ndersteboven 2-13 Jong én oud werkloos Eerlijk duurt het langst Duurzaam ondernemen kantelpunten Spelenderwijs duurzaam Een inspirerende spelworkshop

Transcriptie

1 3-07 ndersteboven Een uitgave van Arbeidspastoraat DISK Jong én oud werkloos Eerlijk duurt het langst Duurzaam ondernemen kantelpunten Spelenderwijs duurzaam Een inspirerende spelworkshop Scheppingsdiaconaat: wederzijdse dienstbaarheid

2 3-07 Inhoud Werkloosheid anno Kerken en werkloosheid: geen paar apart Kerken en jeugdwerkloosheid Wat gebeurt er op de werkvloer? Geloven en doen horen bij elkaar Medewerkers als aanjager Dit smaakt naar meer Soms staan er bloemetjes tussen het beton! Het wonder van de gift Geloven op maandag Sta op en ga! Doe recht, heb lief! Verbeter de wereld: vernieuw de kerk Colofon Meditatief Ik wil als het water zijn Redactioneel is een terugkerend onderwerp in Duurzaamheid: waar geef jij je talenten aan? blijkt in een Niets dan liefde Bij dit nummer treft u een verzoek aan om een vrijwillige bijdrage. Het richtbedrag voor een gift is 20, - per jaargang, ook voor groepsabonnementen en instellingen. Het bedrag kan overgemaakt worden op gironummer t.n.v. DISK. 2

3 WERKLOOSHEID Werkloosheid anno 2013 Nederland zit sinds medio februari dit jaar voor de derde maal in een recessie, een economische dip. Een plus in de export voorkomt dat de krimp nog drastischer uitpakt. Na de consumenten houden nu ook bedrijven hun geld op zak. Een afnemende consumptie resulteert zo in een afnemende productie en daarmee in het verlies van werkgelegenheid en toename van werkloosheid. In dit artikel een schets van de aard van de huidige werkloosheid. Achtereenvolgens komen aan de orde: de omvang van de werkloosheid; de visie op werkloosheid; de situatie per leeftijdsgroep; en de jeugdwerkloosheid. Trinus Hoekstra De gevolgen van de economische crisis zijn het afgelopen jaar steeds meer zichtbaar geworden in Nederland. In 2011 hebben bedrijven, in de verwachting dat de economie weer zou aantrekken, tot het uiterste geprobeerd om personeel aan de slag te houden, ondanks de lagere productie en het gebrek aan opdrachten, De crisis duurt echter te lang om dit vol te houden. In de loop van 2012 hebben bedrijven dan ook besloten om werknemers te ontslaan. Het kan wel tot 2018 of 2019 duren tot er weer banen bijkomen. In voorgaande periodes van economische malaise kon werkgelegenheid bij de overheid veel problemen opvangen. Nu daalt de werkgelegenheid echter ook bij het openbaar bestuur door bezuinigingen van de Rijksoverheid en gemeenten. Een krappe arbeidsmarkt (waarbij de vraag naar werknemers het aanbod overtreft), waar zes jaar geleden nog mee gerekend werd, is volgens uitkeringsinstantie UWV ver uit het zicht verdwenen. Volgens hoogleraar arbeidsmarktverhoudingen Joop Schippers kan het wel tot 2018 of 2019 duren tot er weer banen bijkomen. Ook al trekt de economie aan, dan vindt volgens de hoogleraar het omgekeerde plaats van het effect dat nu plaatsvindt. Werkgevers zullen dan voorzichtig zijn met het aannemen van nieuwe mensen en zullen het langer uitzingen met de mensen die ze hebben. In Nederland was er tijdens de eerste jaren van de crisis, tussen 2008 en 2010, sprake van een heel bescheiden toename van de werkloosheid. In februari 2010 piekte de werkloosheid op 5,8%. Daarna volgde een korte herstelperiode. De werkloosheid is nu na een korte afname tot medio 2011 al anderhalf jaar aan het stijgen. Begin dit jaar was 7,2% van de beroepsbevolking werkloos, in februari 7,5 en eind maart 7,9%. Voor een vergelijkbaar percentage moeten we volgens Rob Witjes van het UWV terug naar De WW zag er toen overigens nog heel anders uit. De duur van de WW was toen vijf 1

4 Waar het sinds de jaren 80 al aan schort, is dat er geen systeem is waardoor werklozen succesvol aan werk worden geholpen. De werkloosheid in Nederland kan zelfs nog hoger zijn dan de genoemde 7,9%. Veel werklozen zijn onzichtbaar, omdat zij zich gevestigd hebben als zelfstandige zonder personeel (zzp er). In voorgaande crises waren er veel minder van dit soort zelfstandigen. Onder deze zelfstandigen bevinden zich mensen die na ontslag voor zichzelf begonnen zijn, maar geen volwaardig inkomen kunnen opbouwen. Zij staan echter niet als werkloos geregistreerd. Hoe groot de werkloosheid onder dit markt precies is, is onduidelijk. Bij het totale aantal zzp ers gaat het in ieder geval om een groeiende groep. Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) waren er medio zzp ers in Nederland. jaar, gerelateerd aan het laatstverdiende loon, gevolgd door twee jaar op minimumniveau. Wie ouder was dan 57,5 kreeg tot aan zijn pensionering een WW-uitkering. Sinds 1997 is de duur van de WW teruggebracht. De regeling voor ouderen verdween. De WW duurt momenteel maximaal drie jaar en twee maanden en bedraagt 70% van het laatstverdiende loon. Volgens de oorspronkelijke plannen van het kabinet zou de WW met ingang van 1 juli 2014 twee jaar gaan duren. Het eerste jaar loongerelateerd en in het tweede jaar een uitkering op 70% van het minimumloon, dus bijstandsniveau. Volgens het in het voorjaar afgesloten Sociaal Akkoord gaat de WW ook twee jaar duren, maar dan wel alle twee loongerelateerd. Of de WW drie jaar gaat duren is afhankelijk van wat er in de verschillende cao s over dit derde jaar wordt afgesproken. In ieder geval moeten de kosten voor dit derde jaar door werkgevers en werknemers worden gedragen. Individueel probleem? Volgens het SCP-rapport Werk in goede banen (2010) is het Nederlandse uitkeringssysteem er vooral beter in geworden om mensen uit een uitkering te weren. Waar het sinds de jaren 80 al aan schort, is dat er geen systeem is waardoor werklozen succesvol aan werk worden geholpen. In de jaren 80 werd bij een werkloosheid van 10%, een percentage waar we nu ook naar toe lijken te kruipen, alles uit de kast gehaald om de werkloosheid te bestrijden: loonmatiging, arbeidstijdverkorting, de vut, gesubsidieerde banen, deeltijdwerk. Nu gaat het vooral over bezuinigingen en het terugdringen van het begrotingstekort. Minister Asscher heeft begin maart weliswaar 50 miljoen euro uitgetrokken om de jeugdwerkloosheid te bestrijden, maar verder blijft het stil. Het UWV helpt alleen de zwaarste gevallen werkloze arbeidsgehandicapten of mensen die nauwelijks Nederlands spreken met zoeken naar werk en bijscholing. De rest moet het vooral zelf uitzoeken. Volgens Esther Bijlo van dagblad Trouw is een 2

5 groot verschil met hoe nu tegen werkloosheid aangekeken wordt en ten tijde van de economische crisis in de jaren 80, dat werkloosheid nu veel meer wordt gezien als een individueel probleem. Werkloosheid werd in de jaren 80 gezien als een gevolg van twee oliecrises, een bedrijfsleven dat aan de grond zat en een overheidstekort van 10%. Het was niet de schuld van het individu dat hij of zij geen baan had, er was gewoon geen werk. Tegen die achtergrond werd serieus gediscussieerd over ideeën als het basisinkomen. De gedachte was: Geef iedereen een baan om van te leven, zonder sollicitatieplicht. Wie meer geld wil, zoekt een baan. Arbeidsbureaus stonden toe dat werklozen vrijwilligerswerk deden, met behoud van uitkering. In de decennia na de jaren 80, op de golven van opkomend neoliberalisme en economische voorspoed, werd werk- individueel probleem. Wie nu geen baan heeft, De oplossingen die nu de ronde doen om de werkloosheid te bestrijden, sluiten daar grotendeels bij aan: scholing, een leven lang leren, geen vertrekpremie maar geld voor cursussen. Dergelijke oplossingen moeten de doorstroming op de arbeidsmarkt aan de gang houden. Als de werkloosheid langdurig hoog blijft, is het wel de vraag of deze visie stand houdt en andere oplossingen zich toch gaan opdringen, omdat er gewoon geen werk is. Naar leeftijdsgroep De werkloosheid onder 45-plussers steeg in 2012 van 4,9 naar 6,2%. Vooral eind 2012 en begin 2013 was er een opmerkelijke stijging van werkloosheid onder mannen van 45 jaar en ouder. Zo n oudere mannen kwamen zonder werk te zitten. Zij vormen volgens het CBS een kwetsbare groep. Voor deze groep is het bovengemiddeld lastig om een nieuwe plek te vinden. Dat vooral meer mannen in de WW terechtkomen, ligt aan de sectoren dienstverlening, de industrie en delfstoffen, energie en afvalvoorziening en in de bouw zijn veel banen verloren gegaan. In de genoemde sectoren zullen er ook nog veel banen verloren gaan. Pas in 2015 verwacht men enig herstel, maar het kan net zo goed langer duren. Voor veel werkende 55-plussers is volgens hoogleraar arbeidsmarkt Joop Schippers door de recessie helemaal een dreigende situatie ontstaan. Het Werkloosheid wordt nu veel meer UWV verwacht dat eind % van de gezien als een individueel probleem. mensen boven 55 jaar werkloos zijn. Met de versoepeling van het ontslagrecht zou de situatie voor 55-plussers helemaal dreigend worden. Zij voelen zich al kwetsbaar, moeten langer doorwerken en kunnen dan ook nog eens gemakkelijker worden ontslagen. Zo kunnen zij dan gemakkelijker worden ingeruild voor goedkoper werkende zzp ers. De kans dat een werkloze 55-plusser binnen een jaar na het verliezen van zijn baan nieuw werk vindt, is slechts 15 tot 20%. Volgens het CBS ligt het percentage werklozen in deze leeftijdscategorie, dat een jaar of langer geen baan meer heeft, al een aantal jaren boven de 50%. Maar liefst driekwart van de werkzoekende 55-plussers voelt zich weleens gediscrimineerd vanwege zijn of haar leeftijd. Werkgevers vinden ouderen te duur en zijn onzeker over de inzetbaarheid van ouderen. 3

6 de industrie en delfstoffen, energie en afvalvoorziening en in de bouw zijn veel banen verloren gegaan, waardoor veel oudere mannen zonder werk zijn komen te zitten. hoog risico hebben op arbeidsongeschiktheid. Uit onderzoek blijkt ondertussen dat ouderen helemaal niet vaker ziek zijn. Wel is het zo dat als zij ziek zijn, zij vaak langer ziek zijn. Volgens economisch onderzoeksbureau SEO (Stichting Economisch Onderzoek) gloort er voor ouderen, die zich gediscrimineerd voelen, overigens ook hoop in de vergrijzing van de arbeidsmarkt. Immers hierdoor worden ook de managers ouder. Zij zouden minder bang zijn om andere ouderen aan te nemen. Dit kan er op termijn toe leiden, dat tienduizend extra 55-plussers jaarlijks aan een baan geholpen worden. De inkomenspositie van vijftigers is relatief gunstig, toch is de armoedeval van 55- tot 65-jarigen de afgelopen 10 jaar volgens het Armoedesignalement (2012) van het CBS en het Sociaal Cultureel Planbureau nog nooit zo scherp geweest. Dit is te wijten aan het stijgend aantal werkloze ouderen dat geen nieuwe baan kan vinden en uiteindelijk in de bijstand belandt. Omdat de pensioenleeftijd met ingang van dit jaar ieder jaar een maand omhoog gaat, loopt men in de nabije toekomst het risico om langdurig op bijstandsniveau te moeten leven. Na de pensioenleeftijd wordt de situatie vaak weer beter, omdat mensen minimaal op AOW-niveau komen. Men bouwt evenwel over de periode waarin 4

7 men in de bijstand zit geen pensioenrechten op, dat kan een aanmerkelijk lager pensioen opleveren dan men had verwacht. Relatief gunstig voor 55-plussers is dat zij, wanneer ze worden ontslagen, een uitkering krijgen waarbij het inkomen van de partner en het eigen vermogen niet ter zake doen. Dertigers en veertigers lopen overigens volgens Paul Schnabel tot voort kort directeur van het SCP overigens ook een risico. Ook zij vinden niet zomaar een baan nu de werkloosheid stijgt. Op deze leeftijd bevinden ze zich vaak in het spitsuur van het leven met de toenemende kosten van kinderopvang, energierekening en zorgpremie. Vaak hebben ze ook een na 2000 duur gekocht huis. Wanneer hun inkomen fors terugvalt, kunnen ze veel minder hypotheekrente aftrekken en neemt de woonlast extra toe. Bij de huidige krappe arbeidsmarkt wordt 70 tot 80% van de baantjes via netwerken verdeeld. Jeugdwerkloosheid De jeugdwerkloosheid, dat wil zeggen de werkloosheid onder jongeren van 15 tot 25 jaar, steeg in 2012 van 10,5 naar 14,2%, en bedroeg aan het eind van het eerste kwartaal van ,5%. Dit hogere percentage wil volgens onderzoekers niet zeggen dat jongeren harder worden gedupeerd door de crisis dan ouderen. Voor jongeren zijn er nog wel perspectieven, terwijl ouderen het veel moeilijker hebben om weer werk te vinden. Als de economie aantrekt, worden jongeren als eersten aangenomen, terwijl 45-plussers buiten de boot dreigen te vallen. Jongeren vinden dan vaak wel tijdelijke en lager betaalde banen. Multicultureel instituut Forum houdt sinds het uitbreken van de crisis de werkloosheidscijfers in de gaten voor niet-westerse allochtonen. Het lijkt er volgens Forum op dat met name onder laagopgeleide allochtone Nederlandse jongeren de werkloosheid alarmerend hoog is. Het zou kunnen gaan om percentage van 20 tot zelfs 30%. Veel van deze jongeren hebben gekozen voor een administratieve richting, terwijl met name in de industrie banen te vinden zijn. Hoogopgeleide allochtone Nederlandse jongeren hebben het nog moeilijker op de krappe arbeidsmarkt. Zij zijn ruim vijf keer zo vaak als hoogopgeleide autochtone Nederlandse jongeren op zoek naar werk. Het aantal werkzoekende allochtonen stijgt over het geheel ook, omdat steeds meer allochtone meisjes en vrouwen zich opgeven als werkzoekend, waar zij voorheen veelal huisvrouw werden. Aan het begin van dit millennium, toen er ook sprake was van een economische dip, kwamen er volgens Forum direct concrete plannen om jongeren te steunen met trajecten en stages. Dit beperkte de schade, nu is dat allemaal weg. De hele doelgroepaanpak is verdwenen. Het probleem van allochtone jongeren is ook, dat ze niet beschikken over de juiste netwerken. Bij de huidige krappe arbeidsmarkt wordt 70 tot 80% van de baantjes via netwerken verdeeld. De kans op armoede onder deze groep is dan ook groot. Jongeren onder de 27 jaar krijgen alleen bijstand, als ze zonder succes langdurig en intensief hebben gesolliciteerd of als ze aantoonbaar geen onderwijs kunnen volgen Het kabinet heeft begin maart bekend gemaakt 50 miljoen extra uit te trekken voor 5

8 Met name onder laagopgeleide allochtone Nederlandse jongeren is de werkloosheid alarmerend. Het zou kunnen gaan om percentage van 20 tot zelfs 30%. de bestrijding van de jeugdwerkloosheid. De helft wordt besteed aan extra opleidingen voor mbo ers die hun diploma hebben gehaald. Het kabinet hoopt hen hiermee te stimuleren door te leren. De andere helft wordt ingezet voor regionale initiatieven, zoals het Jongerenloket en de Startersbeurs. Bij het Jongerenloket kunnen jongeren terecht voor advies over scholing en het vinden van werk. In de Startersbeurs krijgen jongeren de gelegenheid om werkervaring op te doen. Verder heeft minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid nog een bedrag van 300 miljoen beschikbaar voor opleidings- en ontwikkelingsfondsen. Hiervan kunnen werkgevers gebruikmaken om jongere werknemers te helpen van baan te veranderen. Wie zich wil laten omscholen tot een vak met baangarantie kan volgens hoogleraar arbeidsmarkt Ton Wilthagen (Tilburg University) het best techniek kiezen. Vooral rond ingenieursberoepen en bij bedrijven die gericht zijn op de export liggen er kansen. Ook de transporten logistieksector biedt kansen. Nederland is en blijft een distributieland. Op de bouw en het onderwijs kun je je volgens de hoogleraar beter niet richten. De bouw is momenteel een crisismarkt, terwijl de overheid bezuinigt op het onderwijs en de zorg. Volgens Wilthagen is er een enorme mismatch op de arbeidsmarkt. Jongeren kiezen vooral voor sectoren als communicatie, management, economie, toerisme en recreatie. De komende jaren zal veel omscholing nodig zijn. Naast omscholing proberen jongeren hun kansen op een baan ook te vergroten door middel van stages. Ze doen hiermee ervaring op en bouwen hun netwerk uit. Volgens stagebemiddelingsbureau Stagemotor is, sinds de economie in 2008 implodeerde, het aantal gediplomeerde jongeren dat alleen al via hen op zoek is naar een stage verviervoudigd. Veel twintigers blijken bereid om gratis of voor weinig geld te werken. Op den duur is echter de buffer op en moet er geld worden verdiend. TRINUS HOEKSTRA IS MEDEDIRECTEUR VAN LANDE- LIJK BUREAU DISK EN PROJECTMANAGER BINNEN- LANDS DIACONAAT BIJ DE PROTESTANTSE KERK IN NEDERLAND. 6

9 WERKLOOSHEID Kerken en werkloosheid: geen paar apart Dit artikel gaat over de vraag wat kerken kunnen doen in geval van werkloosheid. Het biedt aandachtspunten en suggesties. Hier moet gelijk een belangrijke algemene vooropmerking worden gemaakt. Een compleet programma voor wat een kerkelijke gemeente of parochie kan doen en dat overal toepasbaar is, is niet te geven. De realisering van een en ander hangt nadrukkelijk af van de mogelijkheden van de kerkelijke gemeente of parochie ter plekke. In een apart, hiernavolgend, artikel gaat het over de vraag wat kerken kunnen doen in geval van jeugdwerkloosheid. Trinus Hoekstra Een eerste belangrijk aandachtspunt is de mogelijke onzichtbaarheid van de thematiek voor kerkelijke gemeenten en parochies. Ook al is in een tijd van economische crisis werkloosheid een meer gangbaar probleem, vanzelfsprekend is het allerminst dat mensen het er van uit zichzelf over hebben dat ze werkloos zijn. Dit kan verschillende oorzaken hebben: 1. Mensen staan liever niet bekend als werkloos. Ze lopen er niet mee te koop. Dit onderduikgedrag kan te maken hebben met verwachte negatieve vooroordelen over werkloosheid, maar ook met een daarmee samenhangend negatief zelfbeeld. Men voldoet nu eenmaal niet aan het ideaal van maatschappelijk succesvol zijn. 2. Een oorzaak kan ook zijn dat het idee bij werkloze mensen en hun omgeving bestaat, dat de kerk er toch niets aan kan doen. Dat idee is een rem om er over te praten, juist Aandachtspunt is de mogelijke onzichtbaarheid van de thematiek voor kerkelijke gemeenten en parochies. ook in het contact met mensen van de kerk. Men komt gewoon niet op de gedachte dat de kerk iets zou kunnen betekenen. Omdat het, voordat je als kerk actie gaat ondernemen ten aanzien van de problematiek van werkloosheid, belangrijk is om je af te vragen wat mensen in een dergelijke situatie eigenlijk overkomt. In een voorgaand artikel is de aard van de huidige werkloosheid al geschetst. Die schets geeft al belangrijke informatie over de situatie van maatschappelijke onzekerheid waar mensen in geval van werkloosheid in terecht kunnen komen. Een andere kant, die nog wat onderbelicht is gebleven, is de belevingskant, die een zekere onzichtbaarheid met zich mee kan brengen. In de situatie van een economische crisis zoals we die nu meemaken is werkloosheid een meer voorkomend verschijnsel dan in andere 7

10 tijden. Dat maakt dat de bespreekbaarheid ervan wel wat gemakkelijker ligt. Toch blijft er iets van maatschappelijk falen aan kleven, dat maakt dat mensen er niet graag mee te koop lopen dat ze werkloos zijn. We leven nu eenmaal in een samenleving waarin betaalde Het is belangrijk om je af te vragen wat mensen die werkloos zijn eigenlijk overkomt. arbeid een belangrijk middel tot participeren en integreren in de samenleving is. Werken doen we niet alleen met het oog op wat het als salaris oplevert voor de kosten van ons levensonderhoud, maar vooral ook om deel te nemen aan de samenleving. Het werk levert ons sociale contacten op, een maatschappelijke positie, een structurering van de tijd en biedt ons mogelijkheden om onze capaciteiten te ontplooien. Dat het op al deze punten in ons werk ook wel eens kan wringen, doet niets af aan de belangrijke betekenis van werk. Je werk kwijtraken, betekent dan ook dat je op al deze punten verlies lijdt. Je verliest niet alleen je werk, maar vooral ook de persoonlijke en maatschappelijke betekenis die het werk heeft en geeft. Het verschil met het ervaren van verlies op andere terreinen, bijvoorbeeld het verlies van een dierbare, is in het geval van het verlies van werk de ervaring van het verlies aan maatschappelijke betekenis. Dat kan zich daarin uiten dat mensen het gevoel hebben dat ze aan de kant staan en het gevoel hebben dat ze niet meer meetellen. Ze doen eigenlijk de ervaring op dat ze niet meer volwaardig deelnemen aan de samenleving. Ondanks de voor de hand liggende oorzaken van werkloosheid in tijden van economische crisis, kunnen werkloze mensen ook nog altijd geconfronteerd raken met vooroordelen over hun situatie. We hebben een periode van krapte op de arbeidsmarkt achter de rug. Er was een tijdlang werk genoeg. Het effect van die tijd ijlt nog na in de gedachte dat je, als je maar wilt en je maar voldoende inzet, je wel werk kunt vinden. Voor een aantal zal het soms ook zo zijn dat ze redelijk snel weer een baan vinden, maar voor velen is het duidelijk niet het geval. Na een tijd van krapte op de arbeidsmarkt hangt gemakkelijk het vooroordeel boven de markt dat werkloosheid een individueel probleem is. Als je je maar beter inzet, je bij- of voor je. Bij een oplopende werkloosheid, ten tijde van een economische crisis, zoals nu, doet het probleem zich echter voor dat er gewoon geen werk is. Waarneming versterken Om de waarneming van werkloosheid bij kerkelijke gemeenten en parochies te versterken is het nodig om gericht aandacht te geven: 1. Door de plaatselijke werkloosheidsproblematiek te inventariseren. Informatie voor deze inventarisatie kan worden ingewonnen via: de burgerlijke gemeente, het lokale of regionale UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen), vakbonden en plaatselijke, regi- 8

11 onale en provinciale media. Denk ook aan de websites van de verschillende instanties. Zo is bijvoorbeeld via de websites van burgerlijke gemeentes informatie te achterhalen over de lokale en regionale aard en omvang van de werkloosheid. 2. Naast een inventarisatie die vooral plaatselijk of regionaal gericht is, is ook een algemene oriëntatie zinvol. Wat is de omvang op landelijk niveau? Wat is het overheidsbeleid? Wat zijn de visies van maatschappelijke organisaties en politieke partijen? Ga niets organiseren voordat bekend is wat er door anderen al is of is geprobeerd. 3. In het kader van een inventarisatie is het ook belangrijk om ambtsdragers en andere pastoraal en diaconaal werkenden te stimuleren om in contacten erop alert te zijn of en hoe werkloosheid ergens een rol speelt. Dit kan direct het geval zijn voor de betrokkenen waar men contact mee heeft. Het kan ook meer indirect in de omgeving (collega s, buurt, familie, vrienden- en kennissenkring) van betrokkenen aan de orde zijn. Bedenk bij deze contacten dat alleen al het praten over werkloosheid betekenis heeft. Het gaat dan om onderkenning, het benoemen van de actuele situatie. Dat kan ruimte scheppen om het meer bespreekbaar te maken. 4. Aandacht in de kerkdienst, prediking en gebeden is ook van belang. Ook dat maakt werkloosheid als probleem meer bespreekbaar, en bevordert zo dat het gemakkelijker zichtbaar kan worden gemaakt. Richtlijnen Bij het aanpakken van werkloosheid vanuit kerken is het goed om de volgende richtlijnen in acht te nemen. Deze richtlijnen zijn in de loop der jaren in kerkelijke kring gerijpt bij het concreet aanpakken van het probleem van werkloosheid. 1. Ga niets organiseren voordat bekend is wat er al is of is geprobeerd door: UWV; buurten wijkcentra; maatschappelijk werk; vakbonden en andere maatschappelijke organisaties; andere kerkelijke instellingen. 2. Ga na welke bestaande zinvolle initiatieven de kerk of de diaconie kan steunen. Zoek de aansluiting en voorkom overlappend werk. 3. Daarna komt pas de vraag of de kerk of diaconie zelf initiatieven inzake werkloosheid kan ondernemen. 4. Probeer werkloze mensen te betrekken bij het ontwikkelen van initiatieven. Een initiatief dat van meet af aan (mede)gedragen wordt door werklozen en aansluit bij hun behoeften, werkt beter dan iets bij hen te droppen of vóór hen op te zetten. Er valt te denken aan ontmoetingsmogelijkheden en mogelijkheden voor ontspanning en recreatie. Bij beide mogelijkheden kan gekozen worden voor groepen, die speciaal bedoeld zijn voor mensen zonder werk of die bedoeld zijn voor mensen met en zonder werk samen. Enerzijds kan het een goede functie van zo n groep zijn, dat werklozen onder ons zijn, zich niet in de verdediging gedrongen voelen. Maar werklozen kunnen het anderzijds ook vervelend vinden om georganiseerd te worden op datgene wat hen ontbreekt. Zij kunnen dat als stigmatiserend ervaren. Zij worden misschien liever aangesproken op datgene wat zij als positief ervaren, een belangstelling die zij delen met mensen met en zonder werk. Bij de keuze voor het soort 9

12 Wanneer het besef doordringt dat betaald werk weleens voor langere tijd geen optie kan zijn, kunnen gevoelens van wanhoop en machteloosheid zich aandienen. van activiteit gaat het om de voorkeur van de mensen die het aangaat. Een initiatief als een kerkelijke ontmoetingsplek kan, wanneer er behoefte aan is en als het al niet op een andere plek plaatsvindt, het best samen met werklozen opgezet en gerund worden. De zin van zo n ontmoetingsplek ligt behalve in de ontmoeting zelf, met name ook in de activiteiten die er door en voor werkloze mensen kunnen worden ontwikkeld kunnen. Vaak is de ontmoetingsfunctie van een dergelijk initiatief een voorwaarde voor andere activiteiten. Bijvoorbeeld de deelname door werklozen aan (kerkelijk) vrijwilligerswerk. 5. Bedenk bij de uitnodiging voor dergelijke initiatieven dat mensen niet gemakkelijk op oproepen via de (kerkelijke) media (kerkblad, website) af komen, en al helemaal niet als ze worden aangesproken op het deel hebben aan een probleem. Kerkeigen taken Na de vooropmerkingen hierboven kunnen de kerkeigen taken in pastoraat, diaconaat, prediking en vorming- en toerustingswerk voluit in beeld komen. Pastoraat In het pastoraat gaat het er om een luisterend oor te zijn voor de mensen, de gezinnen, de partners en kinderen, die getroffen worden door werkloosheid. Het is belangrijk dat de verhalen voluit verteld kunnen worden en gehoord worden. De coaches Jakob van Wielink en Riet Fiddelaers-Jaspers geven hier in een publicatie (Aan de slag met verlies, 2012) belangrijke aanwijzingen voor. Zij wijzen erop dat wanneer mensen door ontslag hun werk verliezen een rouwproces doormaken. Er is weliswaar sprake van een andere, vaak mindere intensiteit van emoties als in het geval van het verlies van een dierbare, maar het zijn wel dezelfde emoties. Er is sprake van verdriet, machteloosheid, pijn en woede. De twee verliezen (een dierbare en werk) kun je volgens de auteurs niet vergelijken, maar wel de reacties die mensen tonen op het verlies. Cruciaal is volgens de auteurs dat mensen gezien en gehoord worden met hun emoties. Deze aandachtige onderkenning en erkenning biedt mensen juist de gelegenheid om niet in hun emoties te blijven steken. 10

13 Als je je emoties kunt kanaliseren, ben je in feite weer aan het bouwen. Het helpt vaak niet, volgens de auteurs, wanneer mensen te horen krijgen dat ze hun schouders eronder moeten zetten en dat ze er wel sterker uit zullen komen. Achteraf kan iemand best zeggen dat hij of zij na een crisis milder, of rijker is geworden. Het werkt echter niet als een ander dat, vooraf, vertelt. In het rouwproces, dat mensen doormaken in een situatie van verlies van hun werk, zijn verschillende fases te onderkennen. Al naargelang die fases kunnen verschillende gevoelens aan de orde zijn. Deze fasering is niet meer dan een hulpmiddel om inzicht te krijgen in het proces en in de situatie waarin mensen verkeren. In de werkelijkheid zijn de grenzen tussen de fases niet duidelijk te trekken. In eerste instantie kan er (zeker bij een min of meer plotseling ontslag) de fase van de schok zijn, waarin er sprake is van verslagenheid en verbijstering. Vervolgens kan er de fase zijn van verzet en agressie. Men probeert het ontslag aan te vechten en men kan agressief gedrag vertonen jegens het bedrijf, de directe omgeving en de samenleving. In een derde fase kan men zich eenzaam en depressief voelen. De vraag overheerst hoe nu verder? Wanneer mensen, zoals in deze tijd van crisis vaak aan de orde is, er niet in slagen om op korte termijn een nieuwe baan te vinden, kan er ook sprake zijn van gevoelens van frustratie en twijfel over de eigen mogelijkheden en kwaliteiten. Wanneer mensen in die situatie geen steun ervaren van anderen, leidt dit tot nog meer negatieve gevoelens. Wanneer het besef doordringt dat betaald werk weleens De situatie van ondernemers en zelfstandigen, waarvan het bedrijf in problemen komt, is sowieso een andere dan die van werknemers. voor langere tijd geen optie is, kunnen gevoelens van wanhoop en machteloosheid zich aandienen. Mensen kunnen dan als verlamd berusten in hun situatie. Het zal niet moeilijk zijn om te bedenken dat mensen in een uitzichtloze situatie van werkloosheid last kunnen krijgen van psychische klachten, maar ook in een geloofscrisis kunnen raken. In een vierde fase is er sprake van gevoelens van aanvaarding en verwerking. Men krijgt weer belangstelling voor wat er gebeurt, krijgt weer behoefte aan contacten en zoekt weer naar nieuwe mogelijkheden om het leven inhoud te geven. Tijdens deze fases kan pastorale aandacht mensen helpen om hun gevoelens te blijven luchten, om woorden te geven aan hun gevoelens om zo de huidige breuk in hun loopbaanverhaal te gaan verbinden met hun bredere levensverhaal. Het is daarbij belangrijk dat de pastoraal werkende alert is op de ernst van de situatie, en onderkent wanneer hij of zij moet verwijzen naar andere hulpverleners. Een ander aandachtspunt voor pastoraat in deze tijd van economische crisis, is de dreiging van baanverlies waar mensen onder kunnen leiden. Die angst kan als een schaduw over mensen heen hangen, ook als er nog niks aan de hand is. Regelmatig zijn er in de media berichten te vernemen over de tegenvallende ontwikkeling van de Nederlandse economie met als gevolg bedrijfssluitingen en ontslagen. Die berichten roepen een sfeer van dreiging op, mensen kunnen zich gaan afvragen wanneer ben ik aan de beurt? De situaties waarin die dreiging aan de orde is 11

14 kunnen verschillend zijn. Het kan werknemers betreffen, maar ook ondernemers, grotere en kleinere. Zo zijn er voorbeelden van boeren en eenmanszaken, die de leeftijd weliswaar hebben om te stoppen, maar in moeilijke omstandigheden toch doorgaan, omdat ze hun bedrijf in deze tijd van economische crisis natuurlijk in overleg met de betrokkenen, gepubliceerd worden in kerkblad, streekkrant of andere media. Een vervolg op dergelijke interviews kan zijn dat pastores elkaar erover interviewen. Vragen als wat het hen gedaan heeft en hoe deze gesprekken hebben doorgewerkt in hun werk, kunnen een leidraad Berichten in de media kunnen een sfeer van dreiging oproepen.. aan de straatstenen niet kwijt kunnen. De situatie van ondernemers en zelfstandigen, waarvan het bedrijf in problemen komt, is sowieso een andere dan die van werknemers. Als zelfstandigen komen ze niet in aanmerking voor een sociale zekerheid zoals die wettelijk is geregeld voor werknemers. Zelfstandigen zijn in principe zelf verantwoordelijk voor hun inkomen. In sommige gevallen kan men een beroep doen op het Besluit Bijstandverlening Zelfstandigen (Bbz), maar dan moet je wel aan kunnen tonen dat binnen een bepaalde periode je bedrijf weer levensvatbaar kan zijn. Een mogelijkheid die te overwegen valt, is het interviewen van mensen die met werkloosheid te maken hebben gekregen. Vragen als hoe het mensen is overkomen, wat het met hen doet en hoe ze ermee omgaan, kunnen een leidraad zijn. De interviews kunnen, zijn. Ook deze interviews zouden gepubliceerd kunnen worden. Deze interviewmethode is ontwikkeld in het kader van het DISK project Beroep en Bezieling en is naderhand ook in het tijdschrift verder toegepast (Zie voor het gelijknamige boek de literatuurlijst.) Diaconaat In het diaconaat gaat het om het onderkennen van de maatschappelijke situatie van mensen die werkloos zijn. Ook daarin is het belangrijk om een luisterend oor te zijn, maar ook om alert te zijn op of er soms sprake is van verarming en verschulding. In die situatie kunnen diakenen vaak fungeren als wegwijzer naar instanties als de bijzondere bijstand, schuldhulpverlening en voedselbank. Ook na verwijzing kan het houden van contact een belangrijke ondersteunende betekenis hebben. 12

15 Belangenbehartiging voor en door werklozen is ook een diaconale mogelijkheid. Het kan dan bijvoorbeeld gaan om een spreekuur waarop met de werkloze meegedacht wordt vanuit zijn of haar belang. Voor het mogelijk maken van zo n spreekuur is wel een werkgroep nodig, waarin breed wordt samengewerkt met plaatselijke organisaties, vakbonden en maatschappelijk werk. Een mogelijkheid is ook het oprichten van een interkerkelijk werkgelegenheidfonds. Diaconieën kunnen in regionaal verband een fonds in het leven roepen waar mensen zonder werk, die ondersteuning kunnen krijgen. Te denken valt aan garantstelling, waardoor leningen bij de bank gemakkelijker mogelijk worden. Omscholen kan soms nodig zijn voor mensen om een betere kans te maken op de arbeidsmarkt. Diaconieën zouden kunnen besluiten om omscholingscursussen te betalen. Een mogelijkheid die goed verband kan houden met de voorgaande mogelijkheden is het idee van een crisisteam. In de huidige crisis is het al op verschillende plekken met succes opgezet. Het idee is dat een tiental mensen met bedrijven in verschillende sectoren hun netwerken bij elkaar leggen bij het helpen van mensen aan werk. Immers juist het gebrek aan een eigen netwerk kan het vinden van een nieuwe baan belemmeren. De mensen die erbij betrokken zijn helpen niet alleen bij het vinden van een baan. Ze geven indien nodig coaching, helpen bij het schrijven van een sollicitatiebrief of schakelen iemand uit een ander netwerk in. Eén iemand fungeert als entree voor het netwerk. Diegene krijgt de aanvragen binnen, anonimiseert de hulpvraag en het cv en stuurt die door naar het crisisteam. Wil iemand zzp er worden dan kan iemand uit het crisisteam diegene met raad en daad bijstaan. Soms kan men bij het crisisteam ook terecht voor opdrachten. De ervaring van de bestaande crisisteams is dat de bemoeienis van het team in de helft van de gevallen een baan oplevert. De ervaring is ook dat als het geen baan oplevert, mensen er toch door worden bemoedigd. Een andere insteek waar het in het diaconaat om kan gaan, en die wel raakvlakken heeft met het voorgaande, is die van betrokkenheid op de maatschappelijke en politieke aandacht voor de huidige werkloosheidsproblematiek. Hoe gaat de lokale overheid, politieke partijen, vakbonden en andere maatschappelijke organisaties met de problematiek om? Wat zijn maatregelen en visies? Kan en wil de kerk een rol spelen in het debat en kan en wil ze bondgenoot of medespeler zijn bij maatregelen? Literatuur DISK-Arbeidspastoraat, Arbeid, zin en geloof Handboek Arbeid en Kerk, Uitgeverij Kok 2006, ISBN Aalt van de Glind, Van ontslag naar omslag Je eigen route op weg naar ander werk, DISK Arbeidspastoraat, Werkloosheid: kerende kansen. DISK Arbeidspastoraat, Beroep en Bezieling Pastores in gesprek met mensen op de werkvloer, Uitgeverij Kok 2010, ISBN Riet Fiddelaers-Jaspers en Jakob van Wielink, Aan de slag met verlies coachen bij veranderingen op het werk, Uitgeverij Ten Have, 2012, ISBN

16 Liturgie en prediking In de kerkdiensten kan in liturgie, prediking en gebeden aandacht gegeven worden aan de economische crisis en aan de werkloosheid. Naast geïntegreerde aandacht in de kerkdiensten kan dat ook om meer thematische diensten gaan. Diensten die voorbereid kunnen worden met mensen die op verschillende manieren met de economische crisis geconfronteerd worden en met werkloosheid te maken hebben. DISK Arbeidspastoraat heeft de afgelopen jaren regelmatig materiaal voor viering en gesprek gepubliceerd dat aanknopingspunten biedt voor dergelijke diensten (zie Door in liturgie, prediking en gebeden aandacht te geven aan de economische crisis en aan de werkloosheid wordt het onderwerp meer bespreekbaar. Een soort van combinatie van het idee van een crisisteam en van betrokkenheid op maatschappelijke en politieke aandacht komt tot uitdrukking in het initiatief GIDSnetwerk.nl. Dit is een christelijke netwerkorganisatie met allerlei plaatselijke stichtingen die leidende pelijke organisaties en kerken probeert te verenigen om lokale problemen zo effectief mogelijk aan te pakken. Vorming en toerusting Hetzelfde materiaal voor viering en gesprek biedt ook de mogelijkheid om in het kader van het vormings- en toerustingsprogramma aandacht te schenken aan achtergronden en oorzaken van de economische crisis en van werkloosheid. Overigens hoeft het in een gesprek over de economische crisis niet meteen over oorzaken of oplossingen te gaan, die kunnen immers ver af staan van de dagelijkse leefwereld. Gesprekken kunnen ermee beginnen dat mensen hun eigen verhaal over hun werk vertellen of over hoe ze hun werk verloren hebben. Aandacht voor deze thematiek in het V&Tprogramma biedt de gelegenheid om in kerken tot een bredere bekendheid te komen met werk en werkloosheid en kan ook de eerder genoemde onzichtbaarheid van werkloosheid verminderen en de waarneming ervan versterken. TRINUS HOEKSTRA IS MEDEDIRECTEUR VAN LANDE- LIJK BUREAU DISK EN PROJECTMANAGER BINNEN- LANDS DIACONAAT BIJ DE PROTESTANTSE KERK IN NEDERLAND. 14

17 WERKLOOSHEID Kerken en jeugdwerkloosheid Bij jeugdwerkloosheid gaat het om werkloosheid van mensen in de leeftijdgroep tussen 15 tot 25 jaar. Deze leeftijdgroep verdient hier aparte aandacht vanwege zijn bijzondere karakter. Het gaat om jonge mensen zonder een arbeidsverleden dat hun identiteit heeft kunnen bepalen. Jeugdwerkloosheid kan dan ook als maatschappelijk risico inhouden, dat er een generatie opgroeit die maatschappelijk aan de kant blijft staan en die zich al afgeschreven voelt nog voordat deze een bijdrage heeft kunnen leveren. In het oog en oor hebben voor deze jongeren worden kerken uitgedaagd om bij hen een gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen te ontwikkelen en hen te ondersteunen in hun ontwikkeling tot mensen die iets kunnen en willen betekenen voor de samenleving. Trinus Hoekstra Evenals bij werkloosheid in het algemeen in het voorgaande, zijn een aantal opmerkingen vooraf te maken. In aanvulling daarop zijn in het geval van jeugdwerkloosheid nog een aantal bijzondere aspecten te bedenken. Het gaat dan weer om aandachtspunten met betrekking tot de mogelijke oorzaken van onzichtbaarheid, in dit geval van jeugdwerkloosheid voor kerkelijke gemeenten en parochies: 1. Een oorzaak kan zijn dat jongeren misschien sneller ergens een klein en tijdelijk baantje aanpakken en zo voor zichzelf en hun omgeving hun werkloosheid verdoezelen. De mededeling ik heb een klein baantje klinkt natuurlijk ook anders dan ik ben werkloos. 2. Een oorzaak kan ook zijn dat er weinig kerkelijke contacten zijn met jongeren van ouder dan 16 jaar. De contacten die er zijn, bijvoorbeeld via catechese en jeugd- en jongerenwerk beperken zich vaak tot schoolgaande en studerende jongeren. 3. Jongeren kunnen ook uit beeld verdwijnen, omdat ze misschien weinig hebben met de kerk van hun ouders. Kerken worden, wat de deelnemers betreft, veelal bevolkt door mensen van middelbare leeftijd en ouder uit maatschappelijke middengroepen. 4. De sociale en psychische problematiek die aan jeugdwerkloosheid kleeft, kan de onzichtbaarheid ervan ook versterken. Het is zaak om daar verder bij stil te staan. Jongeren kunnen uit beeld verdwijnen, omdat ze weinig hebben met de kerk van hun ouders. In de eerste plaats maakt jeugdwerkloosheid het opbouwen van een beroepsidentiteit onmogelijk. Zo ontbreekt de mogelijkheid 15

18 Werkloze schoolverlaters dreigen in een soort van niemandsland terecht te komen. om een erkende plaats in de samenleving in te nemen. Ga maar eens na hoe snel in een gesprek de vraag gesteld wordt wat voor werk men doet en hoe een antwoord wordt gegeven in de vorm van ik ben. Een werkloze met arbeidsverleden kan aan zijn vroegere beroep en werkzaamheden nog een zekere identiteit ontlenen, werkloze schoolverlaters hebben die mogelijkheid niet. Zij dreigen in een soort van niemandsland terecht te komen: niet meer op school, nog niet aan het werk en met de onzekerheid van de vraag hoelang hun werkloosheid zal duren. De gevolgen kunnen zijn verlies van zelfvertrouwen, gevoelens van nutteloosheid en uitzichtloosheid, verlies van sociale contacten, verveling, afnemende motivatie en bereidheid om verantwoordelijkheid te nemen voor de samenleving en de neiging om zich tegen de samenleving af te zetten. Deze jongeren vertonen hierin misschien onvolwassen gedrag, maar daarin ligt ook juist het probleem: ze worden steeds meer volwassen, maar kunnen maatschappelijk niet volwassen worden. Normaliter is er een zekere gelijktijdigheid tussen het volwassen worden in lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk opzicht. Jeugdwerkloosheid laat jongeren in een situatie van nog niet. Ze blijven afhankelijk en hebben weinig kansen om, eventueel met partners, een eigen leven op te bouwen. Deze uitzichtloosheid drukt ook een stempel op nog schoolgaande jeugd, met name in de beroepsvoorbereidende en beroepsopleidingen. Het gevolg is óf een sterk afgenomen motivatie om zich echt in te zetten ( Blijven zitten hindert niet, want na de school staat je toch niets te wachten ) óf een keiharde concurrentieslag om tot die paar allerbeste te horen, die misschien een kans krijgen om aan het werk te komen. Jongeren die in de kwetsbare periode van opgroeien zitten, kunnen soms erg twijfelen aan de zin van het leven en kunnen daar door werkloosheid extra in versterkt worden. Zij kunnen sterker de neiging hebben zich terug te trekken in een eigen wereld en zich af te zetten tegen de gevestigde orde. De gevolgen kunnen variëren van afwijkend en crimineel gedrag tot suïcide. 16

19 Waarneming versterken Om de kerkelijke waarneming versterken is het nodig gericht aandacht te geven door de plaatselijke jeugdwerkloosheidsproblematiek te inventariseren. Naast de aandachtspunten die eerder gegeven zijn bij de inventarisatie van de algemene werkloosheidsproblematiek, valt daarbij voor een nadere inventarisatie te denken aan het houden van gesprekken met jongeren werken. In het kader van een inventarisatie is het ook belangrijk om ambtsdragers en andere pastoraal en diaconaal werkenden te stimuleren om in individuele en groepscontacten alert te zijn op waar jeugdwerkloosheid voorkomt. Dit met het oogmerk om na te gaan waar en hoe contacten kunnen worden gelegd met jeugdige werklozen en/of hun ouders. Van het aandacht schenken aan jeugdwerkloosheid in catechese en jeugd- en jongerenwerk kan een preventieve werking uitgaan. Het maakt jeugdwerkloosheid als probleem voor jongeren bespreekbaar, haalt het taboe er vanaf en bevordert zo, wanneer het zich voordoet, dat het gemakkelijker zichtbaar kan worden gemaakt. Richtlijnen Bij het aanpakken van jeugdwerkloosheid vanuit kerken is het goed om, in aanvulling op de richtlijnen bij de aanpak van werkloosheid in het algemeen, nog het volgende te bedenken: 1. Bedenk dat de initiatieven die voor en door jongeren worden ondernomen, hen perspectief moeten bieden. Het gaat dan om vragen als: kun je er als jongere voor een langere periode je inzet en creativiteit in kwijt; biedt Ze worden steeds meer volwassen, maar kunnen maatschappelijk niet volwassen worden. het sociale contacten; en kunnen jongeren de activiteit als maatschappelijk zinvol ervaren? 2. Probeer werkloze jongeren te betrekken bij het ontwikkelen van initiatieven. Een initiatief dat van meet af aan (mede)gedragen wordt door jongeren, werkt beter dan iets bij hen te droppen of vóór hen op te zetten. Wanneer er bijvoorbeeld behoefte is aan een ontmoetingsruimte voor deze jongeren, werkt het beter om deze mét werkloze jongeren zelf op te zetten en in ieder geval mede door hen te laten runnen. Van dit laatste kan mogelijk ook een baantje worden gemaakt. 3. Bedenk dat het ontwikkelen van voorstellen en initiatieven die aanslaan bij jongeren niet meevalt. Jongeren zijn in opvoeding en onderwijs gewend geraakt om dingen alleen uit te zoeken. Op uitnodigingen van kerken komen zij veelal niet af, en al helemaal niet wanneer ze aangesproken worden op het deel hebben aan een probleem. Ideeën Tot slot een aantal ideeën voor initiatieven, die deels als tip te geven zijn en deels als vragen te stellen zijn: Registratie Maak jongeren en hun ouders er attent op om zich bij werkloosheid in te laten schrijven bij het UWV. Kerken als werkgevers? Soms kunnen plaatselijke kerken zelf als werkgevers optreden. Het kan gaan om stageplaatsen en leerwerkplekken die kunnen worden 17

20 gecreëerd bij plaatselijke kerken en lokale, regionale en landelijke kerkelijke centra. Het moet hierbij wel om werk gaan waardoor jongeren iets bijleren, dat ze bij latere sollicitaties als pluspunt kunnen opvoeren. Het gaat om additioneel werk, dat wil zeggen het zou moeten gebeuren, maar er is in de lopende begroting geen geld voor, bijvoorbeeld: - beheerder van een ontmoetingsplek voor jongeren; - redactieassistent bij het kerkblad of een website; - hulp op het kerkelijk bureau bijvoorbeeld bij de verzorging van post en het maken van notulen, en dergelijke; - een jongere als koster (maar dan niet de huidige koster afdanken en in plaats daarvan een goedkopere jongere inhuren); - assistenten voor een regionaal of provinciaal archiefconsulent (kerkelijke archieven zijn vaak moeilijk toegankelijk, aan de verbetering daarvan moet vaak nog gewerkt worden); - denk ook aan het melden van dergelijke vacatures bij het UWV; - de afdelingen Personeelszaken of HRM van de landelijke kerken kunnen verdere praktische informatie geven waar kerken, kerkenraden, parochiebesturen en kerkelijke bureaus op moeten letten wanneer ze jeugdbanen willen realiseren. Diaconaal jaar Het jeugdwerk van bijvoorbeeld Kerk in Actie en ICCO begeleidt jongeren van 17 tot 30 jaar tijdens een diaconaal jaar in een rol als wereldvrijwilliger. Jaarlijks gaat een groeiende groep jongeren de uitdaging aan. Zij wagen de stap over hun eigen grenzen. Dat kan in het buitenland, maar ook in Nederland zelf. In een dergelijk diaconaal jaar woont en werkt de jongere als fulltime vrijwilliger bij een (oecumenische) woon- en werkgemeenschap of een andere sociaal-maatschappelijke instelling. Daarnaast wordt een trainings- en vormingsprogramma gevolgd. Het betekent veel leren en ervaringen opdoen, zowel in het werk als tijdens het vorming- en trainingsprogramma. Zie voor meer informatie: www. togetthere.nl. Als kerken stageplaatsen of wel om werk gaan waardoor jongeren iets bijleren, dat ze bij latere sollicitaties als pluspunt kunnen opvoeren. 18