KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

Transcriptie

1 KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST concertprogramma 14, 15, 16 en 18 september 2016 Koninklijk Concertgebouworkest Daniele Gatti dirigent Annette Dasch sopraan Karen Cargill mezzosopraan Groot Omroepkoor instudering Klaas Stok Gustav Mahler Tweede symfonie in c kl.t. ( / rev. 1903) Auferstehung in vijf delen voor groot orkest, sopraan en alt solo en gemengd koor Allegro maestoso Andante moderato In ruhig fliessender Bewegung Urlicht : Sehr feierlich, aber schlicht Im Tempo des Scherzo er is geen pauze einde van het concert ca uur resp uur Het concert van 18 september wordt live uitgezonden door op NPO Radio 4. 1

2 TOELICHTING MAHLER: TWEEDE SYMFONIE Gustav Mahlers Eerste symfonie ( ), bijgenaamd Titan, is het symfonische portret van een held die sterk op de jonge Mahler lijkt; een met zichzelf en de wereld worstelende eenling, wiens levensstrijd pas op de valreep dall inferno al paradiso zoals Mahler het in een vroege versie aanduidt met een zelfoverwinning wordt beklonken. Toch is het merkwaardig genoeg dit alter ego waarmee de Mahler van de Tweede korte metten maakt. Ik heb het eerste deel Totenfeier genoemd, schrijft hij in een brief aan componist en muziekcriticus Max Marschalk, en mocht u het willen weten; het is de held van mijn Symfonie in D groot die ik daar begraaf, in een zuivere spiegel opvang. Tegelijkertijd gaat het om de grote vraag: waarom heb je geleefd? Waarom heb je geleden? Is het dan allemaal één grote, gruwelijke grap? Wij moeten deze vraagstukken op welke manier dan ook oplossen, als we verder willen leven ja zelfs, als we verder willen sterven! Wie deze oproep eenmaal heeft vernomen, moet een antwoord geven: en dat antwoord geef ik in het laatste deel. De brief aan Marschalk wekt tussen de regels door de indruk dat Mahler zich ontgroeid acht aan de egocentrische obsessies van zijn eigen heldenjaren, en zijn geestelijke evolutie bezegelt met de demonstratieve graflegging van een vorig ik. De allerindividueelste zielenroerselen van de Eerste leggen het in de Tweede af tegen volwassen, algemeen menselijke zijnsvragen. De omslag is hoorbaar. Al komt een deel van de Tweede symfonie tot stand in het jaar waarin hij zijn Eerste voltooit en toont Mahler zich ook ditmaal een meester in het groteske, de Tweede mist het onbesuisde, tegendraads dubbelzinnige elan van zijn voorganger, die bij alle pathos toch een jeugdig stuk was. Met zijn lengte van bijna anderhalf uur en een reusachtige bezetting met groot koper, Fernorchester, groot koor, sopraan- en altpartij steekt de Tweede Beethovens Negende symfonie naar de kroon. Welbewust en onder verwijzing naar Beethoven overschrijdt Mahler de grenzen van de symfonische vorm, die een keurslijf wordt wanneer de componist, zoals hij violiste en vriendin Natalie Bauer- Lechner later zal verklaren, in zijn poging de hoogste 2

