Verzorging en opvoeding in de residentiële jeugdzorg

Transcriptie

1 Verzorging en opvoeding in de residentiële jeugdzorg Groepsopvoeders: specialisten in orthopedagogische basiszorg 17 juni 2011 Marjan de Lange, Leonieke Boendermaker, Olaf Goorden, Bregje Kleijnen, Stephanie Kwakman, Ishi Kwee, Agaath Prins, Claudia Simonis Groepsopvoeders hebben een complex vak. De problemen van de cliënten in de residentiële jeugdzorg zijn vaak ernstig. Bovendien lopen verschillende taken en doelen in het werk van groepsopvoeders door elkaar. In de residentiële zorg gaat het immers om orthopedagogische basiszorg verzorgen en opvoeden én om behandeling. Vier voorbeelden laten zien wat een uitgewerkte visie, het werken met theoretisch onderbouwde methodieken en monitoring bijdragen aan de kwaliteit van de basiszorg. Residentiële jeugdzorg omvat meer dan alleen de uitvoering van specifieke interventies voor specifieke problemen. Kinderen en jongeren krijgen een behandeling, maar groeien ook voor kortere of langere tijd op in de instelling. Dat vraagt van de pedagogisch medewerkers vaardigheden op het gebied van verzorging en opvoeding (Harder en anderen, 2006; Boendermaker en anderen, 2010). In twee eerdere artikelen in Jeugd en Co Kennis pleitten Netty Jongepier en haar collega s voor meer aandacht voor het opvoeden in leefgroepen (Jongepier en anderen, 2008; 2010). Orthopedagoog Ko Kok noemt het opvoeden in residentiële instellingen specifiek opvoeden (Kok, 1999). Het gaat om opvoeden onder bijzondere omstandigheden: in een instelling en met kinderen en jongeren met ernstige problemen. Hoogleraar Orthopedagogiek Erik Knorth spreekt in dit verband over het bieden van orthopedagogische basiszorg : zorgvuldig pedagogisch handelen, binnen een bepaalde cultuur van omgaan met elkaar, bepaalde leefregels en een bepaalde sfeer (Knorth, 2005). Bij goede orthopedagogische basiszorg gaat het erom kinderen en jongeren een goede verzorging en opvoeding te bieden, op zo n manier dat een gezonde ontwikkeling mogelijk is. Het feit dat dat moet gebeuren in een leefgroep, stelt bijzondere eisen aan de beroepskrachten die de verzorging en opvoeding bieden en aan de organisatie waarin zij werken. Groepsopvoeders moeten niet alleen verzorgen en opvoeden, maar ook omgaan met groepsdynamische aspecten die het gevolg zijn van samenleven in een groep. Daarnaast is opvoeding in de residentiële zorg ook anders omdat er een specifieke manier van reageren nodig is op de problemen van de opgenomen kinderen en jongeren. Bovenop de orthopedagogische basiszorg wordt in de residentiële zorg behandeling geboden. Die behandeling bestaat uit deelname aan interventies, individueel of in een groep, en uit gerichte feedback van groepsopvoeders op gedrag en vaardigheden van kinderen en jongeren. De behandeling moet voldoen aan eisen van effectiviteit; bij orthopedagogische basiszorg gaat het over kwaliteit. Dan is bijvoorbeeld van belang dat kinderen en jongeren in een stabiele omgeving kunnen opgroeien: op één plek, binnen eenzelfde groep en met dezelfde opvoeders (Boendermaker en anderen, 2010). Dat blijkt in de dagelijkse praktijk lastig te realiseren, terwijl de Britse hoogleraar Mike Stein stelt dat juist die stabiliteit belangrijk is om kwalitatief goede zorg te kunnen bieden en een gezonde ontwikkeling van kinderen en jongeren mogelijk te maken (Stein, 2009). Kennis delen Verschillende instellingen in Nederland hebben eigen manieren ontwikkeld om een goed pedagogisch klimaat in hun leefgroepen te garanderen. In de kenniskring residentiële jeugdzorg, die het Nederlands Jeugdinstituut in 2010 organiseerde met de afdeling jeugdzorg van de Rijksuniversiteit Groningen, wisselden instellingen hun kennis en ervaringen op dit punt uit (De

