GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 4 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK

Transcriptie

1 GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 4 VMBO KGT-EDITIE WERKBOEK

2 Inhoudsopgave 4 Staatsinrichting van Module Nederland 6 Module Staatsinrichting van Nederland 6 POLITIEKE STROMINGEN EIND NEGENTIENDE EEUW 6 INSPRAAK VOOR DE BEVOLKING 14 NEDERLAND ALS RECHTSSTAAT 22 VERRIJKINGSSTOF 30 PROEF OP DE SOM 34 SLOTSOM 40 2

3 42 Staatsinrichting van Module Nederland 7 Module Historisch overzicht vanaf TIJDVAK DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN ( ) NEDERLAND DE EERSTE WERELDOORLOG HET INTERBELLUM, HERSTEL EN CRISIS DE TWEEDE WERELDOORLOG EXAMENTRAINER 116 TIJDVAK DE TIJD VAN TELEVISIE EN COMPUTER (1950-NU) EUROPA EN DE WERELD EEN NIEUWE WERELDORDE VANAF PROEFEXAMEN 156 3

4 Module 7 De tijd van wereldoorlogen Planner Hieronder zie je welke paragrafen verplicht zijn voor jouw leerweg. In de kolom datum vul je in wanneer je de paragraaf klaar hebt. In de laatste twee kolommen kun je de cijfers invullen die je voor je toetsen hebt gehaald. BLZ. leerroute datum score digitoets score toets ORIËNTATIE Planner HOOFDSTUK 1 NEDERLAND Oriëntatieopdrachten 1 Werken en leven 2 Bestuur en cultuur 3 Historisch persoon: Pieter Jelles Troelstra 4 Overzicht hoofdstuk 1 = = HOOFDSTUK 2 DE EERSTE WERELDOORLOG Oriëntatieopdrachten 1 Achtergronden en oorzaken 2 Het verloop van de oorlog 3 Nederland en België in de Eerste Wereldoorlog 4 Historisch persoon: De onbekende soldaat 5 Verrijkingsthema 1: De Sovjetunie 6 Overzicht hoofdstuk 2 = = HOOFDSTUK 3 HET INTERBELLUM, HERSTEL EN CRISIS Oriëntatieopdrachten 1 Vrede van Versailles 2 Economische crisis 3 Opkomst van het nationaalsocialisme 4 Nazi-Duitsland 5 Historisch persoon: Adolf Hitler 6 Overzicht hoofdstuk 3 = = HOOFDSTUK 4 DE TWEEDE WERELDOORLOG Oriëntatieopdrachten 1 Verloop van de Tweede Wereldoorlog 2 Nederland in de Tweede Wereldoorlog 3 De Jodenvervolging 4 Historisch persoon: Winston Churchill 5 Verrijkingsthema 2: Indonesië wordt onafhankelijk 6 Overzicht hoofdstuk 4 = = AFSLUITING Overzicht tijdvak Examentrainer: Conflicten 42

5 Hoofdstuk 1 Nederland Oriëntatieopdrachten Je hebt in klas 1 en 2 alle tijdvakken al gehad. In de volgende opdrachten kijk je samen met je buurvrouw of -man wat je allemaal nog weet. Gebruik bij de vragen waar een V voor staat het overzicht historische vaardigheden op bladzijde 162 van het werkboek. GROEPSOPDRACHT 1 In de tijdvakken ben je twee nieuwe typen samenleving tegengekomen: de industriële en de informatiesamenleving. Bij welke samenleving passen de volgende begrippen? computer, weefmachine, ontstaan vakbonden, internet, televisie, aanleg kanalen. INDUSTRIËLE SAMENLEVING INFORMATIESAMENLEVING 2 a Welke twee samenlevingstypen kende Nederland in de negentiende eeuw? b Met welke samenlevingstypen kreeg Nederland te maken in de tijd van televisie en computer? 1 Een spotprent. 5 V In de andere zes modules staat steeds één vaardigheid centraal. In het historische overzicht oefen je met alle vaardigheden. Deze opdracht gaat over het gebruik van historische nen. Bekijk 1 en beantwoord daarna de vragen. a Spotprenten geven bijna altijd feiten meningen weer. Bij het analyseren van zo n prent kijk je vooral naar de tekening de tekst tekst en tekening samen. Het is niet wel belangrijk dat je weet wanneer en door wie de tekening is gemaakt. b Over welk probleem gaat deze prent? 3 Zet de volgende gebeurtenissen in de juiste tijdsvolgorde. 1 Jodenvervolging 2 Gastarbeiders komen naar Nederland 3 Begin grote economische crisis 4 Komst eerste fabrieken 5 Eerste tanks worden gebruikt 6 Eerste atoombom 7 Hitler komt aan de macht 8 Uitvinding stoommachine Juiste volgorde: 4 Bekijk de kaart op de openingspagina van het handboek. Wat valt je op aan de vorm van de landen in Midden- Europa (Duitsland, Oostenrijk)? c Op welke twee manieren is dat te zien in de tekening? d Welke informatie ontbreekt om echt een goed oordeel te kunnen geven over de prent? e Wat is jouw eigen mening over dit probleem? Leg uit waarom? f Kun je een voorbeeld van dit probleem geven dat je zelf hebt meegemaakt? 43

