GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 4 VMBO KGT-EDITIE HANDBOEK

Transcriptie

1 GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 4 VMBO KGT-EDITIE HANDBOEK

2 Historisch overzicht vanaf 1900 Module 7 TIJDVAK DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN ( ) 46 8 HOOFDSTUK 1 Nederland HOOFDSTUK 4 De Tweede Wereldoorlog Werken en leven 2 Bestuur en cultuur 3 Historisch persoon: Pieter Jelles Troelstra 4 Overzicht hoofdstuk 1 HOOFDSTUK 2 De Eerste Wereldoorlog Verloop van de Tweede Wereldoorlog 2 Nederland in de Tweede Wereldoorlog 3 De Jodenvervolging 4 Historisch persoon: Winston Churchill 5 Verrijkingsthema 2 Indonesië wordt onafhankelijk 6 Overzicht hoofdstuk Achtergronden en oorzaken 2 Het verloop van de oorlog 3 Nederland en België in de Eerste Wereldoorlog 4 Historisch persoon: de onbekende soldaat 5 Verrijkingsthema 1 De Sovjetunie 6 Overzicht hoofdstuk Examentrainer HOOFDSTUK 3 Het interbellum, herstel en crisis Vrede van Versailles 2 Economische crisis 3 Opkomst van het nationaalsocialisme 4 Nazi-Duitsland 5 Historisch persoon: Adolf Hitler 6 Overzicht hoofdstuk 3 42

3 TIJDVAK DE TIJD VAN TELEVISIE EN COMPUTER (1950-NU) 124 HOOF DSTUK 5 Europa en de wereld De Koude Oorlog Internationale organisaties Nederland na de Tweede Wereldoorlog Historisch persoon: John F. Kennedy Verrijkingsthema 3 Israël en het Midden-Oosten Overzicht hoofdstuk HOOF DSTUK Het einde van de Koude Oorlog De wereld wordt kleiner Nederland op weg naar de eenentwintigste eeuw Historisch persoon: Koningin Beatrix Overzicht hoofdstuk Proefexamen Een nieuwe wereldorde vanaf

4 DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 Tijdvak De tijd van wereldoorlogen Tussen 1900 en 1950 kreeg de wereld te maken met twee verwoestende oorlogen, die miljoenen mensen het leven kostten. Het is niet voor niets dat deze periode de naam kreeg: de tijd van wereldoorlogen. Dankzij de opkomst van de industrie in de negentiende eeuw konden op grote schaal vernietigende wapens worden gemaakt: de mitrailleur, gasgranaten, oorlogsvliegtuigen, tanks en, op het einde van de Tweede Wereldoorlog, de atoombom. Hoe verschrikkelijk de nieuwe wapens waren, bleek tijdens de Eerste Wereldoorlog. Miljoenen jonge mensen sneuvelden in een loopgravenoorlog die duurde van 1914 tot Nederland bleef buiten de oorlog; ons land was neutraal. Toch hadden de Nederlanders volop te maken met de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. De handel op Duitsland, een 44

5 belangrijke bron van inkomsten, lag voor een groot deel stil. Uit België kwamen duizenden vluchtelingen naar ons land. In 1929 brak er een economische crisis uit. Ook in Nederland gingen veel bedrijven failliet; de werkloosheid steeg snel. Ondernemers, middenstanders en arbeiders maakten een harde tijd mee. De problemen waren nog lang niet opgelost toen Duitsland in 1940 ons land binnenviel. Deze keer kon Nederland niet neutraal blijven en kreeg het direct te maken met de verschrikkelijke gevolgen van oorlog. De Tweede Wereldoorlog duurde van 1939 tot Tientallen miljoenen mensen verloren het leven en de verwoestingen waren verschrikkelijk. Nederland was in 1945 een aangeslagen land met steden, verbindingen en bedrijven die in puin lagen. 45

6 hoofdstuk 1 Nederland In het eerste hoofdstuk van dit tijdvak gaan we bekijken hoe Europa en Nederland eruit zagen rond Hoe zag de kaart van Europa eruit? Hoe leefden mensen ruim honderd jaar geleden? Waar maakten de politici zich druk over? Allemaal vragen die in dit hoofdstuk aan de orde komen. We eindigen ongeveer rond 1914 als de Eerste Wereldoorlog op het punt van beginnen staat. WB ORIËNTATIEOPDRACHTEN BLZ. 43 DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 Europa voor de Eerste Wereldoorlog. Automobilist rond