2 Lange en anderen, 2010). Vier voorbeelden tonen hoe instellingen de kwaliteit van de orthopedagogische basiszorg kunnen invullen. Spirit en Rubicon Jeugdzorg schetsen het belang van een uitgewerkte visie en een uitgewerkte methode. Die ondersteunen groepsopvoeders bij het observeren, analyseren en beïnvloeden van het gedrag van kinderen en jongeren in de groep. Daarnaast maken een uitgewerkte visie en methode het makkelijker om als team een eenduidige koers te kiezen in het pedagogisch handelen. Jeugdformaat en de Stadsregio Rotterdam laten zien hoe monitoren bijdraagt aan de kwaliteit van de orthopedagogische basiszorg. Groepsopvoeders en kinderen en jongeren blijken goed in staat de kwaliteit van de zorg en mogelijke verbeteringen met elkaar te bespreken. Spirit: basismethode groepswerk Spirit, jeugdzorgaanbieder in de Stadsregio Amsterdam, biedt verschillende vormen van residentiële hulp, variërend van open tot gesloten. Binnen Spirit bestond behoefte aan een gemeenschappelijke visie op het werk in deze groepen. Daartoe is eerst gedefinieerd wat het residentiële groepswerk onderscheidt van ambulante programma s. Behalve het bieden van bed, bad en brood gaat het om het werken op en met een groep. Daarbij worden de groep en groepssituaties ingezet om kinderen verschillende vaardigheden aan te leren die zij in hun leven nodig hebben. Om het pedagogisch handelen op en met een groep te kunnen vormgeven is de basismethode groepswerk samengesteld. De basismethode bevat technieken en aanpakken, gebaseerd op uiteenlopende theoretische stromingen, die praktische handvatten bieden om het dagelijkse groepsleven te analyseren en bewust te reageren en invloed uit te oefenen. Twee voorbeelden uit de basismethode zijn het GGGG-schema en de Roos van Leary. Het GGGG-schema gedrag-gedachten-gevoel-gevolg is gebaseerd op leertheoretische principes. Het biedt een handvat om een situatie met een kind of met andere groepswerkers te bespreken. Je hebt bijvoorbeeld als groepswerker gemerkt dat twee kinderen aan tafel veel aandacht vragen en snel ruzie krijgen: gedrag. Uit een gesprekje met de kinderen blijkt dat ze zich snel aangevallen en tekortgedaan voelen gevoel waarbij ze aandacht voor de één vertalen in afwijzing van de ander: gedachte. In de voorbespreking van de volgende maaltijd plan je dat deze twee kinderen niet meer naast elkaar zitten, en dat je ze allebei voor jullie aan tafel gaan even apart vraagt wat ze die dag hebben meegemaakt. Op basis daarvan snijd je aan tafel een gezamenlijk gespreksonderwerp aan. Daardoor leren ze naar elkaar te luisteren en merken ze dat aandacht voor de één niet ten koste hoeft te gaan van aandacht voor de ander. De uit de interactietheorie afkomstige Roos van Leary, ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Timothy Leary, helpt bij het bewust worden van het proces van onderling reageren op gedrag. Het gedrag van een kind roept vaak hetzelfde of juist het tegenovergestelde gedrag op. Strijden roept strijden op, of juist terugtrekken. Het gaat erom dat de pedagogisch medewerker reageert met ander gedrag dan het kind verwacht, om zijn bekende, inadequate interactiepatronen te doorbreken. Met behulp van een schema in de vorm van een windroos kan de groepsleiding kiezen voor een andere positie en een andere strategie in de interactie. Als groepswerker merk je bijvoorbeeld dat je mentorkind altijd wil winnen: bij alles wil ze de concurrentie aangaan en ze neemt alles op als een wedstrijd waarin de aanval de beste verdediging is. Door situaties te creëren waarin je dit kind laat zien wat er gebeurt als je afwacht en niet de strijd aangaat, biedt je nieuwe alternatieven aan, die soms meer opleveren. De groepsopvoeders van Spirit ervaren de basismethode als een waardevolle manier om bewust te handelen en invulling te geven aan hun vakmanschap. De basismethode helpt bij de dagelijkse vragen waar groepsopvoeders tegenaan lopen. Hoe zorg je voor een prettige sfeer aan tafel? Hoe stimuleer je dat kinderen van elkaar leren? De basismethode is daarbij cruciaal om goed te kunnen samenwerken. Rubicon: oplossingsgericht werken Rubicon Jeugdzorg, een jeugdzorgaanbieder in Limburg, hanteert oplossingsgericht werken als