6 Hoofdstuk 1 Nederland Werken en leven VERKENNING 1 Noem een overeenkomst tussen de viering van de eeuwwisseling en de millenniumwisseling b Wat zegt dat over het soort bedrijven rond 1850? Waren dat vooral fabrieken of kleinere nijverheidsbedrijven? Leg je antwoord uit. 2 Rond 1900 waren veel Europeanen enthousiast over nieuwe uitvindingen als metro, telefoon en elektriciteit. Over welke nieuwe technieken zijn wij tegenwoordig enthousiast? c Aan welke gegevens in de kun je zien dat Nederland vanaf 1860 begon te moderniseren? DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 VERWERKING 1.1 SPOORLIJNEN EN ZANDPADEN 3 Zet de volgende ontwikkelingen/gebeurtenissen in de juiste tijdsvolgorde. 1 Eerste spoorwegen 2 Zeven miljoen inwoners 3 Eerste grootschalige bedrijven 4 Stedelijk-agrarische samenleving 5 Eerste textielfabrieken 6 Nederland is een echte industriële samenleving Juiste volgorde: 4 Welke beweringen over Nederland rond 1850 zijn juist? Er waren nog geen aanwijzingen dat Nederland aan het moderniseren was. De eerste spoorwegen waren al aangelegd. Handel en landbouw waren de belangrijkste sectoren van de economie. In vergelijking met België had Nederland een kleine voorsprong op het gebied van industrialisatie. Nederland stond op het punt zijn achterstand op het gebied van industrialisatie in te halen. WERKTUIG paardenmolens windmolens watermolens stoommachines Het begin van industrialisatie Het begin van industrialisatie was vooral te merken in de voedings- en genotmiddelenindustrie en de metaal. Zij profiteerden van de grote binnenlandse vraag als gevolg van de bevolkingsgroei, de stijging van inkomen, de uitbreiding van spoorwegen en kanalen, het dalen van de prijs van steenkolen, het opheffen van belemmeringen voor het gebruik van stoommachines en het vinden van grondstoffen in Nederlands-Indië en Limburg. Vrij naar: J.W. Schot, Techniek in Nederland in de Twintigste eeuw, V Lees WB 2. Welke oorzaken voor de industrialisatie van Nederland staan in de tekst? Kruis de juiste zinnen aan. Meer vraag naar producten. Aanleg goede verkeerswegen. Meer kanalen en spoorwegen. Het werd eenvoudiger om stoommachines aan te schaffen. Er werden nieuwe grondstoffen ontdekt en de prijzen van grondstoffen daalden. Betere scholing van werknemers. 7 V Bekijk HB 1. a Wat was er modern aan het bedrijf op de afbeelding? 1 Aantal krachtwerktuigen in de industrie en nijverheid in Nederland. 5 Bekijk de cijfers in WB 1. a Wat was de voornaamste aandrijfkracht in industrie en nijverheid in 1850? b Geeft de afbeelding een betrouwbaar beeld van hoe een bedrijf er precies uitzag in 1869? Leg je antwoord uit. Gebruik eventueel het overzicht Historische vaardigheden achterin het werkboek. 44