7 Verpleegster in de couveusezaal van het Wilhelmina Gasthuis. De smidsklas van de ambachtsschool in Dordrecht rond

8 hoofdstuk 1 Nederland Werken en leven INTRO DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 De eeuwwisseling van 1899 naar 1900 werd in Nederland uitbundig gevierd. De mensen waren vol verwachtingen over de nieuwe eeuw. Het zag er goed uit. Dankzij de Industriële Revolutie was Europa in hoog tempo gemoderniseerd. In een stad als Londen reden al de eerste autobussen. De ondergrondse en treinen brachten mensen vanuit de buitenwijken naar hun werk in de stad. Riolering en elektriciteit maakten het leven een stuk aangenamer. De telegraaf verbond werelddelen met elkaar. 1.1 Spoorlijnen en zandpaden Welke gevolgen van de industrialisatie waren rond 1900 zichtbaar in Nederland? Door de industrialisatie was Nederland tussen 1860 en 1900 een ander soort samenleving geworden: een industriële samenleving. Er waren voedingsmiddelen-, textiel- en metaalfabrieken. Dat waren eerst nog kleine fabrieken, maar vanaf 1890 ontstonden ook de eerste grootschalige bedrijven, zoals Philips. Al rond 1850 waren de eerste spoorwegen aangelegd en nieuwe kanalen gegraven. Ondernemers stichtten ook in de koloniën allerlei nieuwe bedrijven. Naast traditionele producten als thee, koffie, suiker en tabak kwamen daar ook belangrijke grondstoffen vandaan als aardolie, tin en rubber. De bevolking van Nederland was door de industrialisatie snel gegroeid: van iets meer dan vier miljoen in 1879 tot vijf miljoen rond 1900 en al bijna zeven miljoen rond Rond 1920 woonde bijna een kwart van de Nederlandse bevolking in de stad. De steden groeiden, maar verreweg de meeste Nederlanders woonden rond 1900 nog op het platteland. Een uitstapje naar de dichtstbijzijnde stad was een hele onderneming. Dat gebeurde alleen als het echt noodzakelijk was. Een fiets of de tram was destijds nog een grote luxe. Lopen was voor de meeste mensen de enige manier om ergens te komen. Hele volksstammen kwamen gedurende hun leven nooit in een stad van enige betekenis. Toen lag Amsterdam voor de meeste Nederlanders veel verder weg dan New York voor ons tegenwoordig. Spoorwegen verbonden weliswaar de grote steden met elkaar, maar voor de meeste dorpen was de paardentram al een luxe. Een boer die een koe op de veemarkt wilde verkopen, was uren onderweg. Met een beetje geluk had hij een paard en wagen; anders moest hij te voet. Ook de wegen waren beroerd. Tussen de grote steden liepen wel wat verharde wegen, maar de meeste andere wegen waren niet meer dan veredelde zandpaden. Een auto was nog een grote bezienswaardigheid. Als er een langs kwam, liep het hele dorp uit. WB 1.1 BLZ. 44 bron 2 Het Centraal Station van Amsterdam tussen 1890 en bron 1 De Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek (opgericht in 1869) was een van de eerste moderne bedrijven in Nederland. Het bedrijf was opgezet om op grote schaal te produceren massaproductie. Deze foto is uit