3 basis voor het pedagogisch handelen in behandelgroepen voor jongeren van 15 jaar en ouder. Het doel van deze hulp is dat jongeren én hun ouders zichzelf ervaren als competent en in staat tot zelfcontrole, zodat zij voldoende autonomie verwerven om zonder hulp verder te gaan. De oplossingsgerichte benadering helpt ouders en jongeren om zicht te krijgen op reële doelen, te ontdekken wat ze nu al goed doen, te bepalen wat de eerste stap vooruit is en daarbij gebruik te maken van eerdere successen. Oplossingsgericht werken in een residentiële omgeving met jongeren in ontwikkeling vraagt om het herkaderen van situaties, waarbij groepsopvoeders bewust momenten van verantwoordelijkheid en succes creëren voor jongeren. Daarnaast vraagt het om herlabelen van gedrag, waarbij groepsopvoeders een nieuwe betekenis geven aan het gedrag van de jongeren, zodat zij op een positievere manier naar zichzelf kunnen kijken (Durrant, 2006). Een 16-jarig meisje vindt het bijvoorbeeld moeilijk haar problemen met het gebruik van softdrugs te erkennen. Tijdens een presentatie over softdrugsgebruik gaat zij er na enige sturing van groepsopvoeders vijf minuten bij zitten. Daarna vraagt de groepsopvoeder hoe het haar is gelukt om toch bij deze presentatie te zijn, wat heeft gemaakt dat ze tot deze keuze is gekomen en hoe de informatie uit die presentatie haar kan helpen bij toekomstige keuzes. Groepsopvoeders creëren een stimulerende en veilige omgeving, waardoor jongeren zichzelf en elkaar verder kunnen helpen. Omdat de focus ligt op het verwerven van een positief zelfbeeld, zelfcontrole en verantwoordelijkheid, nodigen groepsopvoeders de jongeren uit gezamenlijk verantwoordelijkheid te dragen voor het groepsklimaat. Zo dagen ze de jongeren uit elkaar aan te spreken op hun gedrag, zowel wanneer het goed gaat als wanneer een jongere over grenzen heen gaat. Een manier om een veilig groepsklimaat te waarborgen, en daarmee optimale leerkansen en groeimomenten aan te bieden, is het dagelijks bespreken van de sfeer in de groep met behulp van de sfeerthermometer. Groepsopvoeders vragen de groep naar de score op de sfeerthermometer. Wat gaat er goed in de groep, waardoor de thermometer op een bepaald getal staat? Hoe zal een stapje hoger op de thermometer eruit zien? Wat kun een jongere zelf doen om een stapje hoger te komen? Hoe kunnen jongeren elkaar daarbij helpen en wat kunnen de groepsopvoeders bijdragen? Het beantwoorden van dergelijke vragen draagt bij aan een positieve samenwerking en samenhang in de groep. In de praktijk blijkt dat deze manier van oefenen met autonomie helpt bij het vergroten van een gevoel van verantwoordelijkheid voor zichzelf, voor het eigen leerproces en voor het groepsproces. Oplossingsgericht werken met jongeren met gedragsproblemen vraagt om een balans tussen sturing en het vergroten van de autonomie. Een jongere die de muziek erg hard heeft staan, moet rekening houden met zijn groepsgenoten en de buren. Oplossingsgerichte sturing bestaat in zo n geval uit een reactie als: Het is prima dat je muziek draait, maar we verwachten dat je je muziek zachter zet. Hoe gaat het jou lukken om dat te doen, zodat anderen geen last van je hebben en jij van je muziek kunt blijven genieten? In een groepsklimaat waarin groepsopvoeders uitstralen dat de jongeren competent zijn om hun gedrag onder controle te houden, zijn jongeren geneigd om zich naar die verwachting te gedragen. Jeugdformaat: monitor Stichting Jeugdformaat, zorgaanbieder in de regio Haaglanden, heeft 26 residentiële groepen voor 24-uurszorg. Twee van die groepen bieden intensieve hulp aan jongeren van 8 tot 18 jaar met gedragsproblemen. In die groepen krijgen maximaal acht jongeren verzorging, opvoeding en behandeling op de groep, in combinatie met ambulante hulp in hun gezin. Om het methodisch werken binnen de residentiële hulpverlening te volgen, werken de groepen met een monitor. Deze monitor is ontwikkeld bij Jeugdformaat (Reith en anderen, 2011). De monitor bestaat uit drie korte vragenlijsten, voor jongeren, ouders en groepsopvoeders. Met behulp van de vragenlijsten bespreken groepsopvoeders met de jongeren en hun ouders hoe zij de hulp ervaren. Jongeren geven in de lijst hun mening over de veiligheid en sfeer in de groep, en over de vraag of groepsopvoeders goed luisteren en op een positieve manier uitleg geven. Ouders geven hun mening over hun bekendheid met het hulpverleningsplan en de doelen en over de samenwerking met de hulpverleners van Jeugdformaat. Groepsopvoeders geven hun mening over methodische aspecten van de aanpak in hun groep en over de mate waarin zich incidenten voordoen.