7 Computerles 1. 8 De eerste helft van de achttiende eeuw was het begin van de industrialisatie. Rond 1890 begon er een nieuwe industrialisatiegolf. Wat was typisch voor deze tweede golf? A Er werden meer stoommachines gebruikt en meer grondstoffen gevonden. B Meer bedrijfstakken moderniseerden en er ontstonden grootschalige bedrijven. C In deze tijd ontstond Philips en de bevolking groeide snel. D De bevolking groeide snel en de landbouwsector groeide hard. SECTOR landbouw, visserij en jacht nijverheid en industrie dienstverlening, waaronder: handel en vervoer overheid en onderwijs 2 4 huishoudpersoneel 11 9 bank- en verzekeringswezen 0 1 overige 3 2 totaal Samenstelling van de beroepsbevolking in 1849 en DE KEERZIJDE VAN DE MEDAILLE Leven en werken rond 1900 Ook in welvaart was de kloof tussen de elite en de gewone man diep en bijna niet te overbruggen. Iedere drie kwartier overleed iemand in Nederland aan tuberculose. Meer dan een kwart van de woningen bestond uit slechts één kamer, die desondanks meestal door gezinnen van vier, zes, acht personen werd bewoond. Het overgrote deel van de bevolking haalde nauwelijks de vijftig jaar en slechts één op de achttien Nederlanders werd ouder dan vijfenzestig. Een dertiger begon zich zorgen te maken over ouderdom, een veertiger was versleten en afgeleefd. In Schiedam verdiende een brandersknecht tussen de zes en dertien gulden in de week. Daarvoor moest hij dertien tot zeventien uur werken, soms ook op zondag. Vrij naar: Geert Mak, De eeuw van mijn vader, Lees WB 4. Welke twee problemen van de gewone man worden in de tekst beschreven? Bekijk WB 3. Noem twee aanwijzingen uit de tabel waaraan je kunt zien dat Nederland in deze periode een industriële samenleving is geworden Bekijk HB 2. a Welke vervoermiddelen van voor de industrialisatie zie je op de (ingekleurde) foto? b Wat valt je op aan als je deze foto vergelijkt met het Centraal Station nu? 11 Welke gevolgen van de industrialisatie waren rond 1900 zichtbaar in Nederland? HB 1.2 LEERTEKST BLZ Welke omstandigheden zorgden ervoor dat de arbeiders het na 1900 langzaam beter kregen? De welvaart steeg enorm rond De regering kwam met allerlei wetten om de werkomstandigheden te verbeteren. Via kranten konden ze aandacht vragen voor hun problemen. Er werden vakbonden opgericht. Er kwamen politieke partijen die voor hun belangen opkwamen. 14 V Bekijk HB 3. a Wie heeft er een een machtige arm volgens Albert Hahn? b Hoe laat Hahn in de tekening zien dat niet iedereen het eens was met de staking? c Was de staking op langere termijn een groot succes? 45

8 Xxxx Hoofdstuk 1 Nederland Xxx Werken en leven DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 15 Bekijk HB 4. a Van welk middel maakten de arbeiders op deze afbeelding gebruik om hun doel te bereiken? A Moderne massamedia. B Organisatie via vakbonden. C Organisatie via politieke partijen. D Betere scholing. b Wat was het doel van de bijeenkomst met Troelstra? Leg uit hoe je dat op de afbeelding kunt zien. c Wat wilde de SDAP daarmee bereiken? 16 Profiteerde iedereen meteen van de komst van de industrie? a Welke groepen in de samenleving profiteerden wel van de toegenomen welvaart? b Welk gevolg had de industrialisatie in het begin voor de lagere bevolkingsgroepen? c Hoe probeerden die groepen iets te doen aan die situatie? Een revolutie Een hogesnelheidslijn die de reistijd terugbrengt van zes naar drie uur, wordt vandaag beleefd als een grote verbetering, maar de werkelijke revolutie was toch de aanleg van de spoorlijn zelf, ruim een eeuw eerder, die een reis van vijf dagen terugbracht tot acht uur. Nog essentiëler was de opkomst van de elektriciteit, die in Nederland tussen 1910 en 1930 plaats had. Niet alleen veranderde en verrijkte de komst van het elektrische licht het leven binnensen buitenshuis, maar ook werd de mens bevrijd van onvoorstelbaar veel lichamelijke arbeid. Vrij naar: G. Mak, De eeuw van mijn vader, Was Nederland rond 1900 al echt een modern land? a Vul het schema in en gebruik daarbij de leertekst van 1.3 en 5 en 6 uit het HB en WB. In de twee kolommen vul je steeds per in welke aanwijzingen van modernisering je ziet/leest en welke dingen ouderwets zijn. b Geef nu antwoord op de vraag of Nederland rond 1900 al echt een modern land was. Gebruik het schema en maak onderscheid tussen rijk en arm en stad en platteland. HB 1.3 LEERTEKST BLZ KERMIS EN DE SPEELTUIN Uit het leven van een dokter De patiënten van Dokter Udding wonen soms ver weg. Om snel ter plaatse te kunnen zijn, heeft Dokter Udding een koets. Dokter Udding is doodsbang voor paarden. Hij laat zich rijden door een koetsier. Dat is heel sjiek. De koets wordt gestald in het koetshuis van de dokter. Die is vastgebouwd aan zijn huis. Dat is een echte notabelenwoning gebouwd in Alleen de notabelen in het dorp hebben zo n mooie en luxe woning. Voor de gegoede burgerij wordt het huiselijke leven belangrijker. Daardoor verandert de inrichting van de huizen. Hoe ziet het huis van Dokter Udding eruit? Op het platteland slapen veel mensen in de bedstee in de woonkamer. Maar bij notabelen als dokter Udding, de burgerij en de middenstand komt dat niet voor. Bij hen is de bedstee al lang vervangen door een ledikant en een nachtkastje. Bron: website anno.nl. BRON MODERN OUDERWETS HB 5 HB 6 WB 5 WB 6 leertekst 5 Dokter Udding is een denkbeeldige arts die rond 1900 leefde en werkte. 46