9 bron 4 Pieter Jelles Troelstra, leider van de SDAP, spreekt een menigte toe. bron 3 Gansch het raderwerk staat stil, als uw machtige arm het wil. Spotprent van Albert Hahn naar aanleiding van de spoorwegstaking in De keerzijde van de medaille Profiteerde iedereen meteen van de komst van de industrie? De economische groei had niet alleen voordelen. Hij leidde op de lange duur wel tot meer welvaart, maar in het begin profiteerden alleen de hogere en middenlagen van de bevolking van de nieuwe rijkdom. Zeker in het begin betekende de opkomst van de fabrieken een verslechtering van de leef- en werkomstandigheden van de onderste bevolkingslagen. De ellende van de arbeiders was vooral goed zichtbaar in de grote fabrieken en de snel groeiende steden. Rond 1900 was dat een van de belangrijkste problemen in de Nederlandse samenleving. Langzaam maar zeker wisten de arbeiders iets aan hun situatie te doen. Natuurlijk waren er al eerder stakingen en andere protestacties geweest, maar die hadden bijna nooit succes. Met de komst van kranten voor iedereen, raakten arbeiders beter op de hoogte van wat er speelde in de wereld. Het scheelde ook dat alle kinderen voortaan verplicht naar de lagere school moesten. De oprichting van vakbonden en politieke partijen zorgde ervoor dat de arbeiders veel sterker stonden. Dat bleek bij de grote spoorwegstaking die in 1903 uitbrak. De staking begon in de Amsterdamse haven en had te maken met het recht van arbeiders om lid te zijn van een vakbond. Al snel sloot ook het personeel van de spoorwegen zich aan bij de staking. In eerste instantie was die staking een groot succes en lag het hele vervoer over het spoor stil. De regering schrok zo van de staking, dat ze maatregelen aankondigde om zo n staking in de toekomst te voorkomen. Voortaan was het voor ambtenaren en spoorwegpersoneel verboden om te staken. De oproep van de vakbonden tot een algemene staking tegen die maatregelen mislukte. Zo makkelijk gaven overheid en werkgevers zich niet gewonnen! Het werd arbeiders en vakbonden duidelijk dat wilden ze meer invloed krijgen, ook arbeiders moesten kunnen stemmen bij verkiezingen. Tot die tijd werden aan mannen die wilden stemmen, allerlei eisen gesteld. Vrouwen hadden helemaal geen stemrecht. Stemrecht voor iedereen werd een van de grote actiepunten van vakbonden en arbeiderspartijen als de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP). WB 1.2 BLZ

10 hoofdstuk 1 Nederland Werken en leven DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE Kermis en de speeltuin Was Nederland rond 1900 al echt een modern land? Het verschil tussen stad en platteland was rond 1900 veel groter dan tegenwoordig. Elektriciteit en riolering vond je in het begin alleen in de grotere steden. Op het platteland moesten mensen het nog jaren doen met een beerput in de tuin en olielampen. Geboorte, dood en alles wat er tussenin lag, speelde zich voor veel mensen af in een straal van een kilometer of tien. De enige afleiding was de jaarlijkse kermis met de gebruikelijke zuip- en vechtpartijen met volk uit andere dorpen. Toch was op die kermis al wel de moderne tijd doorgedrongen. De eerste films werden namelijk vertoond in rondtrekkende tenten op kermissen. De films duurden maar een paar minuten en lieten bijvoorbeeld de aankomst van een trein op het station van Parijs zien. Mensen die het al vaker hadden meegemaakt, lachten zich een ongeluk als de halve tent onder zijn stoel dook bij het zien van een aanstormende locomotief op het filmdoek. De meeste mensen leefden in kleine huisjes met grote gezinnen, waar oma en opa ook nog woonden. Het was hard werken, zes dagen in week, meestal tien uur per dag. Doorleren was iets voor rijkeluiskinderen. Na de lagere school gingen de meeste kinderen aan het werk. Vakantie was een begrip dat alleen de rijken kenden. Een uitje naar een speeltuin of een voetbalwedstrijd was het hoogtepunt van het jaar. WB 1.3 BLZ. 46 bron 5 Utrecht omstreeks bron 6 Een elektriciteitsmaatschappij liet aan het begin van de twintigste eeuw deze prentbriefkaart maken. 50

11 TOEPASSING Consumptie en reclame Met de komst van allerlei nieuwe uitvindingen op technisch gebied kwam ook de vraag op: hoe verkoop ik zoveel mogelijk van die producten? Vroeger was een uithangbord aan de winkel of werkplaats voldoende geweest. De klanten zaten in de buurt, dus meer was niet nodig. Maar voor fabrieken die op grote schaal goederen produceerden, waren uithangborden niet meer voldoende. Er moesten nieuwe manieren worden verzonnen om producten aan de man te brengen. In deze toepassing ga je onderzoeken hoe dat gebeurde. bron 7 In het begin van de twintigste eeuw ontstonden er landelijke kruideniersbedrijven met overal filialen. Op deze afbeelding zie je een Rotterdams filiaal van het oorspronkelijk Bossche bedrijf De Gruyter. WB 1 TOEPASSING BLZ

