op het agrocluster. Deze vertaling is gemaakt voor de clusters 1, 2 en 4 ofwel de consument, logistiek en transparantie. Hierbij is overigens niet getracht een uitputtend overzicht te geven maar eerder via een beperkt aantal voorbeelden een idee te geven. Cluster 1: De consument Stadsdistributiecentra Hoe zit het met de voedselveiligheid van (bewerkte) dierlijke producten tijdens overslag naar fijndistributie? Cluster 2: Logistiek Logistieke dienstverleners Hoe kun je gescheiden productstromen garanderen, c.q. hoe hier mee om te gaan? Het kunnen onderscheiden van stromen van vergelijkbare producten uit sterk gescheiden ketens: bijvoorbeeld biologisch versus niet-biologisch, gmo-vrij versus rest (bijvoorbeeld in het voer). Hoe kun je productkwaliteit garanderen bij mengladingen? Hoe kun je productveiligheid (geen cross-contaminatie) garanderen bij bundeling van verschillende productstromen?

22 20 Cluster 4: Transparantie Structuur voor ontsluiting van gegevens van specifieke schakels naar andere schakels in de keten Er is momenteel een grote mate van wantrouwen tussen boeren en slachterijen vanwege de koper/verkoper relatie die de sector de afgelopen decennia gedomineerd heeft. Het is beter om te zoeken naar overgangsvormen waarbij uiteindelijk samengewerkt wordt voor een zo goed mogelijk eindproduct. Hoe kun je een proces opstarten waarbij je van een handelsprijssysteem naar vaste contracten gaat? Hoe gebruik je transparantiegegevens om het vertrouwen tussen ketenpartijen te versterken? Hoe gebruik je transparantiegegevens om de performance van gedifferentieerde ketens te vergelijken? Welke indicatoren zijn hiervoor nodig?

23 Onderzoeksagenda vanuit logistiek en organisatorisch perspectief Auteurs: Jack G.A.J. van der Vorst en Jacques H. Trienekens Kennisinstelling WUR: Leerstoelgroep Bedrijfskunde A) Inleiding: logistiek en organisatie Nederland heeft traditioneel een sterke positie als logistiek centrum voor agro-grondstoffen en bewerkte producten. Naast de omvangrijke productstromen uit de eigen primaire productie en voedingsmiddelenindustrie komt een grote importstroom via de luchthaven en de verschillende zeehavens ons land binnen. Een groot deel van deze importstromen vindt zijn bestemming in het buitenland. Nederland is daarmee een belangrijke draaischijf in het internationale verkeer van agrogrondstoffen en bewerkte producten. De agro- en foodindustrie wordt echter momenteel geconfronteerd met een aantal trends en ontwikkelingen die de inrichting en besturing van het agronetwerk zullen gaan veranderen. De Visie Agrologistiek verwoordt een drietal elementen (pijlers) van een mogelijke oplossingsrichting als reactie op huidige trends en ontwikkelingen. Dit essay richt zich op het formuleren van een onderzoeksagenda voor de komende 15 à 20 jaar vanuit de onderdelen Logistiek en Organisatie vertrekkende vanuit de drie pijlers in de Visie. Alvorens de onderzoeksvragen te bespreken worden eerst beide termen in essentie toegelicht. Logistiek De term logistiek komt oorspronkelijk uit het leger (logis = beweging). In de Van Dale wordt logistiek dan ook gedefinieerd als: alle voorbereidingen en handelingen die nodig zijn om de troepen op de meest doeltreffende wijze van goederen en voorraden te voorzien en onder de meest gunstige omstandigheden te doen strijden. Na de industriële revolutie, waarbij men op specifieke locaties grote hoeveelheden goederen samenbracht en machinaal verwerkte tot eindproducten, hebben goederenbewegingen ook in de maatschappij meer aandacht gekregen. Uiteindelijk heeft dit geleid tot een heel vakgebied Logistiek, waarbij logistiek in brede zin wordt gedefinieerd. De Vereniging van Logistiek Management (1992) definieert logistiek als volgt: Logistiek omvat de organisatie, planning, besturing en de uitvoering van de goederenstroom vanaf de ontwikkeling en inkoop, via productie en distributie naar de eindafnemer met als doel om tegen lage kosten en kapitaalgebruik te voldoen aan de behoeften van de markt. Terwijl deze definitie van logistiek veel meer uitgaat van een industrieel bedrijf, dat zijn grondstoffen moet inkopen, zijn productie moet aansturen en zijn eindproducten naar de markt moet distribueren, is agrologistiek van begin af aan meer georiënteerd op de opslag en verplaatsing van agrarische producten in de gehele keten van primaire producent tot aan consument. De term ketenlogistiek is dan ook sinds begin jaren 90 in zwang gekomen. Ketenlogistiek, oftewel Supply Chain Management, is het geïntegreerd plannen, coördineren en beheersen van alle logistieke bedrijfsvoeringprocessen en activiteiten in de keten 6. Kernvraag van ketenlogistiek is hoe de keten in te richten en te besturen zodat tegen de laagste totale ketenkosten producten met de hoogste toegevoegde waarde worden geleverd aan de eindgebruiker, terwijl 6 Vorst, van der J.G.A.J., Effective food supply chains; generating, modelling and evaluating supply chain scenarios, PhD-thesis Wageningen Universiteit, 22 september 2000