9 TOEPASSING CONSUMPTIE EN RECLAME 18 Bekijk HB 7. Op welke manier worden de klanten in de winkel overgehaald om juist bij De Gruyter te kopen? Geef minstens twee aanwijzingen uit de afbeelding Bekijk WB 7 en 8. Met welk middel proberen deze fabrikanten aandacht voor hun product te vragen? 20 Bekijk WB 7. a Hoe wil de fabrikant van fototoestellen de kopers ervan overtuigen dat iedereen kan fotograferen? 7 Reclameposter voor fototoestellen uit b Volgens de fabrikant is fotograferen iets voor mensen uit alle lagen van de bevolking. Hoe maakt de poster dat duidelijk? c Toch kun je aan de afgebeelde fototoestellen zien dat er nog wel degelijk verschil was tussen mensen. Waaraan zie je dat? 21 Bekijk WB 8. Foto s waren rond 1910 nog niet erg geschikt voor reclamecampagnes: ze konden beweging en snelheid onvoldoende vastleggen. a Met welke middelen heeft de tekenaar van het affiche geprobeerd te laten zien dat het een supersnelle auto is? b Hoe laat de tekenaar zien dat autorijden spanning en avontuur belooft? 22 a Lees WB 9. Welke kritiek wordt hier gegeven op reclame? 8 Een poster uit 1913 van een snelle Italiaanse auto. b Is er in honderd jaar veel veranderd op dit gebied, vind je? Verleiding Het toegeven aan verleiding in het warenhuis, de reclame of de film, was volgens sommigen een van de grote ondeugden van de massa. De magazijnen zitten propvol met de meest wanstaltige zaken, met domme zielloze bedenksels van op winst beluste fabrikanten. Ze maken van blik goud en van glas parels, zodat de massa als een kind grijpt naar al wat glanst en blinkt. Vrij naar: J.W. Schot, Techniek in Nederland in de Twintigste eeuw, C Gebruik Studiehulp Encyclopedie vmbo. Typ in het zoekvenster auto. Maak de quiz Weet jij wanneer deze auto op de weg verscheen. 9 47

10 Xxxx Hoofdstuk Xxxxxxx 1 Nederland Bestuur Examentrainer: cultuur xx VERKENNING 1 Wie zou zo over rooms-katholieken gedacht hebben? Een lid van de hogere burgerij. Een strenge protestant. Een arbeider die lid was van de SDAP. Een rijke katholieke fabrikant. 2 Zijn er tegenwoordig nog scherpe zulke tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen in Nederland? Leg je antwoord uit. b Domela Nieuwenhuis raakte gefrustreerd in het parlement. Hoe kwam dat? c Er ontstond een scheuring binnen de socialistische beweging. Welke twee partijen ontstonden er en wat wilden ze? Vul het schema in. (Gebruik ook informatie uit 1.2.) NAAM PARTIJ SDB SDAP leider DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 VERWERKING 2.1 ALLEMAAL IN APARTE HOKJES 3 Welke zinnen passen bij iemand die aanhanger is van de liberalen? Ik vind dat de regering de belastingen flink moet verhogen. Een ondernemer moet met zo min mogelijk regels te maken hebben. Er moeten meer regels en wetten komen om de arbeiders te beschermen. Alleen de rijke en goed opgeleide mannen moeten stemrecht hebben. 4 Leg uit waardoor er tot 1900 bijna alleen maar liberalen in het parlement zaten. voornaamste doel 7 De derde belangrijke stroming binnen de Nederlandse samenleving was die van de confessionelen. Welke omschrijving past het beste bij deze groep? A Zij vonden dat in het bestuur van Nederland rekening moest worden gehouden met het christelijke geloof. B Zij wilden iedere Nederlander dwingen te leven volgens de regels van het christendom. C Zij kwamen vooral op voor de belangen van arbeiders. D Hun aanhangers waren vooral rijkere burgers en mensen uit de middenklasse. 5 De socialisten stonden lijnrecht tegenover de liberalen. Met welke ideeën zouden socialisten het eens zijn geweest? Mannen en vrouwen uit alle lagen van de bevolking moeten stemrecht krijgen. De regering moet zich zo min mogelijk bemoeien met de hoogte van lonen en arbeidsomstandigheden. Het was terecht dat de regering bij de Spoorwegstaking van 1903 hard ingreep. De regering heeft de plicht om arbeiders te beschermen tegen uitbuiting door hun bazen. Rijke mensen moeten veel meer belasting betalen dan mensen met een laag inkomen. 6 Bekijk HB 8. a Leg uit waarom Domela Nieuwenhuis als Mozes werd afgebeeld en Us ferlosser werd genoemd. Geen hulp Als uw man nog altijd lid is van de rooie bond, verklaarde de pastoor op bezoek bij een vrouw die bevallen was van haar zesde kind, dan behoef ik hier niets te geven, want aan vrouwen en kinderen van socialisten geef ik niets. Nog erger was dat soms aan katholieke socialisten de sacramenten werden geweigerd. Dat betekende bijvoorbeeld dat je niet mocht trouwen in de kerk, of dat je geen heilig oliesel kreeg voor je sterven. Dat kon betekenen dat je niet naar de hemel ging na je dood. Uit: S. Stuurman, Verzuiling, kapitalisme en patriachaat, Katholieke en protestante arbeiders werden door de kerk zwaar onder druk gezet. 8 Lees WB 10. a Op welke twee manieren zetten de katholieke kerk arbeiders onder druk om geen lid te worden van socialistische organisaties?