4 Ter toelichting een uitwerking van de bewonerchecklist. Die bestaat uit vijf stellingen: Ik voel me veilig op de groep. De sfeer in de groep met de andere bewoners is goed. In huis zijn er leuke ruimtes en kan ik leuke dingen doen. De groepsleiders luisteren goed naar me. De groepsleiders leggen het goed aan me uit als ik iets niet goed doe en vertellen me hoe ik het wel kan doen. De mentor van een jongere neemt eenmaal per maand individueel met hem de bewonerchecklist door. De jongere geeft met een streepje op een schaal van 0 tot 100 aan of de stelling helemaal niet klopt of helemaal klopt (figuur 1). De individuele scores van alle jongeren van een groep worden verzameld op een rapportageformulier en maandelijks in het team met de groepsopvoeders besproken. Ook de vragenlijsten van de ouders en de teamleden, die elke drie maanden hun checklist invullen, komen dan aan de orde. Zo ziet het team met welke jongeren en ouders het goed gaat, wie in de knel dreigt te komen en welke methodische kernpunten aandacht behoeven. De monitor zorgt ervoor dat de groepsopvoeders reflecteren op hun aanpak en praten over de methodiek, waardoor de hulpverlening verbeterd en de methodiek aangescherpt kan worden. Waar nodig worden er afspraken over verbeteringen gemaakt. De afspraken worden drie maanden later geëvalueerd, aan de hand van de nieuwe uitkomsten. Op dezelfde manier worden alle monitorgegevens elk kwartaal besproken door de leidinggevenden, gedragswetenschappers, een afvaardiging van de groepsopvoeders en de verantwoordelijke manager. Zo kunnen de groepen onderling vergeleken worden en van elkaar leren. Als een locatie slecht scoort op een bepaald onderdeel, gaat het gesprek over wat er te leren valt van de aanpak op andere locaties. De rapportageformulieren zijn een middel om de kwaliteit van de hulpverlening op een eenvoudige wijze, zonder ingewikkelde berekeningen, in de organisatie te bespreken. Aan de hand van rapportageformulieren ontstaat zicht op wat er gebeurt in de leefgroepen. Dat medewerkers op alle niveaus van de organisatie werken met de methodiek, zorgt voor de borging van de pedagogische kwaliteit in de groepen. (Zie voor meer details Jeugd en Co Kennis nummer 1 uit 2011.) Rotterdam: kwaliteitscriteria Zes zorgaanbieders in de Stadsregio Rotterdam FlexusJeugdplein, Horizon, Prokino, Stek, Timon en TriviumLindenhof hebben in 2010 samen met het Nederlands Jeugdinstituut een kwaliteitsinstrument ontwikkeld voor de residentiële jeugdzorg. Het instrument is gebaseerd op kennis over werkzame factoren voor residentiële jeugdzorg (Boendermaker en anderen, 2010), de kwaliteitsstandaarden van Quality4Children (Van Beek en Rutjes, 2009) en risico-indicatoren voor de residentiële jeugdzorg (Inspectie Jeugdzorg, 2009). Op basis van deze kennis zijn zestien kwaliteitscriteria opgesteld. De zestien Rotterdamse kwaliteitscriteria voor residentiële jeugdzorg Jongeren en hun familie hebben de regie. De plaatsing wordt goed voorbereid en begeleid. De plaatsing en de hulp bieden de jongere een zo gewoon mogelijk leven. De hulpverlening garandeert de veiligheid van de jongeren. Het hulpverleningsplan garandeert continuïteit, samenhang en resultaten. Beroepskrachten luisteren naar jongeren en nemen hen serieus.