3 dingen uit te drukken naar het woord moet grijpen omdat hij er met de noten alleen niet meer uitkomt. Twee van de vijf delen zijn vocaal, een derde is geënt op Mahlers liedoeuvre. Het vierde deel ( Urlicht ) is een lied uit Des Knaben Wunderhorn, de vroegnegentiende-eeuwse verzameling Duitse volkspoëzie die een reusachtig stempel heeft gedrukt op Mahlers liederen en symfonieën. Het derde deel, een scherzo, is een instrumentale versie van Mahlers hilarische Wunderhornlied Des Antonius von Padua Fischpredigt, waarin de heilige Antonius met naïeve, zinloze overgave tot de vissen preekt wat uiteraard verspilde moeite blijkt, omdat dit kerkvolk even doof is als het echte. De gigantische koorfinale besluit na een afgrondelijk luidruchtige verklanking van de dag des oordeels met een zetting van Klopstocks hoopgevende ode Die Auferstehung. De inzet van middelen accordeert met de thematische bandbreedte van het werk. Het narcistische Sturm und Drang van de Eerste symfonie wordt rigoureus overgecompenseerd met liefdevol bezorgde aandacht voor de condition humaine. De onbegrepen kunstenaar is een humanist geworden, die zich uit mededogen buigt over het lot van de medemens, en hem als broeder in de nood op Klopstocks vleugels hoop influistert met de belofte van wederopstanding en onsterfelijkheid. Zo sterk is Mahlers zendingsdrang, dat hij Klopstocks tekst kruidt met opbeurende regels van eigen hand: O glaube: Du wardst nicht umsonst geboren! Hast nicht umsonst gelebt, gelitten! De held van de Eerste wordt begraven, omdat een nieuwe held is opgestaan een man die zich als mens verbroedert met de zijnen. Net als de eerste versie van de Eerste symfonie (inclusief Blumine ) is de Tweede een vijfdelig werk dat uiteen lijkt te vallen in twee Teile of Abteilungen. Mahler suggereerde ze te scheiden door een pauze van ten minste vijf minuten. De eerste Abteilung bestaat uit de oorspronkelijk als zelfstandig geheel gecomponeerde treurmars (Allegro maestoso); na de onderbreking volgen de instrumentale Ländler (Andante moderato) en een scherzo (In ruhig fliessender Bewegung), en direct aaneensluitend de hymnische altsolo Urlicht en de monumentale finale. 3

4 Zoals Mahler aan Marschalk schrijft, draagt het in september 1888 geschetste eerste deel aanvankelijk de naam Totenfeier. Net als hij met zijn Eerste heeft gedaan noemt Mahler het een symfonisch gedicht, zij het pas nadat hij de oorspronkelijke titel symfonie in c klein heeft doorgehaald. Getuige uitspraken van de componist tegenover Natalie Bauer-Lechner maakt hij eerder in 1888 in Leipzig schetsen voor het scherzo en andante, die hij in 1893 in Steinbach uitwerkt. Maar tot een volwaardige symfonie komt het niet. Pas in maart 1894 volgt een doorbraak na het overlijden van de grote dirigent Hans von Bülow. Als tijdens de uitvaartplechtigheid voor Von Bülow in de Hamburgse Michaelskirche Klopstocks gedicht Die Auferstehung klinkt, beleeft Mahler de Aha-Erlebnis die zijn muzisch-filosofische impasse doorbreekt. Enkele maanden later, op 25 juli 1894, kan Mahler zijn vriend Arnold Berliner schrijven dat hij zijn finale heeft voltooid: Es ist das Bedeutendste, was ich bis jetzt gemacht habe. Zonder te buigen voor het corvee van de symfonische traditie lijkt Mahler, meer dan in zijn Eerste, aansluiting te zoeken bij zijn voorgangers. De expliciet op Beethoven betrokken formule van de koorsymfonie is één voorbeeld, zoals ook de in de Tweede opduikende techniek van motiefversplintering frequent aan Beethoven doet denken. Bruckner- en Wagner-echo s zijn goed hoorbaar. In de finale combineert Mahler het Dies irae-thema door Berlioz al gebruikt in zijn Symphonie fantastique (1830) met het luidkeelse orkestpandemonium dat de wederopstanding der doden uitbeeldt, gevolgd door het kopergeschal met Trompeten aus der Apokalypse dat als der grosse Appell is aangeduid. Bij alle vertoon van meesterschap is dit onversneden figuratieve programmamuziek. Des te indrukwekkender is Mahlers vermogen een veelheid aan atmosferen en idiomen (mars, koraal, Ländler, Naturlaut, lied) onder te brengen in een symfonische vorm waarin extreme dramatische contrasten de eenheid niet verzwakken maar versterken. Op het eerste gezicht vormen de vijf delen naburige maar zelfstandige republieken in een woest en uitgestrekt symfonisch continent. In lengte, bezetting en toon verschillen ze als hemel en aarde. Hoewel constructieve elementen als toonsoortverhoudingen en thematische 4