11 b Welke manier was vooral een zware straf voor een gelovige katholiek? Leg uit waarom. c Wat kun je opmaken uit het feit dat de kerk zulke zware middelen inzette? 9 Bekijk HB 9. Eind negentiende eeuw begon de verzuiling van de Nederlandse samenleving. Streep de foute woorden door. De verzuiling was een reactie op de opkomst van het liberalisme socialisme. De verzuiling begon bij de katholieken protestanten. Verzuiling betekent dat ieder(e) geloof politieke overtuiging politieke partij zijn eigen organisaties heeft. Het dagblad Trouw hoorde bijvoorbeeld bij de protestante liberale zuil. Kinderen van socialisten gingen naar RK openbare scholen. Een rooms-katholieke arbeider was lid van het CNV RKWV NVV. 10 Waarom raakte de Nederlandse samenleving verzuild? Welke zinnen zijn juist? De verzuiling was een reactie op de Franse Revolutie eind achttiende eeuw. De liberalen waren ontevreden over de manier waarop de samenleving was georganiseerd. Verschillende religieuze en politieke stromingen wilden hun aanhangers zoveel mogelijk afschermen van andere ideeën. Protestanten en katholieken richtten de eerste verzuilde organisaties op; de andere konden weinig anders dan hetzelfde doen. HB 2.2 LEERTEKST BLZ EIGEN SCHOLEN EN ALGEMEEN KIESRECHT Flessentrekkers en pooiers De nieuwe kiezers, onder wie maandagvierders, kwartjesvinders, flessentrekkers, pooiers en ander tuig, zullen de oude kiezers overvleugelen. De arbeiders krijgen het roer in handen, omdat zij roekeloos zijn en zich vermenigvuldigen als konijnen. Er moeten maatregelen genomen worden, opdat de belastingbetalende minderheid niet wordt geplunderd door de niet-betalende meerderheid. Uit: Han Plas e.a., Toen Wilhelmina regeerde, Amsterdam, Uit een folder tegen uitbreiding van het kiesrecht, geschreven door de Amsterdamse wiskundeleraar Versluys. De schoolstrijd De liberalen en socialisten verdedigden het openbaar onderwijs en waren tegen iedere vorm van staatssubsidie voor christelijke scholen. Voor hen was neutraal openbaar onderwijs een belangrijk instrument om de bevolking op te voeden tot moderne, weldenkende burgers. Ze hadden maar één politiek strijdpunt dat nog zwaarder woog dan openbaar onderwijs: het algemeen mannenkiesrecht. Zo n belangrijke grondwetswijziging konden ze echter niet door het parlement krijgen zonder de steun van de confessionelen, of ten minste een aanzienlijk deel van hen. Vrij naar: De Schoolstrijd, Andere Tijden, Het standpunt van de liberalen en socialisten. 11 Wat gebeurde er bij de pacificatie van 1917? De pacificatie van 1917 draaide om twee belangrijke zaken: algemeen kiesrecht en de schoolstrijd. a Vul het schema in met behulp van de tekst van 2.2, HB 10 en 11 en WB 11 en 12. GELIJKSTELLING OPENBAAR ALGEMEEN KIESRECHT EN BIJZONDER ONDERWIJS Leg kort uit wat beide begrippen betekenen. Wie waren voorstanders? Welke argumenten gebruikten tegenstanders? (zie nen WB) Welke gevolgen van de grondwets- wijziging van 1917 vind je in de leertekst? 49