12 INTRO hoofdstuk 1 Nederland Bestuur en cultuur DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 Het is al een gruwel, dat een roomse (= katholieke) man voorzitter van de Tweede Kamer is. Al die roomsen wel 30 procent van de bevolking moeten weg. k Wil ze niet doodmaken, dat mag niet. Ze moeten gotenscheppers worden. Zelfs in het begin van de twintigste eeuw ging deze opvatting wel erg ver. Ze geeft echter wel aan dat de verschillende groepen in de Nederlandse samenleving veel verder van elkaar stonden dan tegenwoordig. Hoe was Nederland bestuurbaar als mensen zo scherp tegenover elkaar stonden? 2.1 Allemaal in aparte hokjes Waarom raakte de Nederlandse samenleving verzuild? Sinds1848 waren de liberalen aan de macht in Nederland. In dat jaar dreigde hier een revolutie. Koning Willem II liet daarop door de liberaal Thorbecke een nieuwe grondwet opstellen. Voortaan had niet meer de koning, maar het parlement de beslissende macht. De aanhang van de liberalen bestond uit het rijkere deel van de bevolking: alleen mannen die een bepaald bedrag aan belasting betaalden, mochten stemmen voor het parlement. Het grote ideaal van de liberalen was vrijheid. Burgers moesten zo min mogelijk gehinderd worden door regels en wetten; de overheid moest zich dan ook zo weinig mogelijk met de samenleving bemoeien. Dat waren mooie ideeën als je een goede baan, opleiding en inkomen had, maar het grootste deel van de bevolking was arm. Zij zagen veel meer in de ideeën van de socialisten, die als grote ideaal gelijkheid hadden. Volgens de socialisten had de overheid juist wel een grote taak in de samenleving. Zij moest ervoor zorgen dat de welvaart eerlijk verdeeld werd over de verschillende bevolkingslagen. De eerste belangrijke socialistische leider in Nederland was Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Door vakbonden en een politieke partij op te richten probeerde hij op te komen voor de arbeiders. Veel succes had hij niet in het begin. Hij kwam in de gevangenis terecht en deelname aan de verkiezingen leverde weinig op: bijna geen enkele arbeider had stemrecht. Behalve de socialisten was er nog een groep die zich roerde: de confessionelen (rooms-katholieken en protestanten). De leiders van de katholieken en protestanten waren tegenstanders van het liberalisme en het socialisme. Zij waren vooral bang dat de arbeiders voor het geloof verloren zouden gaan als ze zich bij het socialisme zouden aansluiten. De protestante leider Abraham Kuyper richtte daarom in 1878 een politieke partij op, de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), vooral bedoeld voor protestanten uit de lagere bevolkingsgroepen. Het bleef niet bij een politieke partij: al snel hadden de antirevolutionairen een eigen krant, vakbond en universiteit. De katholieken konden niet achterblijven en richtten ook hun eigen organisaties op. Het was het begin van de verzuiling van de Nederlandse samenleving. Ieder geloof of politieke stroming had zijn eigen organisaties. In de twintigste eeuw zou de verzuiling steeds verder doorzetten: vanaf je geboorte tot je dood leefde je in je eigen kring met je eigen verenigingen. Op die manier kwam je nauwelijks in aanraking met andersdenkenden. Wonderlijk genoeg werkte dat redelijk. Er waren wel conflicten tussen de zuilen, maar die werden alleen met woorden uitgevochten. WB 2.1 BLZ. 48 Us ferlosser Ferdinand Domela Nieuwenhuis ( ) was een predikant die zich in de loop van zijn leven bekeerde tot het socialisme. Hij was diep onder de indruk van de ellende van de veenarbeiders in de noordelijke provincies, die in tochtige hutten leefden van een menu van aardappelen en jenever. In 1881 richtte hij de Sociaal-Democratische Bond (SDB) op en wist zowaar in 1888 gekozen te worden in de Tweede Kamer. Als enige socialist, omringd door 99 vijandige Kamerleden, kon hij weinig uitrichten. Hij raakte er steeds meer van overtuigd dat alleen een revolutie het lot van de arbeiders echt kon verbeteren. Hij kwam daardoor in conflict met andere socialisten, die een revolutie te ver vonden gaan. Zij hoopten via het parlement de positie van de arbeiders te kunnen verbeteren. Die groep richtte in 1894 een eigen partij op: de SDAP (zie 1.2). bron 8 Op de afbeelding staat Domela Nieuwenhuis afgebeeld als Mozes, de leider die het Joodse volk vanuit Egypte naar het beloofde land Israël leidde. 52