5 verwantschappen ondergronds of hoorbaar hun latente samenhang schragen, is het primair de allesdoordringende idee van de ontzetting voor de dood die het enorme werk bijeenhoudt. Deze vrees wordt ten slotte zo ondraaglijk dat alleen een onwankelbaar geloof in de uitweg de mens op de been houdt. Bas van Putten BIOGRAFIE DANIELE GATTI, DIRIGENT Daniele Gatti is chef-dirigent van het Koninklijk Concertgebouworkest met ingang van het huidige seizoen. Van 2008 tot seizoen 2015/16 was hij chefdirigent van het Orchestre National de France. Tussen 1996 en 2009 bracht hij als chef-dirigent het Royal Philharmonic Orchestra in Londen naar een hoger niveau. Ook was Daniele Gatti chef-dirigent van het Orchestra dell Accademia Nazionale di Santa Cecilia in Rome ( ), het Teatro Comunale in Bologna ( ) en het Opernhaus Zürich ( ). Bij het Royal Opera House Covent Garden was hij van 1994 tot 1997 eerste gastdirigent. Daniele Gatti is regelmatig te gast bij onder meer de Wiener Philharmoniker, de Berliner Philharmoniker, de Münchner Philharmoniker, het Mahler Chamber Orchestra en het Filharmonisch Orkest van de Scala in Milaan. Hij heeft een nauwe band met de Wiener Staatsoper en met het Teatro alla Scala en leidde met groot succes operaproducties bij de Metropolitan Opera in New York. Als een van de zeer weinige Italiaanse dirigenten is hij regelmatig te gast op de Bayreuther Festspiele, waar hij Wagners Parsifal dirigeerde in 2008, 2009, 2010 en Sinds zijn overrompelende debuut in april 2004 was Daniele Gatti regelmatig te gast bij het Koninklijk Concertgebouworkest. Zijn laatste optreden als gastdirigent was in maart en april Tijdens zijn eerste seizoenen als chef-dirigent speelt hij een belangrijke rol bij het tourneeproject RCO meets Europe. Daniele Gatti heeft een exclusief contract bij Sony. ANNETTE DASCH, SOPRAAN Annette Dasch natuurlijke omgeving is die van de Salzburger Festspiele 5

6 (waar ze in 2006 haar bejubelde debuut maakte), Covent Garden in Londen, de Metropolitan Opera in New York en het Teatro alla Scala in Milaan, om maar wat gevierde operapodia te noemen. De Duitse so praan geeft daar gestalte aan rollen als Donna Elvira in Mozarts Don Giovanni, Antonia in Les contes d Hoffmann van Offenbach, Eva in Wagners Die Meistersinger von Nürnberg en Elsa in Lohengrin van dezelfde componist de laatste rol is haar vooral dierbaar, omdat ze die sinds 2010 bijna elk jaar vertolkt tijdens de Bayreuther Festspiele. Het is dankzij haar liefde voor het lied dat haar stem ook straalt in kleine bezetting in concertzalen als de Wiener Musikverein en de Wigmore Hall in Londen. Verder maakte Annette Dasch onder meer naam met haar bijdragen in grote oratoria van Mendelssohn en Schumann en een aantal cd s. Voor haar debuut-cd Armida kreeg ze in 2008 een ECHO Klassik Preis. Annette Dasch maakt deze maand haar debuut bij het Koninklijk Concertgebouworkest, maar gaf in maart 2009 al met pianist Wolfram Rieger een recital in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw. KAREN CARGILL, MEZZOSOPRAAN Tot Karen Cargills vroege hoogtepunten behoren een uitvoering van Mendelssohns Elias met Kurt Masur en het London Philharmonic Orchestra tijdens de BBC Proms en het winnen van de Kathleen Ferrier Award in Sindsdien werkt de Schotse mezzosopraan regelmatig samen met orkesten als het BBC Symphony Orchestra, The Cleveland Orchestra en het Chamber Orchestra of Europe waar ze deze maand het Koninklijk Concert-gebouworkest aan toevoegt en belangrijke dirigenten als Valery Gergiev, Yannick Nézet-Séguin, Bernard Haitink en Sir Simon Rattle. In 2013 werd ze benoemd tot associate artist van het Scottish Chamber Orchestra. Hun cd-opname met werken van Berlioz onder leiding van Robin Ticciati werd in juni 2013 door Gramophone verkozen tot cd van de maand. Ook op het operavlak is Karen Cargill actief. Daarnaast treedt ze geregeld op met haar vaste pianist Simon Lepper, zoals op 30 oktober 2012 in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw toen ook samen met so praan Sally Matthews. Voor hun cd met liederen van Alma en Gustav Mahler kregen de liedpartners veel lof toegezwaaid. In de Grote Zaal was Karen Cargill eerder te beluisteren met het Nederlands Philharmonisch Orkest en het Radio Filharmonisch Orkest. 6