12 Xxxx Hoofdstuk 1 Nederland Xxx Bestuur en cultuur b De pacificatie van 1917 was in feite een ruil. Leg dat kort uit. b Bedenk een reden waarom dat soort voorlichting in die tijd heel bijzonder was. DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 HB 2.3 LEERTEKST BLZ GELIJKE PLICHTEN, GELIJKE RECHTEN Echt de eerste Anna Maria van Schurman was vier toen ze al kon lezen. Samen met haar ouders verhuisde ze in 1613 naar Utrecht waar ze in 1636 als eerste vrouwelijke studente in Europa aan de universiteit studeerde. Omdat vrouwen in die tijd eigenlijk niet aan een universiteit mochten studeren, volgde ze de colleges achter een gordijn, zodat de mannelijke studenten haar niet konden zien. Ze had belangstelling voor literatuur en allerlei wetenschappen, waaronder vooral theologie. Naar: Studiehulp Encyclopedie. c Zou het feit dat Aletta een vrouw was in haar voor- of nadeel gewerkt hebben bij de voorlichting in die tijd. Leg je antwoord uit. 15 Zet de woorden actief kiesrecht en passief kiesrecht achter de juiste zin. Aletta Jacobs wordt in 1918 als eerste vrouw in de Kamer gekozen: Aletta Jacobs mag in 1920 voor het eerst stemmen: 16 Op welke manier streden vrouwen voor meer rechten? Gebruik in je antwoord de volgende namen en begrippen: eerste feministische golf, Emily Davison, Aletta Jacobs, vrouwenkiesrecht. 13 Een vroegere feministe? 12 Bekijk en lees HB 12 en 13 en WB 13. Welke beweringen over de eerste feministische golf zijn juist? Aletta Jacobs was de eerste vrouw die aan een universiteit studeerde. Aletta Jacobs was de eerste vrouwelijke arts in Nederland. Het feminisme was een internationale beweging. Aletta Jacobs maakte zich alleen druk om het kiesrecht. 13 Welk jaartal hoort bij welke persoon of gebeurtenis? A Aletta Jacobs B Emily Davison C Vrouwenkiesrecht D passief kiesrecht Juiste antwoord: 14 V Aletta Jacobs gaf onder andere voorlichting over voorbehoedsmiddelen. a Bedenk een reden waarom ze vooral voorlichting aan arbeidersvrouwen gaf? TOEPASSING RADIO EN OMROEPEN 14 Een radiotoestel in 1918: links het ontvangstgedeelte, rechts de zender. 50

13 Maak onderstaande opdrachten samen met je buurman of buurvrouw. 17 V Bekijk HB 14 en WB 14 en 15. a De techniek van de radio veranderde in korte tijd razendsnel. Noem drie verschillen tussen de toestellen van 1918, 1924 en 1928 (grootte, manier van gebruik/luisteren) b Welk gevolg zullen deze veranderingen hebben gehad voor het aantal luisteraars naar de radio. Leg uit. 15 Philips maakt reclame voor zijn radiotoestel: Ieder voor zichzelf Even leek het erop dat Nederland één nationale omroep zou krijgen, zoals de BRT in België en de BBC in Engeland. Met dat doel was de AVRO (Algemene Vereniging Radio Omroep) opgericht. Dat pikten de zuilen niet. Ze beseften hoe belangrijk de radio zou kunnen worden in het bereiken van hun aanhangers. De protestanten waren weer de eersten: in 1924 werd de NCRV opgericht: Voor onze christelijke kringen dient het gebruik van de radio altijd ondergeschikt te blijven aan het christelijk werk dat wij ermee dienen. Radio blijft bij ons een middel. Maar een rijk middel dat we helemaal in de lijn van de Heilige Schrift kunnen gebruiken. In 1925 volgden de KRO en de VARA; in 1926 de VPRO en, tegen haar zin, in 1928 de AVRO. De NCRV zag ook gevaren in de radio: Wanneer de AVRO op zondagavond Speenhoff (een cabaretier) laat optreden, vloekt dit met de sfeer waarin wij normaal de zondagavond doorbrengen. Wanneer Mevrouw van Dijk in haar kinderuurtje opdracht geeft, de stoelen en tafels weg te ruimen, omdat zij de kinderen een nieuw dansje wil leren, dan is het gevolg dat goede christenen de radio uitzetten. Vrij naar: Lintsen e.a., Techniek in Nederland in de twintigste eeuw, V Bekijk en lees HB 15 en WB 16. a Wat is het grote verschil tussen Nederland en de meeste andere landen in de manier waarop de radio (en later de tv) werden geregeld? b Bekijk nog eens het schema van HB 9 en gebruik WB 16. Welke omroep hoorde bij welke zuil (één zuil had twee omroepen!)? Zet een P voor protestant; een K voor katholiek, een S voor socialistisch en een L voor liberaal. NCRV = KRO = VARA = VPRO = AVRO = c Waarvoor wilden de NCRV en de KRO de radio vooral gebruiken? Hoe zie je dat aan het affiche van de KRO? d De radio kon ook gevaarlijk zijn voor het geloof. Waar was de NCRV bang voor volgens WB 16? 19 C Je kunt op de site de digitoets bij 1 en 2 maken. 16 Het ontstaan van omroepverenigingen. 51

14 Hoofdstuk 1 Nederland Historisch persoon: Pieter Jelles Troelstra DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 Wie was Pieter Jelles Troelstra: wat waren zijn ideeën en hoe verliep zijn openbare en privéleven? Deze vragen komen hierna aan de orde. Bij de beantwoording heb je ook de leerteksten van hoofdstuk 1 nodig. 1 a Bekijk en lees HB 16. In de tekst kom je twee politieke stromingen tegen: het liberalisme en het socialisme. Hieronder staan begrippen en namen die passen bij een van beide stromingen. Zet ze op de juiste plaats in het schema. Domela Nieuwenhuis, vrijheid, hoge belastingen, gelijkheid, kleine rol overheid, Thorbecke, grote rol overheid, lage belastingen. LIBERALEN SOCIALISTEN b Leg met het schema en HB 16 uit dat het niet erg logisch is voor iemand als Troelstra om socialist te worden. c Wat was volgens de tekst de aanleiding voor Troelstra om socialist te worden? Ontwaak o volk en houd u krachtig, Gij zijt geroepen, de tijd is daar... Hoort in de verte t doffe ruisen Van stromen, die tesamen gaan. Het wordt een groot eenstemmig bruisen En donderen tegen klippen aan, Nog bieden d oude ondergraven dijken Hardnekkig weerstand, maar dat heeft geen duur. Aanvaard o volk uw werk, Nu is het uur. Uit: Troelstra s tragedie, een uitzending van Andere Tijden 20 september Een gedicht van Troelstra. 2 Lees WB 17. Welke beweringen over dit gedicht zijn juist? Troelstra schreef dit gedicht in de tijd dat hij nog liberaal was. Volgens Troelstra moesten de arbeiders niet langer aarzelen en in opstand komen. Met d oude en ondergraven dijken bedoelde Troelstra de mannen die de macht hadden. Troelstra schreef dit gedicht waarschijnlijk aan het einde van zijn leven. 3 Lees en bekijk HB 17. a Leg uit dat het in die tijd nogal wat opschudding veroorzaakte dat een dochter van een dominee trouwde met een socialist. b In de staat dat Sjoukje de Boer haar rol als vrouw en moeder die in die tijd normaal was, niet kon vervullen. Wat was de normale rol van een vrouw in die tijd? Afke s tiental Het boek is gebaseerd op het leven van Harmke Feenstra- Tuinstra uit het dorp Warga. Haar dochter was dienstmeisje bij Nienke van Hichtum. Het is het verhaal over een arm gezin met tien kleine kinderen, dat leefde aan het einde van de negentiende eeuw op het Friese platteland. Door de zorgzaamheid van moeder Afke werd het een gelukkig gezin, waarin men heel veel voor elkaar over had. Fragment uit het boek Nu werd eerst het schone ondergoed te voorschijn gehaald, en de grote verkleedpartij begon. Tot mijn spijt moet ik zeggen dat er geen sprake van was, dat het lichaam van de kinderen gewassen werd. Alleen de voeten werden flink met zeepsop onder handen genomen. Wiepkje hielp de kleintjes en de groteren redden zichzelf. De jongens trokken hun schoon goed aan in de bedstee, en deden daarbij zorgvuldig de deuren dicht. Maar telkens werden die plotseling even opengegooid, en dan vloog er een vuil kledingstuk door de kamer. Een ervan kwam in een tobbetje terecht, waarin Wiepkje juist bezig was kleine Sietskes voetjes te wassen. Wiepkje pruttelde even, maar gelukkig niet zo héél erg! Och - t waren immers jongens, en gooien was jongensaard! Eindelijk was t kleine goedje onder de wol. Vader ging uit om 52

15 zich te laten scheren en Eeltje en Jouke zaten te lezen, elk aan een kant van de kachel. Bron: Een van de grootste successen van Troelstra was de invoering van het algemeen kiesrecht in Het was eigenlijk gek dat een sociaal-democraat een oproep voor een revolutie deed. 18 Afke s tiental is het beroemdste boek van Nienke van Hichtum. 4 Bekijk HB 18 en lees WB 18. Hoewel Nienke van Hichtum de socialistische idealen van haar man volop steunde, bleek dat nauwelijks uit haar boeken. a Leg uit dat het onderwerp van haar boek wel degelijk goed bij het socialisme aansloot. b Hoe zou een schrijfster het gezin op een socialistische manier hebben beschreven? Het gezin kon gelukkig worden door de goede zorgen van moeder Afke. Door de ellendige omstandigheden waarin het gezin moet leven, is er geen plaats voor geluk. c Toen Afke s tiental uitkwam, zat Troelstra al in de Tweede Kamer. Hij kreeg van verschillende confessionele Kamerleden complimenten over het boek van zijn vrouw. Waarom is dit een bewijs dat het boek geen propaganda was voor het socialisme? 5 Lees HB 19. a Vul in. De SDB wilde het socialisme bereiken via. De SDAP wilde het socialisme bereiken via. b Een van Troelstra s mislukkingen is de algemene staking van Wat was de aanleiding tot die staking? A Het verbod aan ambtenaren en spoorwegpersoneel om te staken. B De weigering van de regering om het algemeen kiesrecht in te voeren. C De financiële gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs. D De mislukte spoorwegstaking in datzelfde jaar. c Welke zinnen over nederlagen en successen van Troelstra zijn juist? Een krant was in die tijd een belangrijk middel om grote groepen mensen te bereiken. De SDAP bleef onder Troelstra een kleine, onbelangrijke partij. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog vond Troelstra het partijbelang zwaarder wegen dan het nationale belang. 19 Troelstra op een bordes in Den Haag in het jaar Bekijk de afbeelding van WB 19. Je ziet een triomfantelijke Troelstra die een belangrijk politiek resultaat voor de SDAP aankondigt. Wat zal hij zijn publiek hebben verteld? 7 Lees en bekijk HB 20. a De laatste zin van vraag 5 luidt: Het was eigenlijk gek dat een sociaal-democraat een oproep voor een revolutie deed. Leg uit waarom dat gek was. b Troelstra liet zich in zijn oproep tot revolutie niet alleen leiden door de situatie in Nederland. Welke gebeurtenis in het buitenland versterkte zijn idee dat de tijd voor een revolutie rijp was? c In feite gebeurde er precies het tegenovergestelde van wat Troelstra hoopte. Wat was dat? 8 C Gebruik Studiehulp Encyclopedie vmbo. Typ in het zoekvenster: Troelstra. Klik op scholierenvenster en lees het artikel. Wat is er merkwaardig aan dit artikel als je het vergelijkt met de revolutiepoging in 1918? 9 C Je kunt op de site de digitoets van 3 maken. 53

16 Xxxx Hoofdstuk 1 Nederland Overzicht hoofdstuk 1 MEMO ACTIEF: PIK ER EEN UIT 1 a In het schema staan achter iedere persoon vier woorden. Eén van die vier hoort er niet bij. Streep dat woord door. b Leg in de laatste kolom uit waarom dat woord niet in het rijtje past. PERSOON A. Kuyper verzuiling schoolstrijd pacificatie 1917 algemeen kiesrecht UITLEG DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 A. Jacobs tweede vrouwenkiesrecht algemeen universiteit feministische golf kiesrecht P. Troelstra algemeen kiesrecht pacificatie 1917 confessionelen socialisme 2 Vul het schema in. Als je het goed doet, heb je een mooie samenvatting van het hoofdstuk. Gebruik de woorden uit de eerste kolom in je samenvatting. TERREIN BELANGRIJKSTE ONTWIKKELINGEN TUSSEN 1900 EN ± 1914 ECONOMISCH grootschalige bedrijven, steden, verbindingen SOCIAAL arbeiders, feministen, verzuiling POLITIEK belangrijkste politieke stromingen, schoolstrijd, algemeen kiesrecht, pacificatie 1917 CULTUUR/DAGELIJKSE LEVEN verschil stad-platteland, school, vrije tijd 3 C Je kunt op de site de samenvatter en digitoets bij dit hoofdstuk maken. 54