13 bron 9 Een verzuilde samenleving. stroming organisatie katholiek protestantschristelijk sociaaldemocratisch liberaal politiek RKSP (later KVP) ARP en CHU SDAP (later PvdA) Liberale Unie en VDB (later VVD) vakbond RKWV (later KAB en NKV) CNV NVV - krant De Tijd, De Volkskrant De Standaard, Trouw Het (Vrije) Volk Algemeen Handelsblad, NRC jeugdbeweging Verkenners Padvinders AJC - onderwijs RK Prot.-Chr. openbaar openbaar 2.2 Eigen scholen en algemeen kiesrecht Wat gebeurde er bij de pacificatie van 1917? De verschillende groepen uit de vorige paragraaf hadden rond 1900 allemaal hun eigen doelen. De sociaaldemocraten (socialisten) streden vooral voor algemeen kiesrecht. Zij rekenden op een groot aantal zetels in het parlement als de arbeiders maar eenmaal mochten stemmen. Als de sociaaldemocraten aan de macht waren, konden ze via allerlei sociale wetten de positie van de arbeiders verbeteren. Een deel van de liberalen en de meeste confessionelen waren hier fel tegen. Zij waren bang voor een overwinning van het socialisme. De confessionelen waren vooral geïnteresseerd in gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs. In de negentiende eeuw was er maar één soort onderwijs: openbaar onderwijs. De liberalen vonden dat een school neutraal onderwijs moest geven voor alle bevolkingsgroepen. Alleen openbare scholen kregen daarom geld van de overheid. De confessionelen wilden juist scholen met een godsdienstige achtergrond, waar opvoeding en onderwijs in het teken van het geloof stonden. Zij vonden dat die scholen evenveel geld moesten krijgen van de overheid als de openbare scholen. Liberalen, maar ook socialisten, waren het daar niet mee eens. Christelijke ouders moesten zelf betalen als ze hun kinderen naar een bijzondere school stuurden. Die ruzie over het al of niet subsidiëren van bijzondere scholen heette de schoolstrijd. Om algemeen kiesrecht in te voeren of bijzondere scholen te subsidiëren was TOEPASSING bron 11 Leerlingenaantallen in openbaar en bijzonder onderwijs tussen 1860 en bron 10 Op dinsdag 19 september 1911, ook wel Rode Dinsdag genoemd, demonstreerden ruim aanhangers van de SDAP voor algemeen kiesrecht. 53

14 hoofdstuk 1 Nederland Bestuur en cultuur bron 12 Emily Davison gooit zich voor het paard van de Engelse koning. DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 een grondwetswijziging nodig. Bij een dergelijke wijziging moet twee derde deel van het parlement voor een voorstel stemmen. Geen van de drie stromingen, de confessionelen, de socialisten en de liberalen, hadden daarvoor voldoende zetels. In 1917 waren ze bereid samen te werken: als de socialisten en liberalen voor subsidiëring van het bijzonder onderwijs zouden stemmen, deden de confessionelen hetzelfde bij het algemeen kiesrecht. Deze regeling heet de pacificatie van Voortaan kregen bijzondere scholen ook geld van de overheid. Vanaf 1917 mochten alle volwassen mannen stemmen (actief kiesrecht) en gekozen worden (passief kiesrecht). Vrouwen kregen in 1917 alleen passief kiesrecht, maar twee jaar later kregen ook zij actief kiesrecht. Het algemeen kiesrecht was een feit. De gevolgen waren groot: voortaan hadden niet de liberale, maar de confessionele partijen een duidelijke meerderheid in het parlement. belangrijkste races van het jaar. Juist toen de paarden uit een bocht kwamen aangerend, holde een kleine vrouw de baan op. Ze probeerde de teugel van het paard van de Engelse koning, dat in de race meeliep, te grijpen. Dat lukte maar half, waarna Emily compleet ondersteboven werd gelopen door het op volle snelheid liggende dier. Enkele dagen later stierf ze in het ziekenhuis aan haar verwondingen. Emily was een fanatieke aanhangster van de Engelse beweging voor vrouwenrechten. Zij wilde door haar actie aandacht vragen voor de vrouwenbeweging. Ook in Nederland waren rond 1900 vrouwen actief voor meer rechten. De beroemdste vrouw uit de eerste feministische golf was Aletta Jacobs. In 1870 was zij de eerste vrouw die werd toegelaten aan een hbs, een middelbare school voor jongens uit de hogere burgerij. Daarna ging ze medicijnen studeren aan de universiteit van Groningen. Ze legde in 1878 haar artsexamen af en was de eerste vrouwelijke arts in Nederland. Aletta ging als huisarts werken in Amsterdam, waar ze gratis spreekuren hield, cursussen organiseerde en voorlichting gaf over voorbehoedsmiddelen. Ze heeft vooral bekendheid gekregen door haar strijd voor het vrouwenkiesrecht. Via allerlei acties en demonstraties probeerden ook vrouwen het recht te krijgen om te mogen stemmen of gekozen te worden. In 1919 was het zover en kregen vrouwen actief kiesrecht (in 1917 hadden vrouwen al passief kiesrecht gekregen). Daarna viel de vrouwenbeweging uit elkaar in allerlei verzuilde organisaties, die verschillende doelen hadden. Pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw maakte de vrouwenbeweging opnieuw een sterke vuist (die beweging heette de tweede feministische golf ). WB 2.3 BLZ. 50 WB 2.2 BLZ Gelijke plichten, gelijke rechten Op welke manier streden vrouwen voor meer rechten? Op 4 juni 1913 was het erg druk op de paardenracebaan in Londen. Het was de dag van de Derby, een van de bron 13 Aletta Jacobs, derde van links, met een aantal medestrijdsters in