5 De hulpverlening is gericht op het positief stimuleren en bevorderen van de normale ontwikkeling en adequaat gedrag. Jongeren worden gestimuleerd om mee te praten en invloed te hebben op hun leefomgeving. Het gezin wordt betrokken bij de hulpverlening. Er is ondersteuning bij deelname aan onderwijs en vrijetijdsbesteding. Er is aandacht voor de gezondheid van jongeren. Jongeren en hun familie worden goed voorbereid op de situatie na het verblijf. De groepsleiding is in staat om te handelen als professionele opvoeders. De organisatie ondersteunt het personeel middels training én supervisie. De organisatie is gericht op stabiele personeelsomstandigheden en vaste gezichten voor de jongeren. Het management heeft een uitgewerkte visie op doelgroep, doelstelling en aanpak van de geboden hulp. Deze globale kwaliteitscriteria bieden nog onvoldoende aanknopingspunten om met groepsopvoeders en jongeren de dagelijkse zorg en opvoeding te bespreken. Elk kwaliteitscriterium is daarom in bijeenkomsten met groepsopvoeders concreet gemaakt via indicatoren. Drie vragen zijn daarbij de leidraad: Waar merkt de jongere dit aan? Hoe werken groepsopvoeders hier concreet aan? Welke ondersteuning vraagt dit van de organisatie? Het kwaliteitscriterium De plaatsing en de hulp bieden de jongere een zo gewoon mogelijk leven is bijvoorbeeld op het niveau van de jongere geconcretiseerd als: Mijn vrienden en familie kunnen iets komen drinken of mee-eten in de groep. Op het niveau van de groepsopvoeder betekent het: Naast regels voor iedereen is er ruimte voor individuele afspraken met jongeren. En op het niveau van de organisatie is de vertaling: Er is geen naambordje van de organisatie op de gevel van het pand. Voor het bespreken van de kwaliteitscriteria zijn vragenlijsten en draaiboeken ontwikkeld. Via de vragenlijsten geven jongeren en groepsopvoeders hun mening over de indicatoren voor elk kwaliteitscriterium. De draaiboeken stellen jongeren en groepsopvoeders vervolgens in de gelegenheid om de best en slechts beoordeelde criteria constructief te bespreken. Daarna stellen de jongeren een actieplan op met activiteiten om een goed gerealiseerd criterium vast te houden en een minder goed gerealiseerd criterium te verbeteren. Het team neemt dit plan over en vult het aan. De zorgaanbieders hebben het instrument in zes leefgroepen beproefd. Zowel groepsopvoeders als jongeren vonden dat de meeste kwaliteitscriteria redelijk worden toegepast. Positief beoordeelde criteria die zijn uitgekozen om vast te houden in het actieplan zijn bijvoorbeeld: De plaatsing wordt goed voorbereid en begeleid. Jongeren en hun familie worden goed voorbereid op de situatie na het verblijf. Criteria die terugkomen in het actieplan vanwege een minder positieve beoordeling zijn bijvoorbeeld: Het gezin wordt betrokken bij de hulpverlening. Jongeren worden gestimuleerd om mee te praten en invloed te hebben op hun leefomgeving. Uit de evaluatie van de proeven komt naar voren dat het kwaliteitsinstrument volgens de zorgaanbieders een toegevoegde waarde heeft voor het borgen van de kwaliteit van de residentiële jeugdzorg. Digitaal samenwerkingsplatform Goede orthopedagogische basiszorg veronderstelt allereerst het inzetten van theoretische gefundeerde technieken vanuit een eenduidige visie. Om de kwaliteit van de zorg te bewaken is het vervolgens noodzakelijk die met jongeren en groepsopvoeders te monitoren. De kenniskring residentiële jeugdzorg fungeerde als platform voor de uitwisseling van deze kennis en praktijkervaringen. De uitwisseling krijgt een vervolg binnen een digitaal samenwerkingsplatform voor de residentiële jeugdzorg, onder de vleugels van het Samenwerkingsverband Effectieve Jeugdzorg Nederland (SEJN). Voor de toekomst is het interessant te onderzoeken in hoeverre