7 GROOT OMROEPKOOR Het Groot Omroepkoor is al vanaf zijn oprichting, kort na de Tweede Wereldoorlog, het enige koor in Nederland dat het grote koorsymfonische repertoire op professionele wijze uitvoert. Sinds vorig seizoen is Klaas Stok koorleider van het Groot Omroepkoor. Het koor is nauw verbonden met de Nederlandse Publieke Omroep en zingt veelvuldig in de omroepseries: de NTR ZaterdagMatinee en Het Zondagochtend Concert in Het Concertgebouw, en het AVROTROS Vrijdagconcert in TivoliVredenburg. Het repertoire in deze series beweegt zich tussen hedendaagse muziek (onder andere opdrachtwerken van Nederlandse componisten, zoals Wagemans, Visman en Vleggaar, en premières van hedendaagse buitenlandse componisten als MacMillan, Henze en Adams), oudere werken uit de negentiende en twintigste eeuw, en opera. Ook bouwde het Groot Omroepkoor een veelzijdige discografie op, waarvan menig cd internationaal werd geprezen, zoals de opname van James MacMillans Sun-Dogs voor koor a cappella onder leiding van Celso Antunes. Met het Koninklijk Concertgebouworkest bestaat een lange, vruchtbare samenwerking; de laatste gezamenlijke uitvoering betrof Bachs Matthäus-Passion onder leiding van Ivor Bolton afgelopen maart. ZANGTEKSTEN Urlicht O Röschen rot, Wird leuchten mir bis in das ewig selig Der Mensch liegt in grösster Not, Leben! Der Mensch liegt in grösster Pein, Je lieber möcht ich im Himmel sein. tekst uit Des Knaben Wunderhorn (Achim Da kam ich auf einem breiten Weg, von Arnim en Clemens Brentano) Da kam ein Engelein und wollt mich abweisen. Die Auferstehung Ach nein, ich liess mich nicht abweisen! Aufersteh n, ja aufersteh n wirst du, Ich bin von Gott und will wieder zu Gott, mein Staub, nach kurzer Ruh! Der liebe Gott wird mir ein Unsterblich Leben! Unsterblich Leben Lichtchen geben, wird, der dich rief, dir geben! 7

8 Wieder aufzublüh n, wirst du gesä t! Der Herr der Ernte geht und sammelt Garben uns ein, die starben! O Schmerz! Du Alldurchdringer! Dir bin ich entrungen. O Tod! Du Allbezwinger! Nun bist du bezwungen! tekst gebaseerd op F.G. Klopstock O glaube, mein Herz! O glaube: Es geht dir nichts verloren! Dein ist, ja Dein, was du gesehnt! Dein, was du geliebt, was du gestritten! O glaube: Du wardst nicht umsonst geboren! Hast nicht umsonst gelebt, gelitten! Was entstanden ist, das muss vergehen! Was vergangen, auferstehen! Mit Flügeln, die ich mir errungen, in heissem Liebesstreben werd ich entschweben zum Licht, zu dem kein Aug gedrungen! Mit Flügeln, die ich mir errungen, werde ich entschweben! Sterben werd ich, um zu leben! Aufersteh n, ja aufersteh n wirst du, mein Herz, in einem Nu! Was du geschlagen, zu Gott wird es dich tragen! Hör auf zu beben! Bereite dich zu leben! tekst: Gustav Mahler PRELUDIUM Bij een orkest van dit niveau en deze historische betekenis vind ik het belangrijk rekening te houden met de erfenis ervan, zegt Daniele Gatti. Hoofd-redacteur Martijn Voorvelt reisde speciaal voor het septembernummer van Preludium naar Parijs, om de nieuwe chef-dirigent toen nog in zijn werkkamer bij het Orchestre National de France te spreken over zijn tijd die aanbreekt bij het Koninklijk Concertgebouworkest. Preludium is verkrijgbaar aan de kassa van Het Concertgebouw en aan de zaal. Het septembernummer bevat naast het gesprek met Gatti alle concertprogramma s van deze maand, inclusief achtergronden, interviews en het laatste nieuws rondom Het Concertgebouw en het Concertgebouworkest. 8