15 bron 14 Een affiche voor een internationale radiotentoonstelling uit TOEPASSING bron 15 In de jaren twintig brak er een strijd uit om de macht over de radio. Moest er één omroep komen voor iedere Nederlander, of moest ook bij de radio iedere zuil zijn eigen programma s krijgen. Het affiche laat zien hoe de strijd afliep! Radio en omroepen In 1917, midden in de Eerste Wereldoorlog (Nederland was neutraal), moest een Duits vliegtuig een noodlanding maken op Nederlandse bodem. In het vliegtuig zat een zender/ontvanger die gebruikmaakte van radiolampen. Het toestel werd in beslag genomen en de radiolampen werden onmiddellijk nagemaakt. Korte tijd later gebruikte Radio Scheveningen ze al voor contact met schepen voor de kust. Binnen enkele jaren maakte de radio een glorieuze opmars. Jij gaat zelf onderzoeken op welke manier dat gebeurde. WB 2 TOEPASSING BLZ

16 Hoofdstuk Het ontstaan 1 Nederland van Koude Oorlog 34 Historische Examentrainer persoon: Conflicten Pieter tijdens Jelles Troe de K INTRO Pieter Jelles Troeltra was een van de grote mannen van het begin van de socialistische beweging in Nederland. Hij leidde een stormachtig leven, zowel privé als politiek. Hoe dat leven verliep, onderzoek je in deze paragraaf. WB 3 BLZ. 52 EN 53 DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 bron 16 Troestra in zijn jonge jaren. Van liberaal naar socialist Pieter Jelles Troelstra wordt in 1860 geboren in een welgesteld gezin. Zijn vader is rijksontvanger van de belastingen en wethouder in Leeuwarden. Vader Troelstra is een overtuigd aanhanger van de liberalen. Van hem erft Pieter Jelles zijn belangstelling voor politiek. In het begin is daar nog weinig van te merken. Zoals verwacht werd van een jongen uit zijn milieu, gaat hij keurig rechten studeren en wordt advocaat. Via dat beroep komt hij in aanraking met de ellendige omstandigheden waarin de meeste arbeiders leven. Op die manier raakt hij ook betrokken bij de Friese arbeidersbeweging. Troelstra neemt een beslissing die de rest van zijn leven zal tekenen : hij wordt socialist. Een ongelukkig huwelijk In 1888 trouwt Troelstra met de even oude Sjoukje Maria Diderika Bokma de Boer. Sjoukje zal later beroemd worden als de schrijfster van Afke s tiental (1903). Ze schrijft dat boek onder de naam Nienke van Hichtum. Het boek beleeft talrijke herdrukken en wordt in tientallen talen vertaald. Sjoukje is het volkomen eens met de socialistische opvattingen van haar man en strijdt zelf volop voor een betere wereld. Dat had grote gevolgen voor haar dagelijkse leven: armoede, afkeuring, haat en zelfs stenen door de ruit. De dochter van een dominee die socialist is: het is een schande! Tijdens het huwelijk worden twee kinderen geboren. De zwangerschappen gaan ten koste van Sjoukjes gezondheid. Zij moet geregeld kuren in het buitenland. Haar huwelijk lijdt daar ernstig onder. Sjoukje kan de rol van moeder en echtgenoot niet vervullen op een manier die in die tijd normaal werd gevonden. Tijdens een van haar kuren in het buitenland wordt Pieter Jelles verliefd op de huishoudster, Sjoukje Oosterbaan. In 1907 volgt de scheiding: enkele weken later hertrouwt Troelstra met zijn nieuwe liefde. bron 17 Een foto bij de verloving van Sjoukje en Pieter Jelles 17 mei bron 18 Het omslag van Afke s tiental. 56

17 lstra oude Oorlog (BK)GT bron 19 Troelstra als socialist. Leider van de SDAP In 1892 wordt Troelstra lid van de partij van Domela Nieuwenhuis, de SDB. Twee jaar later verlaat hij die partij om samen met anderen de SDAP op te richten. In tegenstelling tot de SDB wil de SDAP de idealen van het socialisme bereiken via het parlement. In 1897 wordt Troelstra voor de SDAP in de Tweede Kamer gekozen. Hij zal tientallen jaren lid van de Kamer blijven. Zijn politieke loopbaan kent grote successen, maar Pieter Jelles blundert ook enkele malen. Tot zijn grote successen horen de snelle groei van de SDAP, de oprichting van het dagblad Het Volk en het algemeen kiesrecht van Minder geslaagd zijn de oproep tot een algemene staking in 1903 (de staking is een tragische mislukking) en het feit dat hij zich bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog verzoent met de andere politieke partijen (waaronder de aartsvijand de liberalen). Een dieptepunt in zijn carrière is de mislukte revolutiepoging in 1918 (zie bron 20). Troelstra s mislukte revolutie In 1918 gaat het economisch beroerd met Nederland: er heerst grote werkloosheid en er is een enorm tekort aan levensmiddelen. In de grote steden lijden de mensen honger. Tot overmaat van ramp maakt de Spaanse griep duizenden slachtoffers. Daar komt bij dat in Rusland de communisten succesvol de macht hebben gegrepen en hetzelfde lijkt te gebeuren in Duitsland. Troelstra ziet zijn kans schoon: dit is het moment waarop de arbeiders ook in Nederland de macht moeten grijpen. Op 11 november houdt hij een urenlange rede in de Tweede Kamer, waarin hij dreigende taal uitslaat:... thans is de tijd aan ons gekomen niet om te vragen 80 gram meer brood, niet om afgescheept te worden met kleine sociale hervormingen De regering stuurt legeronderdelen naar Rotterdam, Den Haag en Amsterdam. Maar de revolutie dooft voor hij begonnen is. Binnen de SDAP krijgt Troelstra weinig steun. De meeste sociaal-democraten houden vast aan hun koers: veranderingen via het parlement. Als het erop aankomt, wil niemand voorop lopen en er gebeurt niets. De volgende dag al, woensdag 12 november, komt Troelstra voorzichtig tot de conclusie dat hij te ver is gegaan en op donderdag krabbelt hij openlijk terug in de Tweede Kamer: Het woord staatsgreep is door mij in het geheel niet gebruikt... Een paar dagen later maken koningin Wilhelmina en prinses Juliana een rijtoer door Den Haag. Waar de revolutie niemand op de been bracht, kreeg het koningshuis massale bijval. Een minister noteert in zijn dagboek: Die maandag zal ik nooit vergeten. (...) Om half twaalf zagen alle straten die naar het Malieveld voerden zwart van de mensen. (...) Toen kwam de koningin voorbij. Zij zag ons zitten en wuifde ons toe. Heel haar gezicht straalde van vreugde. (...) Even later bleef het rijtuig stilstaan. Een troep soldaten spande de paarden af en trok het rijtuig verder voort. (...) Wat een zee van mensen! Wat een enthousiasme! Troelstra zou na deze gebeurtenis eigenlijk nooit meer de oude zijn. In 1925 stopt hij met het politieke werk. Bij zijn begrafenis in 1930 nemen meer dan mensen afscheid van hun geliefde leider. Vrij naar: geschiedenis.vpro.nl/dossiers bron 20 Op de foto: Juliana staat op tijdens de rijtoer die ze samen met haar moeder, koningin Wilhelmina, door Den Haag maakte. Het was enkele dagen na Troelstra s mislukte revolutiepoging. 57

18 hoofdstuk Proef op de 1 som Nederland Overzicht Proefexamen hoofdstuk Nederland 1 en Indonesië PORTRETTEN DE TIJD VAN WERELDOORLOGEN: MODULE 7 OVERZICHT BEGRIPPEN algemeen kiesrecht Abraham Kuyper ( ) Hij had als bijnaam Abraham de Geweldige. Hij was de stichter van de eerste echte politieke partij van Nederland, de ARP. Zijn aanhangers waren vooral protestanten uit de lagere bevolkingsgroepen, zoals boeren, arbeiders en kleine winkeliers: de kleine luyden. Kuyper speelde een grote rol in de schoolstrijd, stichtte de Vrije Universiteit van Amsterdam en was van 1901 tot 1905 minister-president Nederland heeft ongeveer 5 miljoen inwoners Spoorwegstaking Belangrijke grondwetswijziging: invoering algemeen kiesrecht (voor mannen) en gelijkstelling openbaar en bijzonder onderwijs: ook bekend als de pacificatie van het recht van iedere volwassen burger om te stemmen en/of gekozen te worden. confessionelen mensen die vinden dat het geloof (confessie) belangrijk is bij het besturen van het land. In Nederland waren er protestantse en katholieke politieke partijen. eerste feministische golf periode tussen ongeveer 1890 en 1920 waarin vrouwen streden voor gelijke rechten (gelijk aan die van mannen), in het bijzonder vrouwenkiesrecht. liberalen liberalen zijn voorstander van zo groot mogelijke vrijheid van burgers op persoonlijk en economisch gebied en vinden daarom dat de regering zo weinig mogelijk regels moet maken. Aletta Jacobs ( ) Zij was de eerste vrouwelijke arts in Nederland en een belangrijke vrouw tijdens de eerste feministische golf. Aletta werkte als huisarts in Amsterdam, waar ze onder andere gratis spreekuur hield voor arbeidersvrouwen. Haar belangrijkste actiepunt was het vrouwenkiesrecht. Ze richtte daarvoor in Nederland een vereniging op en was ook internationaal bekend als lid van de Wereldbond voor Vrouwenkiesrecht. pacificatie van 1917 grondwetswijziging in 1917 die een einde maakte (pacificatie betekent vrede sluiten) aan de strijd tussen de socialisten en de liberalen, die algemeen kiesrecht wilden, en de confessionelen, die gelijkstelling van onderwijs wilden. Er kwam algemeen kiesrecht en gelijkstelling van het openbaar en bijzonder onderwijs. schoolstrijd politieke strijd in de negentiende eeuw over de vraag wie het bijzonder onderwijs moest betalen: de ouders of de overheid. De liberalen en socialisten waren voorstanders van openbaar onderwijs; de confessionelen wilden gelijkstelling van het bijzonder onderwijs. Sociaal Democratische Arbeiders Partij socialistische partij, opgericht in 1894, met als belangrijke doel een democratische, socialistische samenleving. Onder leiding van Troelstra voerde de SDAP actie voor uitbreiding van het kiesrecht. socialisten socialisten zijn voorstanders van een zo groot mogelijke gelijkheid in de samenleving en streven bijvoorbeeld naar betere leef- en werkomstandigheden voor arme groepen. De regering moet hiervoor zorgen door wetgeving. verzuiling de bevolking raakte verdeeld in groepen naar geloof of politieke overtuiging. Iedere zuil had in Nederland zijn eigen organisaties, zoals een eigen politieke partij, vakbond, krant en radio-omroep. vrouwenkiesrecht het recht van vrouwen om te stemmen en/of gekozen te worden. In Nederland kregen vrouwen in 1917 het recht om gekozen te worden (passief kiesrecht) en in 1919 het recht om zelf te kiezen (actief kiesrecht). WB 4 OVERZICHT BLZ. 54 Pieter Jelles Troelstra ( ) Hij was advocaat, journalist en oprichter van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP). Pieter Jelles streed met zijn partij voor algemeen kiesrecht in de hoop via het parlement de idealen van het socialisme te bereiken. In november 1918 deed hij een oproep tot een socialistische revolutie in Nederland. De poging tot revolutie mislukte en staat bekend als de vergissing van Troelstra Mislukte poging tot staatsgreep van Troelstra Algemeen kiesrecht voor vrouwen Nederland telt bijna 7 miljoen mensen; een kwart van hen woont in de stad. 58