6 verschillende lokale initiatieven gebundeld kunnen worden om het vak van groepsopvoeder te versterken. (Dit artikel verscheen eerder in Jeugd en Co Kennis, jaargang 5, nummer 2, juni 2011.) Verder lezen Beek, F. van en Rutjes, L. (red.) (2009), Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C. Wat kinderen en jongeren belangrijk vinden als ze niet thuis wonen. Houten, Bohn Stafleu van Loghum. Boendermaker, L., Rooijen-Mutsaers, K. van en Berg, T. (2010), Residentiële jeugdzorg: wat werkt? Utrecht, Nederlands Jeugdinstituut. Durrant, M. (2006), Oplossingsgericht werken met jongeren en hun gezin. Een creatieve benadering van de residentiële hulpverlening. Antwerpen/Apeldoorn, Garant. Harder, A., Knorth, E.J. en Zandberg, T. (2006), Residentiële jeugdzorg in beeld. Een overzichtsstudie naar de doelgroep, werkwijzen en uitkomsten. Amsterdam, SWP. Inspectie Jeugdzorg (2009), Risico-indicatoren voor de residentiële jeugdzorg. Indicatoren voor provinciale residentiële jeugdzorg, gesloten jeugdzorg en justitiële jeugdinrichtingen. Utrecht, Inspectie Jeugdzorg. Jongepier, N. en Struijk, M. (2008), Tijd voor herwaardering van het pedagogisch basisklimaat, in: Jeugd en Co Kennis, jaargang 2, nummer 4, pagina Jongepier, N., Struijk, M. en Helm, P. van der (2010), Zes uitgangspunten voor een goed pedagogisch klimaat, in: Jeugd en Co Kennis, jaargang 4, nummer 1, pagina Kok, J.F.W. (1999), Specifiek opvoeden. Maarssen, Elsevier/De Tijdstroom. Knorth, E.J., (2005), Wat maakt het verschil? Over intensieve orthopedagogische zorg voor jeugdigen met probleemgedrag (inaugurele rede). Groningen, Rijksuniversiteit Groningen. Lange, M. de, Boendermaker, L. en Chênevert, C. (2010), Voorstel kenniskring residentiële jeugdzorg. Utrecht, Nederlands Jeugdinstituut. Lange, M. de en Chênevert, C. (2011), Werken aan effectiviteit in de stadsregio Rotterdam. Beschrijven en onderbouwen van interventies en benutten van kennis over werkzame principes in de residentiële jeugdzorg. Utrecht, Nederlands Jeugdinstituut. Reith, W., Prins, A., Goorden, O. en Stals, K. (2011), Logeerhuismonitor volgt kernpunten methodiek, in: Jeugd en Co Kennis, jaargang 5, nummer 1, pagina Stein, M. (2009), Quality Matters in Children s Services. Messages from Research. London/Philadelphia, Jessica Kingsley Publishers. Over de auteur(s) Marjan de Lange (m.delange@nji.nl) is adviseur jeugdzorg en opvoedhulp bij het Nederlands Jeugdinstituut. Leonieke Boendermaker (l.boendermaker@rug.nl; l.boendermaker@hva.nl) is onderzoeker aan de afdeling Orthopedagogiek van de Rijkuniversiteit Groningen en lector Implementatie in de jeugdzorg aan de Hogeschool van Amsterdam. Olaf Goorden (o.goorden@jeugdformaat.nl) is coördinator methodiekontwikkeling bij Stichting Jeugdformaat. Bregje Kleijnen (b.kleijnen@rubicon-jeugdzorg.nl) is gedragswetenschapper bij Rubicon Jeugdzorg. Stephanie Kwakman (s.kwakman@triviumlindenhof.nl) is hoofd van het stafbureau van TriviumLindenhof. Ishi Kwee (i.kwee@spirit.nl) is beleidsmedewerker Ontwikkeling en Onderzoek bij Spirit. Agaath Prins (a.prins@jeugdformaat.nl) is gedragswetenschapper bij Stichting Jeugdformaat. Claudia Simonis (c.simonis@rubicon-jeugdzorg.nl) is pedagogisch medewerker bij Rubicon Jeugdzorg. Colofon Jeugdkennis is een uitgave van het Nederlands Jeugdinstituut. De redactie is bereikbaar via redactiekennis@nji.nl, (030) Voor meer informatie: