Beleidsplan Groningen Airport Eelde

Transcriptie

1 2016 Beleidsplan Groningen Airport Eelde Een first class beleving! Changing Is An Opportunity (CIAO) Iris van den Hurk Janice Zwiep Marjolein Rispens Hanzehogeschool Groningen Coach: Andrea Bavinck

2 Beleidsplan Groningen Airport Eelde Een first class beleving! Changing Is An Opportunity (CIAO) Iris van den Hurk Janice Zwiep Marjolein Rispens Hanzehogeschool Groningen, 3 April 2016 Coach: Andrea Bavinck 1

3 Voorwoord Wij zijn drie Facility Management studentes aan de Hanzehogeschool te Groningen. In opdracht van de Hanzehogeschool en Groningen Airport Eelde hebben wij onderzoek gedaan naar geschikte bestemmingsmogelijkheden voor de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde. Aangezien de leegstaande gebouwen niet in het bezit zijn van het vliegveld, maar van de provincie Drenthe was het lastig om het onderzoek vorm te geven. Onze coach, Andrea Bavinck, heeft ons hierbij geholpen. Ook heeft zij ons in de loop van het onderzoek van feedback voorzien. Wij willen haar hierbij dan ook erg bedanken voor de ondersteuning. Wij willen tevens Philip Broeksma (Kwartiermaker van het Living Lab Groningen Airport Eelde) en Onno de Jong (havenmeester Groningen Airport Eelde) bedanken voor de informatie die ze hebben aangereikt. Als laatste willen wij onze docent Friedeke Hendriks bedanken. Zij heeft ons laten inzien dat creativiteit en originaliteit belangrijk is als er gewerkt wordt in opdracht van een opdrachtgever. Wij zijn erg blij met het beleidsplan zoals het hier voor u ligt. Janice Zwiep Iris van den Hurk Marjolein Rispens Groningen, 3 april

4 Managementsamenvatting Groningen Airport Eelde is de enige passagiers luchthaven in Noord-Nederland. De luchthaven draait momenteel verlies waardoor de luchthaven zich meer wil gaan richten op marketingacties om klanten te trekken. De gebouwen naast Groningen Airport Eelde staan leeg door het uittreden van KLM uit de gebouwen van de Rijksluchtvaartschool. Het doel is het vinden van een rendabele bestemming voor de leegstaande gebouwen. Een van de mogelijkheden is het Living Lab Groningen Airport Eelde in combinatie met startups. Aan de hand hiervan is de onderzoeksvraag geformuleerd: Is Living Lab en startups een goede bestemmingsmogelijkheid voor de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde? Living Lab Groningen Airport Eelde is een van de partijen die graag gehuisvest zou willen worden in de leegstaande gebouwen. Het Living Lab Groningen Airport Eelde is een initiatief van de provincie Drenthe, Gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool te Groningen. Met als doel samenwerken aan experimenten, innovatieve oplossingen en opgaven in de economische en ruimtelijke context van Groningen Airport Eelde. Uit de interne analyse blijkt dat de organisatie ,- verlies per jaar heeft. En dat de personeelskosten hoog zijn, daarentegen is het personeel wel flexibel. Om de cultuur in kaart te brengen is het OCAI-model gebruikt. Hieruit kwam naar voren dat er bij Groningen Airport Eelde vooral een hiërarchie cultuur heerst. Daarnaast scoorde de organisatie ook hoog op het gebied familie cultuur, de reden hiervan is dat de medewerkers al lange tijd in dienst zijn. Ook hebben zij een goede band onderling en met de luchthaven. Uit de externe analyse blijkt dat er een stijging is in de passagiersaantallen algemeen, dat er een belevingseconomie heerst en dat er druk is op de luchtvaartbranche door de klimaatproblemen. Verder neemt de leegstand van vastgoed toe. Groningen Airport Eelde heeft veel stakeholder met ieder andere belangen. De belangrijkste stakeholders zijn de aandeelhouders en financiers. De provincie Groningen, provincie Drenthe, gemeente Groningen, gemeenten Assen en gemeente Tynaarlo zijn de belangrijksten. Verder blijkt dat de leegstaande panden op het terrein van Groningen Airport Eelde een negatief effect hebben op de luchthaven zelf. De intrek van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups moeten er dan voor zorgen dat er meer reuring komt bij de luchthaven, zodat er meer passagiers worden aangetrokken en de negatieve effecten worden opgeheven. Daarnaast blijkt dat er bij het verhuren van de gebouwen aan het Living Lab Groningen Airport Eelde en startups een kostenfocusstrategie het beste past. Dit aangezien er relatief weinig Living Labs en startups in Nederland zijn. Een startup is een nieuw bedrijf met een vernieuwend idee. Startups worden steeds vaker gehuisvest in campussen. Deze campussen verschillen van elkaar, sommige bieden allerlei faciliteiten en diensten aan voor een all-in prijs. Steeds vaker hebben campussen een bepaald thema of doel en kan niet iedere startups zich hier huisvesten. De investering die nodig is voor het huisvesten van Living Lab Groningen Airport Eelde is ,10. Er is hier vanuit gegaan dat de organisatie gehuisvest wordt in het middelste gebouw. De bedrijfs- en kantoorruimtes kunnen vervolgens worden verhuurd om inkomsten te genereren. Verder is het mogelijk om subsidies aan te vragen. Juridisch gezien valt het pand onder het monumentenrecht. Er zijn veel regels waar rekening mee gehouden moet worden, zo moet voor elke verandering aan het pand een vergunning worden aangevraagd. Deze aanvraag kan lang duren, daarom is het belangrijk om hier op tijd mee te beginnen. Het ethisch handelen zorgt bij dit vraagstuk voor een dilemma aangezien er gewerkt wordt met een monumentaal gebouw en er daarom weinig veranderd mag worden. Binnen ethiek is maatschappelijk verantwoord ondernemen erg belangrijk en aangezien er niet veel veranderd mag/ kan worden aan de gebouwen, komt dit in het geding met duurzaamheid. 3

5 Uit de enquête blijkt dat ongeveer 42,9% van de startups het een voordeel vindt om zich te vestigen naast een luchthaven. Uit het interview blijkt dat dat de gebouwen al ongeveer 15 jaar leegstaan. In de zomer van 2016 vindt de Drenthse kunst biënnale plaats in het hoofdgebouw. Verder komt naar voren dat Groningen Airport Eelde vooral voordeel zal halen uit het feit dat er reuring plaatsvindt bij de gebouwen. In het advies wordt er antwoord gegeven op de hoofdvraag. Het belangrijkste voor de opdrachtgever is er reuring ontstaat en voor de gemeente en provincie is he belangrijk dat het monument niet verloren gaat aan achterstallig onderhoud. Hierdoor blijkt het Living Lab Groningen Airport Eelde een geschikte bestemmingsmogelijkheid. De mogelijkheid voor het huisvesten van startups is minder geschikt aangezien het huisvesten van startups een groter risico is. 4

6 Inhoudsopgave Voorwoord... 2 Managementsamenvatting Inleiding Organisatiebeschrijving Missie en visie Missie Visie Interne analyse Organisatiecultuur Methodologie Doel van het onderzoek Doelstelling Onderzoeksvraag Deelvragen Begripsafbakening Eerdere onderzoeksresultaten Onderzoeksmateriaal en bronnen Onderzoeksstrategie Conceptueel model Betrouwbaarheid Validiteit Onderzoeksresultaten Externe analyse Stakeholdersanalyse SWOT en confrontatiematrix Strategie Living Lab Groningen Airport Eelde Start ups Wat zijn startups? Het doel van Startups Financieel Subsidies Investeringen Inkomsten Juridisch

7 Monumentenrecht Aanwijzing monument, bezwaar en monumentenadviescommissie Vergunning voor verbouwing of wijziging monument Verschil reguliere procedure vergunning monument en uitgebreide voorbereidingsprocedure Vergunning van rechtswege bij monument Weigering vergunning monument Dwangsom bij monument Ethiek Enquête Interview Conclusie Deelvraag 1: Wat zijn de wensen en eisen van de opdrachtgever? Deelvraag 2: Wat zijn de wensen en eisen van het Living Lab Groningen Airport Eelde? Deelvraag 3: Wat zijn de wensen en eisen van de Startups? Deelvraag 4: Wat zijn de voordelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 5: Wat zijn de nadelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 6: Wat zijn de voordelen om de startups te huisvesten in een van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 7: Wat zijn de nadelen om de startups te huisvesten in een van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 8: Wat zijn de financiële, juridische en ethische gevolgen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups in de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Juridische gevolgen Ethische gevolgen Financiële gevolgen Advies Discussie Literatuurlijst

8 1. Inleiding Groningen Airport Eelde is de enige passagierluchthaven in Noord-Nederland. De luchthaven heeft te maken met grote te korten en dat is de reden dat er in samenwerking met de provincie Drenthe, de gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool het Living Lab Groningen Airport Eelde opgezet is. Het doel van deze samenwerking is samen werken aan experimenten, innovatieve oplossingen en opgaven in de economische en ruimtelijke context van Groningen Airport Eelde. Op het terrein van Groningen Airport Eelde staan een aantal leegstaande gebouwen, namelijk de voormalige Rijksluchtvaartschool met internaat. Het complex bestaat uit een viertal gebouwen, rond een vijver. Dit hele ensemble heeft onlangs een monumentale status gekregen. Er zijn verschillende opties betreft het bestemmingsplan van de gebouwen. De veranderorganisatie Changing is An Opportunity (CIAO), bestaande uit Iris van den Hurk, Marjolein Rispens en Janice Zwiep, heeft onderzoek gedaan naar een van deze opties. De mogelijkheid waar in dit beleidsplan voornamelijk naar gekeken zal worden is de combinatie van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups. Het onderzoek is gedaan in opdracht van Groningen Airport Eelde en de Hanzehogeschool te Groningen. Aanleiding De aanleiding van het probleem is de leegstand van het vastgoed op Groningen Airport Eelde, zoals hierboven al is vermeld. Dit probleem is ontstaan na het uittreden van KLM. Sinds het uittreden van KLM worden er geen inkomsten gegeneerd voor zowel Groningen Airport Eelde als voor de andere belanghebbenden. Doelstelling De doelstelling is geformuleerd naar aanleiding van de aanleiding. De doelstelling luidt als volgt: Een rendabele bestemming voor de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde en het opleveren van een beleids- en veranderplan. Onderzoeksvraag Aan de hand van de doelstelling is er vervolgens een onderzoeksvraag geformuleerd. Deze onderzoeksvraag luidt als volgt: Is Living Lab Groningen Airport Eelde en startups een goede bestemmingsmogelijkheid voor de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde? De onderzoeksvraag zal als rode draad door het beleidsplan te vinden zijn. Door middel van de deelvragen zal er antwoord worden gegeven op de onderzoeksvraag. De deelvragen zijn de volgenden: Deelvraag 1: Wat zijn de wensen en eisen van de opdrachtgever? Deelvraag 2: Wat zijn de wensen en eisen van het Living Lab Groningen Airport Eelde? Deelvraag 3: Wat zijn de wensen en eisen van de startups? De eerste drie deelvragen richten zich op de wensen en eisen die de betrokken partijen hebben betreft de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde. Deelvraag 4: Wat zijn de voordelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 5: Wat zijn de nadelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? 7

9 Deelvraag 6: Wat zijn de voordelen om de startups te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 7:Wat zijn de nadelen om de startups te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? De volgende vier deelvragen richten zich op de voor- en nadelen van het huisvesten in de gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde. En dan voor zowel het Living Lab Groningen Airport Eelde als voor de startups. Deelvraag 8: Wat zijn de financiële, juridische en ethische gevolgen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups in de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? De laatste deelvraag richt zich vervolgens op de financiële, juridische en ethische gevolgen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en van de Startups. Zoals al eerder beschreven, zullen bovenstaande vragen worden beantwoord in de volgende hoofdstukken. Als eerste zal de organisatie van GAE beschreven worden in het volgende hoofdstuk. Daarna wordt de gebruikte methodiek behandelt en uitgelegd. Vervolgens zullen de onderzoeksresultaten te vinden zijn en tot slot zullen de deelvragen worden beantwoord. Uit de antwoorden van de deelvragen zal een conclusie worden getrokken. 8

10 2. Organisatiebeschrijving In dit hoofdstuk is de organisatiebeschrijving te vinden van zowel Groningen Airport Eelde als van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Groningen Airport Eelde Groningen Airport Eelde is de enige passagiers luchthaven in Noord-Nederland. Het idee van een vliegveld in Groningen kwam van een oud-wethouder genaamd Hayo Hindriks (GAE, Van klein vliegveldje tot internationale luchthaven). In 1927 maakte KLM bekend dat ze graag een verbinding wilde met Groningen. In 1928 werd het voorstel goedgekeurd en kon er gebouwd worden aan het nieuwe vliegveld. In Mei 1931 werd het vliegveld uiteindelijk geopend. In 1951 neemt de Rijksluchtvaartschool zijn plek in op Groningen Airport Eelde. In 1958 Kwam de eerste landing van een Europees vliegtuig. In de jaren 60 komt er een opleving er wordt gesproken van een regionale functie van het vliegveld. In 1977 wordt er een nieuwe passagiershal in gebruik genomen en komt er ruimte voor parkeren. De Rijksluchtvaartschool wordt in 1991 overgenomen door KLM. En ik 2013 komt de baanverlening die het mogelijk maakt om meer vliegverkeer te trekken. De baanverlening die in 2013 is doorgevoerd zorgt ervoor dat er grotere vliegtuigen vanaf Eelde kunnen vertrekken. Het aantal passagiers is sinds de verlening van de baan gegroeid met 40%. Dit komt omdat er nu geen beperking meer is en alle vliegtuigen kunnen landen en vertrekken van het vliegveld. Het langer termijn doel van GAE is een schakel te worden in de internationale bereikbaarheid in het gebied noord Nederland. De doelgroepen zijn vakantiegangers en een deel zakelijke vluchten. Vooral in de doelgroep vakantiegangers wil GAE nog verder groeien. De routes voor het de zakelijke vluchten worden ook nog verder uitgebreid. Echter zijn de financiële middelen bijna op (Jong, de, O. 2015, Interview). Het vliegveld kan het op deze manier nog ongeveer 3 jaar volhouden. De luchthaven wil zich meer gaan richten op marketing acties om meer kanten te trekken naar de luchthaven. Uit onderzoek van de luchthaven is gebleken dat er om en nabij passagiers zijn die dagelijks afreizen naar Noord Nederland. Slechts een klein deel hiervan vliegt via GAE. Wanneer de acties volgens plan verlopen zullen er ongeveer passagiers per jaar bij komen en zullen er jaarlijks passagiers via GAE vliegen. Mocht dit niet het geval zijn, kan GAE het slechts nog enkele jaren volhouden Missie en visie Hier zijn zowel de missie als de visie van Groningen Airport Eelde te vinden Missie Groningen Airport Eelde levert een positieve bijdrage aan het vestigingsklimaat in Noord-Nederland. De luchthaven is een belangrijke schakel in het netwerk van vervoersverbindingen van Noord- Nederland met het buitenland Visie Het is de luchthaven van de regio, voor de regio. Groningen Airport Eelde wil de luchthaven zijn waar vakantiegangers en het bedrijfsleven in het Noorden als eerste voor kiezen. Door een verbinding met een wereldomspannend netwerk vanaf een grote internationale luchthaven is Groningen Airport Eelde plaats van vertrek en aankomst voor internationale reizen en reizigers. Voor zakelijke reizigers en toeristen die de regio bezoeken is Groningen Airport Eelde een aantrekkelijke voordeur tot Noord-Nederland. 9

11 Groningen Airport Eelde vervult maatschappelijk belangrijke rollen als nationaal opleidingscentrum voor verkeersvliegers en voor medische vluchten in en naar Noord-Nederland. Groningen Airport Eelde opereert met respect voor de omgeving. De luchthaven heeft aandacht voor duurzaamheid, landschappelijke en ecologische waarden en verricht haar activiteiten open, transparant en in dialoog met de omgeving Interne analyse Om een goed beeld te krijgen van de interne omgeving van Groningen Airport Eelde is een interne analyse gemaakt met behulp van het 7S-model van McKinsey (Muilwijk, 2015). De volledige uitwerking van het model is als bijlage toegevoegd. De elementen die belangrijk zijn voor het onderzoek zijn in deze paragraaf beschreven. De organisatiestructuur van Groningen Airport Eelde kenmerkt zich als een steile lijn-staforganisatie: De raad van commissarissen is het toezichthoudende orgaan en staat boven de directie. De directie wordt ondersteunt door twee stafafdelingen: het secretariaat en human resource management. Daarnaast zijn er vijf lijnafdelingen: havenmeester, handling, brandweer, marketing en sales en financiën en controle. Groningen Airport Eelde wil graag dat vakantiegangers en personen in het bedrijfsleven in het noorden van Nederland als eerste kiezen voor Airport Eelde. Dit wil de organisatie bereiken door middel van een marktgerichte benadering en het aanbieden van een hoogwaardig aanbod aan faciliteiten. Op het moment nemen in Nederland zo n 6400 noordelingen per dag een vlucht. Ondanks de strategie van de luchthaven, neemt maar 4 procent van de noordelingen gebruik van Groningen Airport Eelde (Jong, de, 2016). De overige passagiers nemen de vlucht elders. De luchthaven draait zo n verlies per jaar (Jong, de, 2016). De verwachting is dat het vermogen (geld) van de luchthaven in 2017 nihil is. De luchthaven kan niet op eigen benen staan. De organisatie vindt dat het de taak van de overheid is om hierop in te spelen. Groningen Airport Eelde hecht erg veel waarde aan duurzaamheid. De organisatie richt zich op geluidsreductie voor de omgeving, verminderen van emissies, afvalstromen en energieverbruik. In 2008 heeft Groningen Airport Eelde Green Sustainable Airports opgezet. Samen met collega luchthavens rond de Noordzee wordt actief aan duurzaamheid gewerkt. In april 2014 heeft de luchthaven een Airport Carbon Accreditation op Mapping niveau ontvangen. Groningen Airport Eelde had in 2014 zo n 61 medewerkers in dienst (Groningen Airport Eelde: Jaarverslag, 2014). Hiervan waren er 44 mannen en 17 vrouwen. Het overgrote deel medewerkers bestaat dus uit mannen. De medewerkers voelen zich betrokken en zijn loyaal aan de organisatie. Het personeel heeft erg veel affiniteit met de luchtvaart en er is weinig verloop. Dit heeft relatief oudere medewerkers tot gevolg. Er zijn weinig doorgroeimogelijkheden, maar wel vindt er regelmatig bijscholing plaats. Groningen Airport Eelde opereert in een dynamische omgeving, waar ontzettend veel uiteenlopende taken en verantwoordelijkheden liggen. Van het personeel wordt dan ook een grote mate van flexibiliteit verwacht. In het hoogseizoen doet de organisatie beroep op oproepkrachten. Groningen Airport Eelde relatief veel procedures en voorschriften. Niet alleen om de processen in goede banen te leiden, maar ook om de veiligheid van de passagiers te waarborgen. Samenvatting Groningen Airport Eelde heeft een duidelijke strategie uitgezet, maar heeft de organisatie wel de middelen om dit te verwezenlijken? Met , - verlies per jaar kunnen er niet veel investeringen gedaan worden. De personeelskosten zijn hoog, maar volgens de organisatie stelt het personeel zich al erg flexibel op en wordt er, indien nodig, een beroep gedaan op oproepkrachten. 10

12 De 7 S en van dit model horen samenhang met elkaar te vertonen. Dan kan de organisatie groei en verandering verwachten. Bepaalde elementen van Groningen Airport Eelde vertonen zeker een samenhang, maar nog lang niet alle elementen Organisatiecultuur Om de organisatiecultuur in kaart te brengen is er gebruik gemaakt van het OCAI-model van Quinn en Cameron. OCAI staat voor: Organizational Culture Assesment Instrument. Het model onderscheid vier organisatieculturen, die sterk verschillen. De vier culturen die worden onderscheiden zijn Familie, adhocratie, hiërarchie en markt. Bij het invullen van het OCAI model bleek Groningen Airport Eelde vooral naar de hiërarchiecultuur te nijgen. Daarnaast scoorde de organisatie ook hoog op familiecultuur. Dat Groningen Airport Eelde hoog scoorde op de familiecultuur heeft te maken met de bedrijfsvoering van de luchthaven. Voor veel werkzaamheden zijn strakke, gestructureerde formele procedures opgesteld. Op basis van deze procedures wordt er ook leidinggegeven aan de medewerkers. De oorzaak hiervan is onder andere het waarborgen van de veiligheid en het aanhouden van de vluchttijden. De reden van de hoge score op familiecultuur heeft te maken met het feit dat vele werknemers al lang in dienst zijn bij Groningen Airport Eelde. De werknemers zijn relatief oud en zijn jong begonnen bij de luchthaven. De werknemers kennen elkaar goed en hebben een goede band onderling en met de luchthaven. Bij de gewenste situatie zal Groningen Airport Eelde iets lager scoren op hiërarchie en wat hoger op de andere culturen. Voor de luchthaven is het natuurlijk belangrijk om duidelijke regels en procedures te hebben en deze na te leven. Maar door de teugels iets te laten vieren, kunnen de andere culturen ook wat verder ontwikkeld worden. Zo kan er door de ondernemingsgeest van de medewerkers aan te wakkeren en open te staan voor nieuwe ideeën, goede innovatieve ideeën van de medewerkers naar voren komen waardoor de bedrijfsvoering zou kunnen worden verbeterd. 11

13 Verder zou de stijl leidinggeven door wat meer gericht te zijn op teamwerk en prestaties een goede werksfeer kunnen creëren, waardoor de werknemers meer gemotiveerd worden. 12

14 3. Methodologie Met behulp van het boek Wat is onderzoek? (Verhoeven, 2011) wordt het onderzoek in dit hoofdstuk vormgegeven. Als eerste wordt het doel van het onderzoek bepaald. Dit aan de hand van de 6W formule, vervolgens is de onderzoeksvraag opgesteld en daaruit voort zijn deelvragen gekomen. Het onderzoeksmateriaal en de onderzoek bronnen worden behandeld en ook de onderzoeksstrategie met een conceptueel model ter ondersteuning is in dit hoofdstuk te vinden Doel van het onderzoek In deze paragraaf wordt de aanleiding van het onderzoek en de doelstelling beschreven Aanleiding Om de aanleiding van het onderzoek te bepalen is er gebruik gemaakt van de 6W formule. Zo wordt het probleem duidelijk in kaart gebracht. - Wat is het probleem? De gebouwen die zich naast Groningen Airport Eelde bevinden staan leeg. Dit zorgt ervoor dat Groningen Airport Eelde een verlaten indruk achterlaat bij de passagiers. De gebouwen kosten op deze manier alleen maar geld en het levert Groningen Airport Eelde niks op. Daarnaast hebben de gebouwen kortgeleden een monumentale status ontvangen waardoor er rekening gehouden met deze speciale status van de gebouwen. - Wie heeft het probleem? De gebouwen bevinden zich op grond van Groningen Airport Eelde. Ook door de verlaten indruk die het achterlaat op de passagiers van de luchthaven, is het een probleem voor Groningen Airport Eelde. Daarnaast is het ook een probleem voor de provincie Drenthe, de provincie Groningen en de gemeente Tynaarlo. Het vastgoed is namelijk eigendom van deze partijen. - Wanneer is het probleem ontstaan? Het probleem is ontstaan na het uittreden van KLM. KLM gebruikte de gebouwen als luchtvaartschool. Een gedeelte van de gebouwen zorgde voor huisvesting van de studenten, de andere gedeeltes waren voor de lessen die er werden gegeven. - Waarom is het een probleem? De monumentale gebouwen kosten op deze manier alleen maar geld en leveren niks op. Ook zorgt de leegstand van de gebouwen er mede voor dat het vliegveld een verlaten indruk maakt op de passagiers van Groningen Airport Eelde. - Waar doet het probleem zich voor? Het probleem doet zich voor buiten de organisatie. Het vastgoed heeft direct geen samenhang met de vliegbranche. Dit komt door de verschillende partijen die betrokken zijn bij het beheren van de gebouwen. - Wat is de aanleiding van het probleem? De aanleiding van het probleem is de leegstand van het vastgoed op Groningen Airport Eelde. Dit na het uittreden van KLM. Sindsdien worden er geen inkomsten gegeneerd voor zowel Groningen Airport Eelde als voor de andere belanghebbenden. 13

15 Doelstelling De doelstelling van het onderzoek is: Een rendabele bestemming voor de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde en het opleveren van een beleids- en veranderplan Onderzoeksvraag De onderzoeksvraag is leidend tijdens het onderzoek. De onderzoeksvraag is: Is Living Lab Groningen Airport Eelde en startups een geschikte bestemmingsmogelijkheid voor de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde? 3.3. Deelvragen Op basis van de onderzoeksvraag zijn een aantal deelvragen opgesteld. De deelvragen zijn: Wat zijn de wensen en eisen van de opdrachtgever? Wat zijn de wensen en eisen van het Living Lab Groningen Airport Eelde? Wat zijn de wensen en eisen van de startups? Wat zijn de voordelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de nadelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de voordelen om de startups te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de nadelen om de startups te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de financiële, juridische en ethische gevolgen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups in de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? 3.4. Begripsafbakening De volgende begrippen zijn voor dit onderzoek afgebakend: Geschikte bestemmingsmogelijkheid: Het Living Lab Groningen Airport Eelde of de startups zijn geschikte bestemmingsmogelijkheden, zoals geformuleerd in de onderzoeksvraag, wanneer de wensen en eisen van deze partijen aansluiten aan de wensen en eisen van Groningen Airport Eelde. Daarnaast moeten de voordelen zwaarder wegen dan de nadelen. Het Living Lab Living Labs zijn test- en ontwikkelomgevingen buiten het ontwikkellab, in een realistische context, vaak in een begrensd gebied als een stad of een wijk. Het gaat om samenwerkingsverbanden tussen bedrijven, kennisinstellingen, overheden en gebruikers die nieuwe producten, diensten en businessmodellen ontwikkelen in een realistische context (Kresin, 2009). Startups Een startup, ook wel incubator genoemd, is een nieuw bedrijf maar niet elk nieuw bedrijf is ook een 14

16 startup, een startup is een opstartend bedrijf met een vernieuwend idee(dvhn, 2015, Wat is een startup?). Ethiek Ethiek is de tak van filosofie die zich bezig houdt met de vraag welke gedragingen en activiteiten toelaatbaar zijn en welke niet (Encyclo, 2016) Eerdere onderzoeksresultaten Er zijn reeds eerder onderzoeken gedaan naar de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde en het Living Lab Groningen Airport Eelde: Brugge, S. (2015). Adviesrapport Rijksluchtvaartschool. Geraadpleegd op 25 maart 2016, van Werkhoven, M. (2015). Adviesrapport. Fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde. Geraadpleegd op 25 maart 2016, van rt%20m.%20werkhoven.pdf Adviesrapport Rijksluchtvaartschool gaat over vier mogelijke functies voor de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde: een winkel, een atelier, een hotel en het Living Lab Groningen Airport Eelde. Het Living Lab Groningen Airport Eelde is bij dit onderzoek als beste uit de bus gekomen. Adviesrapport. Fysieke inrichting Living Lab Groningen Airport Eelde gaat over de manier waarop bijgebouw A ingericht kan worden, zodat het bijdraagt aan de doelstellingen van het Living Lab Groningen Airport Eelde Onderzoeksmateriaal en bronnen Voor het onderzoek wordt er gebruik gemaakt van verschillende materialen en bronnen. De onderzoeksmaterialen die worden gebruikt zijn de volgende: - Opname apparatuur - Interviewschema - Fotocamera De onderzoek bronnen die worden gebruikt zijn de volgende: - Interne documentatie - Interviews - Colleges - Externe bronnen 15

17 3.7 Onderzoeksstrategie Er wordt gebruik gemaakt van twee verschillende soorten van dataverzameling, zowel kwantitatief als kwalitatief. Door middel van deskresearch worden er feiten verzameld en er worden interviews gehouden, om een duidelijk beeld te krijgen van de gehele situatie. Er wordt gebruik gemaakt van triangulatie. Er wordt namelijk zowel kwalitatief en kwantitatief onderzoek gedaan. Dit komt de geldigheid van het onderzoek ten goede. Deelvraag: Kwalitatief Kwantitatief Welke wensen en eisen heeft de Interview X opdrachtgever? Welke wensen en eisen heeft het Living Lab Groningen Airport Eelde? Welke wensen en eisen hebben de startups? Wat zijn de voordelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de nadelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de voordelen om de startups te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de nadelen om de startups te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Wat zijn de financiële, juridische en ethische gevolgen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Interview X Interview Interview X X X Deskresearch Enquête Deskresearch Deskresearch Deskresearch Enquête Deskresearch Enquête Deskresearch Deskresearch 16

18 3.7. Conceptueel model In deze paragraaf wordt het conceptueel model (figuur 1) besproken. Figuur 1: Conceptueel model Er zijn verschillende factoren die van invloed zijn op de leegstaande gebouwen van Groningen Airport Eelde. In dit conceptuele model is een weergave te zien van de verschillende factoren die van invloed zijn op het vastgoed en op het Living Lab Groningen Airport Eelde & start up. Als eerste de gebouwen, deze staan op grond van Groningen Airport Eelde, daarnaast wil Groningen Airport Eelde graag dat de gebouwen de vliegbranche op een of andere manier stimuleren. Daarnaast hebben de gebouwen onlangs een monumentale status ontvangen. Tot slot zijn er verschillenden eisen waar de gebouwen aan moeten voldoen, om aan het uiteindelijke plan te voldoen. De invloeden van deze eisen zijn ook weergeven in het conceptuele plan Betrouwbaarheid Betrouwbaarheid gaat over de mate waarin een onderzoek vrij is van toevallige fouten. Een betrouwbaar onderzoek moet herhaalbaar zijn: het onderzoek moet onder andere omstandigheden, met andere proefpersonen, met een andere onderzoeker en op een ander tijdstip herhaalbaar zijn. Om de betrouwbaarheid te verhogen zijn er een aantal maatregelen en voornemens genomen: Het inzetten van een getrianguleerd ontwerp; Er worden zowel kwantitatieve als kwalitatieve methoden van dataverzameling gebruikt. Standaardisering van methoden van dataverzameling; Er wordt een interviewvragenlijst en een enquête opgesteld. Transcriberen van het interview. Het interview wordt opgenomen en vervolgens getranscribeerd. 17

19 3.9. Validiteit Validiteit gaat over de mate waarin een onderzoek vrij is van systematische fouten. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen interne en externe validiteit. Als de juiste conclusies getrokken kunnen worden, dan gaat het om een intern valide onderzoek. Om de interne validiteit te waarborgen zijn er een aantal maatregelen en voornemens genomen: Het onderzoek afbakenen; Hierdoor wordt er gemeten wat er gemeten moet worden. Het onderzoeksontwerp volgen; Hierdoor wordt er gestructureerd aan het onderzoek gewerkt. De vragenlijsten (interview en enquête) niet bijstellen tijdens het onderzoek; Hierdoor worden de resultaten niet vertekend. Verschillende soorten startups benaderen. Hierdoor wordt de mening van een grotere groep onderzocht. Een onderzoek is extern valide wanneer de steekproef de juiste afspiegeling van de populatie vormt. Om de deelvragen met betrekking tot de startups te kunnen beantwoorden, wordt een enquête opgesteld. Er is gekozen voor een online enquête. Met deze methode kan een grote groep mensen bereikt worden en is de respons hoger dan op conventionele enquêtes. De enquêtes worden gestuurd naar startups PXL-U te Hasselt. Deze lijst bevat 93 startups. Om de respons te verhogen worden er slechts 15 enquêtes per uur verstuurd, zodat deze niet in de ongewenste mail van de respondent komt te staan, tussen uur en uur. 18

20 4. Onderzoeksresultaten Er zijn verschillende methoden van dataverzameling gebruikt om de deelvragen te kunnen beantwoorden. De resultaten hiervan zijn in dit hoofdstuk te vinden. Het geeft een beeld van de totale omgeving waarin de gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde zich bevinden. Onderwerpen die aan bod komen zijn: externe analyse, startups, financieel, juridische en ethische aspecten, enquête en interview Externe analyse Om een goed beeld te krijgen van de externe omgeving van Groningen Airport Eelde is een externe analyse gemaakt met behulp van het DESTEPI-model. De volledige uitwerking van het model is als bijlage toegevoegd. De elementen die belangrijk zijn voor het onderzoek zijn in deze paragraaf beschreven. De belangrijkste trends en ontwikkelingen in de luchtvaartbranche zijn: Stijging van de passagiersaantallen; Wereldwijd gezien waren er in 2013 zo n 3,1 miljard passagiers. In 1993 was dit 1 miljard. Deze groei kan verklaard worden door de introductie van goedkopere vliegtuigen. Hierdoor daalden de vluchtprijzen en werd de luchtvaartmarkt toegankelijk voor personen met een laag inkomen. De stijging van het passagiersaantal zal de komende jaren hoogstwaarschijnlijk doorzetten door de vergrijzing. Belevingseconomie; De belevingseconomie is nog steeds actief: ervaringen zijn belangrijker dan bezittingen (Reiswerk: Branchevisie 2025, z.d.). Consumenten verwachten producten en diensten op maat. Druk op de luchtvaartbranche door klimaatproblemen; Door het klimaatprobleem en de dure oliën wordt er de komende jaren een grote druk op de luchtvaartbranche gelegd. De sector kenmerkte zich door groeipercentages, maar dit is in de toekomst niet haalbaar. Invloed van technologische ontwikkelingen. Er zijn nieuwe vliegtuigtypes ontwikkeld, zoals: de Boeing 787 en de Airbus 380. Grotere afstanden kunnen overbrugt worden met deze nieuwe vliegtuigtypes. In de toekomst zullen lichte en brandstofzuinige vliegtuigtypes op de markt komen, waardoor de luchtvaartbranche minder afhankelijk zal zijn van fluctuerende grondstofprijzen. Daarnaast zal er, door ontwikkelingen in de communicatietechnologie, aan boord gebruik gemaakt kunnen worden van internet. De belangrijkste trend en ontwikkelingen in de vastgoedbranche zijn: Leegstand van vastgoed neemt toe; Volgens NVM Business is de leegstaand van bedrijfspanden in 2013 voor de vijfde keer toegenomen. In 2013 stond er zo n 12,6 miljoen vierkante meter aan bedrijfsruimte leeg, terwijl dat een jaar eerder nog 12,2 miljoen vierkante meter was (NVM: Vastgoedmarkt in beeld, 2013). Wanneer een pand structureel leegstaat, langer dan twee jaar, kan dit voor economische en maatschappelijke problemen zorgen (Asselbergs: De Oude Kaart van Nederland, 2008): hoge kosten en schade imago aan de omgeving. Groei van de bevolking in de stadsgewesten; 19

21 Volgens de bevolkingsprognose tot 2040 van het CBS blijft de bevolking in Nederland groeien (Planbureau voor de Leefomgeving: Demografische ontwikkelingen , 2013). Relatief veel jonge gezinnen wonen in wijken aan de rand van de stad of aangrenzende gemeenten. Hierdoor groeit de bevolking in de stadsgewesten sterk. De ontwikkelingen in de demografie hebben invloed op de vastgoedbranche. De demografie, koopkrachtontwikkeling en werkgelegenheid heeft op lange termijn effect op de vraag naar onroerend goed (Briels: Vastgoed en demografie, 2013). Maatschappelijk verantwoord ondernemen. Duurzaamheid speelt een grote rol. De nadruk ligt op het (ver)duurzamen van gebouwen. Duurzaamheid komt in alle levensfasen van een gebouw terug. Een veelvoorkomend principe is het Cradle to cradle principe. Volgens het principe moeten alle grondstoffen volledig gerecycled worden, zónder dat het de waarde verliest: afval is voedsel Stakeholdersanalyse Er is een stakeholdersanalyse gemaakt om de personen en groepen te identificeren die van belang zijn voor de organisatie en het onderzoek. Zonder deze personen en groepen is de onderneming niet in staat om goed te functioneren (Schop: Stakeholders, z.d.). De volledige uitwerking van de stakeholdersanalyse is als bijlage toegevoegd. De belangrijkste stakeholder van Groningen Airport Eelde zijn: De aandeelhouders en financiers; (Groningen Airport Eelde: jaarverslag, 2014): o Provincie Groningen o Provincie Drenthe o Gemeente Groningen o Gemeente Assen o Gemeente Tynaarlo De overheid; De bedrijfsvoering van een luchthaven moet volgens de wet- en regelgeving worden ingericht. Hiermee wordt de investeringscapaciteit en bewegingsvrijheid in bepaalde opzichten beperkt. De medewerkers; Groningen Airport Eelde opereert in een dynamische omgeving. Het aantal passagiers fluctueert sterk. Medewerkers die zich die stressbestendig zijn en zich flexibel opstellen zijn dan ook noodzakelijk voor de uitvoering van de core business van Groningen Airport Eelde. Omgeving/buurt. Groningen Airport Eelde wil ervoor zorgen dat het leeft op het terrein van de luchthaven én in de omgeving. Het doel hiervan is het aantrekken van meer passagiers. De omwoners en de buurt spelen hier een grote rol in SWOT en confrontatiematrix Op basis van de interne en externe analyse zijn sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen naar voren gekomen. Vervolgens zijn de belangrijkste sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen in een confrontatiematrix tegenover elkaar gezet (Verhage, 2013). Deze zijn: 20

22 Sterktes: Betrokken en flexibel personeel; Vooruitstrevende blik; Zwaktes: Relatief laag aantal passagiers; Verliesgevend bedrijf. Kansen: Stijging van de passagiersaantallen; Belevingseconomie. Bedreigingen: Leegstand van vastgoed neemt toe; Groei van de bevolking in de stadsgewesten. Uit de confrontatiematrix blijkt dat de leegstaande panden op het terrein van Groningen Airport Eelde een negatief effect hebben op de luchthaven zelf. Op het moment heeft de luchthaven al een relatief aantal passagiers. Het slechte imago, wat de leegstaande panden met zich mee kunnen brengen, oefent hier druk op uit. Deze zwaktes en bedreigingen versterken elkaar in negatieve zin. Uit de externe analyse kwam naar voren dat er groei van de bevolking in de stadsgewesten te zien is. De dorpen trekken leeg. De effecten hiervan zijn ook in Eelde goed zichtbaar; de bedrijvigheid is minimaal. Het leeft niet in Eelde. Dit heeft een negatief effect of het aantal passagiers dat gebruik maakt van de luchthaven en indirect ook op de mate waarin het bedrijf verlies draait. De intrek van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups moeten ervoor zorgen dat het meer gaat leven bij Groningen Airport Eelde, zodat er meer passagiers worden aangetrokken. De negatieve effecten van de bedreiging Leegstaand vastgoed worden hierdoor opgeheven. De volledige uitwerking van de SWOT en de confrontatiematrix zijn als bijlage toegevoegd Strategie Mocht uit het onderzoek blijken dat het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups wel degelijk geschikte bestemmingsmogelijkheden zijn, dan is de vraag welke strategie er gebruikt moet worden om deze marktsegmenten aan te trekken. Bedrijven hebben meer succes als er bewust keuzes worden gemaakt ten aanzien van de strategie en deze keuzes tevens consequent doorvoeren. Daarom is er een keuze gemaakt uit de vier generieke concurrentiestrategieën van Porter (Verhage, 2013). Aan de hand dit model is de kostenfocusstrategie het meest geschikt om de leegstaande gebouwen te verhuren aan het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups. Het bedrijf richt zich op een klein marktsegment: er zijn weinig Living Labs in Nederland en per jaar zijn er ongeveer 200 nieuwe Startups (Vervest: Eén op de tienduizend startups succesvol, 2015). Daarnaast is het voor deze segmenten relatief goedkoop om zich in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde te vestigen. De faciliteiten die nodig zijn worden geboden en de locatie biedt vele mogelijkheden voor internationale startups. De locatie is voor het Living Lab Groningen Airport 21

23 Eelde tevens gunstig. De partijen die bij deze organisatie betrokken zijn, zijn in de nabije omgeving gehuisvest Living Lab Groningen Airport Eelde Het Living Lab Groningen Airport Eelde is één van de partijen die graag gehuisvest wil worden in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde. Maar wat is het Living Lab precies? Dat wordt in deze paragraaf beschreven. De definitie van Kresin (2009) is als volgt: Living Labs zijn test- en ontwikkelomgevingen buiten het ontwikkellab, in een realistische context, vaak in een begrensd gebied als een stad of een wijk. Het gaat om samenwerkingsverbanden tussen bedrijven, kennisinstellingen, overheden en gebruikers die nieuwe producten, diensten en businessmodellen ontwikkelen in een realistische context. Het Living Lab Groningen Airport Eelde is ontstaan als initiatief van de Provincie Drenthe, Gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool te Groningen. Op 17 februari 2015 hebben deze partijen een intentieverklaring getekend. Samenwerken aan experimenten, innovatieve oplossingen en opgaven in de economische en ruimtelijke context van Groningen Airport Eelde. Daar gaat het bij het Living Lab Groningen Airport Eelde om. Het Living Lab Groningen Airport Eelde wil de partijen vanuit de vijf O s bij elkaar brengen om samen een bijdrage te leveren en om van elkaar te profiteren: Onderzoek Overheid; Onderwijs; Omgeving; Ondernemers; Onderzoekers. Omgeving Living Lab Groningen Airport Eelde Overheid De partijen zijn verbonden met elkaar en versterken elkaar. Er wordt gekeken naar de mogelijke verschillende activiteiten omtrent de economische ontwikkeling, duurzaamheid, leefomgeving, mobiliteit en bereikbaarheid rondom de luchthaven Ondernemers Onderwijs Figuur 2: Partijen vanuit de vijf O's die de partijen samen kunnen uitvoeren. Onderlinge inhoudelijke verschillen tussen de partijen vormen in de ogen van het Living Lab Groningen Airport Eelde geen belemmering, maar juist een extra dimensie voor een succesvolle samenwerking Vestigingslocatie Living Lab Groningen Airport Eelde Op basis van eerdere onderzoekresultaten over het Living Lab Groningen Airport Eelde als conceptfunctie voor de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde én de resultaten van het interview met Philip Broeksma (Kwartiermaker Living Lab Groningen Airport Eelde), zijn de wensen en eisen van het Living Lab Groningen Airport Eelde ten aanzien van de voormalig Rijksluchtvaartgebouwen in kaart gebracht. Het gaat hier specifiek om de wensen en eisen die van belang zijn om het Living Lab Groningen Airport Eelde in één van deze gebouwen te kunnen huisvesten. Philip Broeksma heeft in het interview aangegeven dat de voorkeur uitgaat naar het lesgebouw (bijgebouw A) als locatie voor het Living Lab Groningen Airport Eelde. Dit gebouw sluit het meest aan bij de organisatieprocessen van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De lokalen kunnen relatief 22

24 eenvoudig omgevormd worden tot kantoren of vergaderzalen. Voor op korte termijn heeft het Living Lab Groningen Airport Eelde minimale wensen en eisen met betrekking tot het leefbaar maken van het gebouw. Zo hoeft, volgens meneer Broeksma, de verwarming in de zomer nog niet te werken. Daarnaast verwacht de Kwartiermaker een minimalistische inrichting. Op lange termijn kan dit aangepast en verbeterd worden. De volgende elementen moeten in de toekomstige locatie van het Living Lab Groningen Airport Eelde aanwezig zijn (Brugge, S., 2015): Toiletten; Balie/receptie; Keuken/catering; Kantine; Auditorium (geschikt voor minimaal 180 studenten); Flexwerkplekken; Lokalen, vergaderzalen en onderzoeksruimtes. De ruimtes voor de lokalen, vergaderzalen en onderzoeksruimtes moeten flexibel ingedeeld kunnen worden. Het Living Lab Groningen Airport Eelde brengt verschillende partijen bij elkaar om samen activiteiten uit te voeren. De behoefte aan verschillende ruimtes is groot. Door de ruimtes flexibel in te richten kunnen deze verschillende functies vervullen Start ups Deze paragraaf is toegewijd aan de uitleg van de startups en het brengt de verschillende startups in Nederland in beeld Wat zijn startups? Een startup, ook wel incubator genoemd, is een nieuw bedrijf maar niet elk nieuw bedrijf is ook een startup, een startup is een opstartend bedrijf met een vernieuwend idee(dvhn, 2015, Wat is een startup?). Daarbij wordt het nieuwe product gemaakt door middel van nieuwe technieken. Dat wil dus zeggen dat alles nieuw is aan het product of de dienst. Er worden nu vaak startups opgezet die een app creëren of een product maken met een 3D printen aangezien dit een nieuwe technologie is. Het gaat hier dus niet per se om een nieuw bedrijf dat net begint. Startups richten zich op het maken van een prototype om deze vervolgens te aten testen en die feedback te verwerken. Een echt bedrijfsplan maken ze dan ook niet vaak. De focus ligt specifiek op het product, er wordt geen tijd gestoken in andere activiteiten. Op deze manier weet de starter gelijk of het product of de dienst werk en of het aan de eisen van de klant voldoet. Steeds vaker ontstaan er campussen voor starters (incubators). Op deze plekken kunnen de startups zich vertegen. Elke incubator heeft een andere formule. Zo is er in Noordwijk (NRC, 2015, overal houden ze van startups)een startup campus die zich richt op de ruimte vaart. Hier kan een startup geen ruimte huren maar worden ze geselecteerd. Die starters krijgen hier een start kapitaal van euro en mogen twee jaar blijven. Daarbij krijgen ze ook ondersteuning en wordt er kennis gedeeld. Niet alle campussen werken op deze manier. Er zijn ook veel campussen die simpelweg kantoorruimte aanbieden (Hurk, van den. I, Stageverslag, 2016) waarbij faciliteiten beschikbaar zijn. Ook komt hier ondersteuning bij te kijken. Doordat de startups de faciliteiten delen worden de 23

25 kosten gedrukt en hebben ze een kleiner startkapitaal nodig. Daarbij zijn de gehuurde ruimtes van allerlei faciliteiten voorzien. Maar het grootste voordeel is wel de stimulerende omgeving waarbij je kunt leren van elkaar. Het grootste knelpunt in een onderneming als deze is geld. De startups hebben vaak weinig inkomen en een klein startkapitaal. Pas als het product op de markt komt zullen de bedrijven meer beschikking hebben over geld. Door de bedrijven te ondersteunen ook op het gebied van financiën worden de vooruitzichten beter Het doel van startups Alle startups hebben verschillende doelen. De bedrijven die hier zich vestigen moeten zich richten op een bepaald onderwerp. ESA-BIC in Noordwijk Bio Science Park in Leiden Valkenburg HSD in Den Haag Yes! in Delft Erasmus Center of Entrepreneurship in Rotterdam Ruimtevaart Biotech Dronebedrijven (Digitale) veiligheid Techniek Dienstensector In luchtvaart is op het moment nog geen startup campus in Nederland. Daarbij zijn er geen grote startup campussen in het noorden van Nederland Financieel Hier zijn de financiële aspecten van het huisvesten van één van de bestemmingsmogelijkheden te vinden Subsidies Er zijn verschillende subsidies verkrijgbaar voor het onderhouden of restaureren van een monument. De subsidies waar de gebouwen van Groningen Airport Eelde mogelijk in aanmerking komen zijn de volgende. Als eerste is er de instandhoudings-subsidie, deze subsidie kan men helpen om een gedeelte van het onderhoud van het monument te financieren. Het gaat hierbij om sober en doelmatig onderhoud. Dit over een periode van 6 jaar. Daarnaast is er ook een restauratiesubsidie voor rijksmonumenten, deze subsidie wordt toegewezen door de provincie en per provincie is het verschillend hoe het budget verdeeld wordt. Tot slot is er nog de subsidie voor herbestemming. Voor deze subsidie komt men in aanmerking voor het doen van een onderzoek van een nieuw bestemmingsplan voor het gebouw. Of de gebouwen van Groningen Airport Eelde voor deze of voor een andere subsidie in aanmerking komt is afwachten, maar de mogelijkheden zijn er Investeringen Uit het rapport Onderzoek nieuwe functie blijkt dat de totale investeringskosten om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten ,10 bedraagt. In dit rapport is er hoofdzakelijk gekeken naar de mogelijkheid om het Living Lab Groningen Airport Eelde in het hoofdgebouw te plaatsen. Er zullen verschillende kantoor- en bedrijfsruimtes in het pand aanwezig zijn om te verhuren aan zowel het Living Lab Groningen Airport Eelde, startups en andere belanghebbende. 24

26 Figuur 3: Investeringen en rendement Inkomsten De prijs die wordt gevraagd voor een kantoorruimte hangt af van verschillende factoren. Een belangrijke factor die steeds vaker naar voren komt is het aantal aangeboden faciliteiten. Steeds vaker ziet men dat er een all-in prijs wordt gevraagd, de huurders kunnen dan ook gebruik maken van de faciliteiten en diensten die er worden aangeboden. Gemiddeld wordt er in Nederland voor een kantoorruimte 104,- per vierkante meter gevraagd. En voor een bedrijfsruimte 34,- per vierkante meter. (DTZ Zadelhoff, 2015) 4.8. Juridisch In deze paragraaf worden de juridische stappen wat betreft het monumentale gebouw weergegeven Monumentenrecht Als eigenaar van een monument zijn er meer regels waar rekening mee moet worden gehouden dan bij een gewone onroerende zaak (Van Weeren, z.d.). De volgende elementen zijn van belang: De WABO, de monumentenwet, erfgoedvordering en als laatste besluit omgevingsrecht. Het pand op het terrein van Groningen Airport Eelde moet bouwkundig onderhanden worden genomen zodat de toekomstige bedrijven hun intrek kunnen nemen. Juridisch moet er gekeken worden naar de volgende zaken: Er wordt gemaakt van de gronden of het bouwwerk en dit is strijd is met de planologische regeling van het gebouw of de gronden (artikel 2.1, lid 1, onder c Wabo); Om het pand gebruiksklaar te maken moet er gebouwd worden (artikel 2.1, lid 1, onder a Wabo); Voor elke verandering zoals het verplaatsen, het afbreken en verstoren, moet een vergunning worden aangevraagd. Ook wanneer het gebouw zal worden hersteld, in gebruik wordt genomen of het gebruikt wordt op een manier waarmee het wordt ontsierd of het in gevaar wordt gebracht (artikel 2.1, lid 1, onder f Wabo). Een aanvraag zoals deze valt onder gevallen waarvoor op basis van artikel 4 van de bijlage II van het Besluit Omgevingsrecht het mogelijk is om van de bepalingen van het bestemmingsplan af te wijken. De aanvraag wordt behandeld door de commissie die terug te vinden is in de monumenten wet 1988 onder artikel 15, lid 1. De commissie zal gaan kijken naar veranderingen en wijzingen binnen het monument en zal daarna de aanvraag gaan beoordelen Aanwijzing monument, bezwaar en monumentenadviescommissie Bij het betreffende pand is er sprake van een provinciaalmonument. Wanneer een eigenaar het hier niet mee eens is kan deze dit kenbaar maken. Dit moet wel tijdig gebeuren en bij het overheidsorgaan die bij het pand deze status heeft gegeven. De gemeente oordeelt niet zelf over de status van een gebouw dit wordt gedaan door een adviescommissie die hier objectief in staat. Bij het gebouw op het terrein van Groningen Airport Eelde kan geen bezwaar meer worden gemaakt aangezien het gebouw al geruime tijd een monument is. Als gevolg van deze status geldt de voorbescherming op de onroerende zaak. Het is aan te raden om een advocaat vastgoed in de armen te nemen om zo meer te weten te komen over de juridische grondslagen van een monument. Daarbij kan een monumentendeskundige meer informatie verstekken over de procedures en zo kan een 25

27 boete worden voorkomen. In een later stadium kan ook nog een wijziging worden aangevraagd van de status bijvoorbeeld wanneer er verborgen gebreken zijn. Aangezien het gebouw in de handen van gemeente Drenthe is zijn er genoeg middelen aanwezig er zou er geen aanvraag nodig zijn Vergunning voor verbouwing of wijziging monument Het gebouw zal worden verbouwd en gewijzigd hiervoor moet een monumenten- en omgevingsvergunning worden aangevraagd. Voorafgaand aan de verbouwing en wijziging moet de eigenaar weten dat het een lang proces gaat zijn. Eerst moet er informatie worden gewonnen bij een ambtenaar van de gemeente. De gemeente wil vaak erg veel adviezen vragen waardoor er veel opdrachten aan derden moeten worden gegeven die moeten worden betaald door de eigenaar. Er moet wel een wettelijke basis zijn voor de eisen van de gemeente. Het is hier van belang dat er al vroeg wordt afgesproken wat de verwachtingen zijn zodat er geen verassingen ontstaan. De procedure die staat in afdeling 3.4 van de algemene wet bestuursrecht hoeft niet meer gevolgd te worden, de overheid heeft onderkend dat dit veel te lang duurt en daarmee onhaalbaar is. In de volgende stap is het van belang om een advocaat inzake bestuursrecht in armen te nemen. Er moet namelijk wel een tijdelijke en correcte afwikkeling zijn van de vergunningsaanvraag. Vaak laten gemeenten op zich wachten en wordt het beslis termijn overschreden in dit geval kan de advocaat het bestuursorgaan of de gemeente in gebreke stellen. Vertraging tijdens het proces komt vaak voor doordat gemeenten adviezen willen van deskundigen. Dit adviesplicht is terug te vinden in besluit omgevingsrecht artikel 6.4, eerste lid onder a: het slopen van een beschermd monument of een deel daarvan voor zover van ingrijpende aard, het ingrijpend wijzigen van een beschermd monument of een belangrijk deel daarvan, voor zover de gevolgen voor de waarde van het beschermde monument vergelijkbaar zijn met de gevolgen van het geval, bedoeld onder 1, het reconstrueren van een beschermd monument of een belangrijk deel daarvan, waarbij de staat van het monument wordt teruggebracht naar een eerdere staat of een veronderstelde eerdere staat van dat monument, of het geven van een nieuwe bestemming aan een beschermd monument of een belangrijk deel daarvan. In deze gevallen moet er dus advies worden gevraagd, dit wordt vaak gevaagd aan de RCE of aan andere adviseurs Verschil reguliere procedure vergunning monument en uitgebreide voorbereidingsprocedure Wanneer er een aanvraag binnen komt voor een vergunning moet de gemeente de reguliere voorbereidingsprocedure toepassen. Deze reguliere procedure duurt 8 weken bij een meer gecompliceerde aangevraagd wordt er een uitgebreide procedure ingezet die 26 weken duurt. Het doel van deze procedure en de adviezen is dat de eigenaar van het monument goed zal omgaan met het monument. RCE onderbouwt zijn advies werk op het prijsbeleid en wettelijke taken. De eigenaar van het monument staat er vrij in om het RCE te benaderen en te vragen om advies, het RCE is geen orgaan dat dit zelf doet. Wanneer de gemeente besluit om informatie aan te vragen bij het RCE is het belangrijk dat de eigenaar toekijkt of het RCE wel de goede informatie krijgt van de gemeente over het monument. Het is dus af te raden om maar gewoon af te wachten of er een vergunning verstrekt 26

28 wordt. Het gevolg van gebrekkige informatie zorgt voor gebrekkig advies en onnodige kosten. De RCE ontleent haar taken aan de Wet op de Archeologische Monumentenzorg en Monumentenwet Vergunning van rechtswege bij monument Er wordt altijd uitgegaan van de reguliere procedure, er wordt alleen gesproken van een uitgebreide voorbereidingsprocedure als er voor de activiteit een adviseur aanwezig is (artikel 2.26, derde lid, van de Wabo). Wanneer dit niet het geval is en de gemeente dan niet tijdig, dus binnen die 8 weken, een beslissing heeft genomen over de aanvraag en de aanvraag niet heeft verlengt dan moet de eigenaar van het pand alert zijn. Wanneer dit is gebeurt heeft dit tot gevolg dat de gevraagde vergunning van rechtswege is verleend met toepassing van artikel 4:20b, eerste lid, van de Awb in samenhang met artikel 3.9, derde lid, van de Wabo. Het is aan de gemeente om dit bekend te maken Weigering vergunning monument Artikel 2.2 Wabo geeft dat een omgevingsvergunning alleen nodig is bij een provinciaal- en een gemeentelijk monument. Bij Groningen Airport Eelde is dit het geval. Wanneer het besluit van het beroepsorgaan of de gemeente de eigenaar het niet eens is met het oordeel. Het termijn voor het beroep staat op 6 weken. Er is een advocaat nodig om dir beroep of bewaar te formuleren. Op het moment dat de gemeente het termijn heeft laten verlopen kan er als nog bezwaar of beroep worden gemaakt, dit kan alleen als er een fictieve weigering is van de aanvraag voor het monument. Wanneer er spoed achter een aanvraag zit kan de eigenaar samen met zijn advocaat met een voorlopige voorziening veroordeling vorderen. Dit is ten laste van de gemeente op straffe van een dwangsom, hierbij moeten wel de wettelijke termijnen in acht worden genomen Dwangsom bij monument Wanneer een eigenaar een overtreding begaat wat betreft het monument kan deze een dwangsom opgelegd krijgen. Dit betekend dat hij de overtreding moet gaan beëindigen na de begunstigingstermijn. De overtreder kan op zijn beurt vragen om een schorsing of een opheffing van de opgelegde dwangsom. Om dit te doen dient de overtreder een verzoek in te dienen die gemotiveerd is, deze moet worden gestuurd naar het bestuursorgaan of de gemeente die de dwangsom heeft opgelegd. Wanneer er een bezwaar wordt ingediend betekend dit niet dat het een schorsende werking heeft. Hiervoor moet er een aanvraag worden gedaan bij de gemeente of bestuursorgaan, dit kan ook nog bij de bestuursrechter. Er moet een voorlopige voorziening worden aangevraagd om er voor te zorgen dat dat de schorsing wordt bewerkstelligd. De advocaat kan de kwijtschelding, schorsing of kwijtschelding van de dwangsom die door de gemeente is opgelegd vorderen Ethiek Het ethisch handelen is zorgt bij dit vraagstuk voor een dilemma. Er wordt gewerkt met een monumentaal gebouw die in deze zin weinig veranderd mag worden. Ethiek kent verschillende kanten een daarvan is maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO)(Jeurissen, 2009). Wanneer er geld wordt geïnvesteerd in gebouwen worden er vaak maatregelen getroffen die er voor zorgen dat het gebouw milieu vriendelijker wordt. Echter is dit bij een monumentaal gebouw een vraagstuk waarop vele antwoorden zijn. De opdrachtgever heeft aangegeven dat het gebouw is de originele staat moet blijven bestaan en het aanzicht het zelfde moet blijven (Broeksma, Interview 2016). Aangezien het gehele terrein inclusief de vijver een monument is maakt het dat er geen ruimte komen voor milieu besparende veranderingen. De ramen blijven enkelglas en er kunnen geen zonnepanelen of andere stroomopwekkende voorzieningen worden geplaatst. 27

29 Dit is in de zin van MVO erg onverantwoord, maar er moet ook gekeken worden naar andere elementen van ethiek. Zo word er gekozen voor verbouw in plaats van nieuwbouw en in die zin wordt het milieu ontlast. Verder wordt het monumentale gebouw behouden en wordt er in respect gehandeld. Alle elementen worden in de oude staat teruggebracht en dit is een aanwinst voor de omgeving. Een groot nadeel van het niet handelen binnen de richtlijnen van MVO is dat er in grote mate imago schade zal ontstaan. Als er gekeken wordt naar het verleden is er tijdens het verlengen van de baan al een deuk gekomen in het imago wat betreft ethiek. Tijdens de verlening van de baan werd er ontdekt dat deze liep door een leefgebied van vleermuizen. Het vliegveld pakte deze situatie niet goed aan. De baan werd geplaatst en de vleermuizen genegeerd. Daarbij werden ook de omwonenden genegeerd en dit zorgde voor veel boosheid en onbegrip. Nadat provincie Drenthe zich met het vliegveld is gaan bemoeien is het de situatie verbeterd. Tijdens de plannen die gemaakt werden over het plaatsen van zonnepanelen heeft Drenthe aangegeven dat dit wel kon maar het moest de omgeving wel complimenteren. Vervolgens zijn er ontwerp team bezig gegaan met verschillende oplossingen die ook wat betreft de omgeving ethische verantwoord zijn. Er is een verandering te zien in de omgang met ethische kwesties. Door dit voort te zetten kan het imago worden bijgesteld. Om dit te doen moeten er soms compromissen worden gemaakt. Op een langer termijn zorgt dit voor tevreden klanten en een tevreden omgeving Enquête Voor dit onderzoek is er een enquête uitgezet bij een aantal bestaande startups. De resultaten zijn hiervan zijn te vinden in bijlagen 10. Resultaten enquête. De vragen gaan over de wensen en behoeften van de startende bedrijven. Op deze manier kan het gebouw beter worden vorm gegeven. Uit de enquête is gebleken dat de bedrijven uit verschillende leeftijden bestaan. Het gaat hier dus niet alleen om bedrijven die echt net beginnen. Dit al eerder naar voren gekomen is het bovenstaande stuk. Wat daarbij duidelijk naar voren komt is dat de bedrijven altijd een internationale samenwerking hebben. Alle respondenten geven dit aan. Dit lijkt een voordeel voor Groningen Airport Eelde want internationale samenwerkingen zorgen voor internationaal verkeer. Het zal dus ideaal zijn om de reistijd te verkorten door bij een vliegveld in de buurt te gaan zitten. Echter geeft minder dan de helft (42.9%) aan dat een voordeel zal zijn. De bedrijven die dit niet als een voordeel zien geven als reden: Aangezien onze logistiek is uitbesteed aan een partnerbedrijf, speelt dit minder Zitten liever vlakbij de haven, heeft ons bedrijf meer aan. Afstand woonplaats werknemers veel belangrijker Lawaaihinder Het aantal negatieve reacties ligt dus hoger. De vragen die hierna kwamen hebben betrekking op de faciliteiten. De hulp die de bedrijven het meest nodig hebben is juridische hulp, een startup campus zou dit dus moeten bieden. Daarbij is financiële hulp ook erg welkom. De hulp die minder werd gekozen maar toch aandacht kreeg was een Fablab slecht een enkeling wilde ook ICT hulp. Als het gaat om de inrichting van de gebouwen kunnen een vergaderzaal en een koffiezet apparaat niet missen. Catering en een congres ruimte zijn minder belangrijk voor de startups. In het vrij deel 28

30 werd nog aangegeven dat het fijn zou zijn dat er een laboratorium zal komen waar prototypes zouden kunnen worden gebouwd. Als het gaat om de kosten wil een grote meerderheid een bedrag betalen tussen de 50 en 100 euro per m2 per maand. Als hierop door wordt gevraagd is de verwachting van de starters dat er al faciliteiten aanwezig zijn, hier zouden ze niet extra voor willen betalen. Voor de locatie dicht bij een vliegveld wil slechts een enkeling extra betalen Interview De heer Philip Broeksma is de kwartiermaker van het Living Lab Groningen Airport Eelde. Het Living Lab Groningen Airport Eelde heeft de opdracht van Groningen Airport Eelde binnen gekregen en deze vertaald voor het reguliere onderwijs. Om een duidelijk beeld te krijgen van de opdracht heeft er een interview plaatsgevonden met de heer Philip Broeksma. Uit het interview blijkt dat de heer Broeksma niet betrokken is geweest met het verdelen van de onderwerpen. Wel weet hij veel te vertellen over het onderwerp vastgoed omdat hij hier al eerder mee bezig is geweest. Zo blijkt dat de heer Broeksma zelf graag een van de huurders te worden van een van de panden naast Groningen Airport Eelde. Om zo meer opdrachten te kunnen krijgen voor studenten en zodat studenten van verschillende opleidingen samen kunnen werken en daar veel van kunnen leren. Vervolgens verteld de heer Broeksma wat meer over de gebouwen, het blijkt dat het om vier gebouwen gaat, drie hiervan staan al ongeveer 15 jaar grotendeels leeg. Verder is er ook nog een verder en samen met de gebouwen is dat het monumentale gebouw. Er zijn al verschillende ideeën geweest, maar eigenlijk geen goede ideeën. Het laatste goede idee bleek platgooien en er een parkeerplaats van maken. Maar doordat het middelste gebouw het hoofdkwartier wordt van de Drenthse kunst biënnale, is dit laatste idee inmiddels ook geen optie meer. Deze kunst biënnale zal in de zomer van 2016 plaatsvinden. En daarna staat het gebouw weer leeg. Naast het Living Lab Groningen Airport Eelde zijn er ook belanghebbenden uit de kunstwereld van Tynaarlo, die zouden een FabLab willen maken. Dit is een fabricatie laboratorium, waar allemaal apparatuur staat als een 3D printer, een lasersnijder en dergelijke. Als individuele kunstenaar is dit te duur en dan blijkt dit een goede optie. Verder blijkt dat de gemeente Tynaarlo een mogelijkheid ziet in het vestigen van Startup bedrijven in de gebouwen. Uit het interview komt verder naar voren dat Groningen Airport Eelde vooral voordeel haalt uit de reuring die er zal plaatsvinden bij de gebouwen. Groningen Airport Eelde wil zelf de gebouwen niet exploiteren. Maar de heer Broeksma verteld dat hij denkt dat meer levendigheid ook goed is voor de luchthaven; Je komt dus op een gegeven moment aanrijden, je gaat op vakantie je ziet dat gebouw en als daar eenmaal levendigheid is dan trekt dat ook weer een vliegwiel in beweging. En wie weet wat er dan allemaal voor moois nog gebeurd. (Broeksma, 2016). Daarnaast vertelde de heer Broeksma over de Fietsroutes langs de kunstwerken in Drenthe, Friesland en Groningen. En de mogelijkheid op deze gebouwen toe te voegen aan de fietsroute. Een andere mogelijkheid uit de kunstwereld zou een samenwerking met museum Drachten kunnen zijn. Dit museum wil een de stijl - jaar organiseren in 2017 en de gebouwen van de oude Rijksluchtvaartschool zijn gebouwd in deze de stijl periode. Tot slot is er nog de stichting BOEI, behoud industrieel erfgoed, zij ontwikkelen de panden nu en exploiteren het namens de provincie. 29

31 30

32 5. Conclusie In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de verschillende deelvragen die afgeleid zijn van de centrale onderzoeksvraag: Is het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups een geschikte bestemmingsmogelijkheid voor de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Deelvraag 1: Wat zijn de wensen en eisen van de opdrachtgever? Groningen Airport Eelde stelt een aantal eisen aan de leegstaande gebouwen op het terrein van het vliegveld en de bestemmingsmogelijkheden. Dit blijkt uit het interview met Philip Broeksma en de presentatie van Onno de Jong. De wensen en eisen zijn: De intrek van andere partijen moeten voor reuring zorgen; Het moet meer leven op het terrein van Groningen Airport Eelde. Een nieuwe bestemming voor de leegstaande gebouwen moet hier voor zorgen. Het doel hiervan is meer passagiers aantrekken. De gebouwen mogen niet gesloopt, maar wel gerestaureerd en verbouwd worden; Aangezien het om een monumentale gebouwen gaat, mag het niet gesloopt worden. De gebouwen mogen wel gerestaureerd en verbouwd worden, indien de gebouwen zijn karakter niet verliest. De gebouwen moet betrokken worden bij het vliegveld; Er worden geen eisen gesteld aan de manier waarop dit gebeurt. Volgens Philip Broeksma volstaat de verplaatsing van de ingangen naar de achterzijde, zodat de gebouwen samen met het vliegveld één complex vormen. Deelvraag 2: Wat zijn de wensen en eisen van het Living Lab Groningen Airport Eelde? Philip Broeksma stelt een aantal eisen aan de leegstaande gebouwen als mogelijke bedrijfsruimte voor het Living Lab Groningen Airport Eelde. Deze wensen en eisen zijn: Het Living Lab Groningen Airport Eelde huisvesten in het lesgebouw (bijgebouw A); Dit gebouw sluit het meest aan bij de organisatieprocessen van het Living Lab Groningen Airport Eelde. De lokalen kunnen relatief eenvoudig omgevormd worden tot kantoren of vergaderzalen. Minimalistische inrichting; Op korte termijn volstaat een minimalistische inrichting. Op lange termijn kan dit aangepast en verbeterd worden. Er moeten voldoende faciliteiten in het gebouw aanwezig zijn. Faciliteiten die aanwezig moeten zijn: balie/receptie, toiletten, keuken/catering, kantine, auditorium (geschikt voor minimaal 180 studenten), flexwerkplekken, lokalen, vergaderzalen en onderzoeksruimtes. Deelvraag 3: Wat zijn de wensen en eisen van de startups? Door middel van de enquête zijn de wensen en eisen in beeld gebracht. Het feit dat de startup campus bij een vliegveld wordt gelokaliseerd is geen voordeel voor de starters. Slecht een klein deel heeft hier meer geld voor over. Voor faciliteiten willen de starters ook 31

33 niet per se meer betalen maar dit wordt wel gezien als een pré bij een locatie. De faciliteiten die nodig zijn: Vergaderzaal; Koffie faciliteiten. Daarbij is ondersteuning bij een startup noodzakelijk aangezien deze bedrijven meer ondersteuning nodig hebben. Er is vraag naar: Juridische hulp; Financiële hulp; ICT ondersteuning. De prijs voor dit alles te samen mag niet boven een bedrag van 100 euro per m2 per maand uitkomen. Door aan al deze voorwaarden te voldoen zal er een aantrekkelijke vestigingsplek ontstaan voor starters. Deelvraag 4: Wat zijn de voordelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Op basis van de resultaten van het deskresearch en het interview zijn de volgende voordelen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde in één van de leegstaande gebouwen naar voren gekomen: Locatie gelegen bij het vliegveld; De vijf partijen die het Living Lab Groningen Airport Eelde bij elkaar brengt werken samen aan experimenten, innovatieve oplossingen en opgaven in de economische en ruimte context van Groningen Airport Eelde. Hierdoor kan er beter ingespeeld worden op de luchthaven. Veel vierkante meter verhuren; Het Living Lab Groningen Airport Eelde heeft meerdere (grote) ruimtes nodig om het werk uit te kunnen voeren. Hierdoor kan relatief veel vierkante meter verhuurd worden aan één partij. Minimale wensen en eisen; Voor op korte termijn heeft het Living Lab Groningen Airport Eelde minimale wensen en eisen met betrekking tot het leefbaar maken van het gebouw. Zo hoeft, volgens meneer Broeksma, de verwarming in de zomer nog niet te werken. Daarnaast kan het gebouw relatief eenvoudig omgevormd worden tot kantoren of vergaderzalen. Ontmoetingsplek zorgt voor reuring. Bij het Living Lab Groningen Airport Eelde komen verschillende partijen samen. Dit zorgt voor levendigheid op het terrein van Groningen Airport Eelde. Deelvraag 5: Wat zijn de nadelen om het Living Lab Groningen Airport Eelde te huisvesten in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Op basis van de resultaten van het deskresearch en het interview is het volgende nadeel van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde in één van de leegstaande gebouwen naar voren gekomen: Investeringskosten; 32

34 Om het gebouw aan de wensen en eisen van de gebruiker te voldoen moet verbouwd en gerestaureerd worden. Dit brengt kosten met zich mee. Dagelijkse reuring. Ondanks dat het Living Lab Groningen Airport Eelde verschillende partijen samenbrengt, is het de vraag of dit dagelijks voor reuring zorgt. Deze partijen zouden dan tijdens de vluchttijden aanwezig moeten zijn om daadwerkelijk aan deze wens van de opdrachtgever tegemoet te komen. Deelvraag 6: Wat zijn de voordelen om de startups te huisvesten in een van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Een starter is een bedrijf dat zich zal aanpassen aan wat de vraag is van de klant (Hurk, van den. I, Stageverslag, 2016). Daarmee is een starter een bedrijf dat toekomst bestendig is en als gevolg een langdurige klant van Groningen Airport Eelde. Dit is het punt waaraan het vliegveld kan verdienen. Een kantoor van een startup is vaak niks meer dan een ruimte met een bureau en een computer. Een bedrijf die deze ruimtes aanbied kan zelf kiezen welke inrichting deze heeft. Als een bedrijf ruimtes aanbied voor starters die in de biotech werken is het minder slim om kantoorinrichting te hebben en zullen de ruimtes vaker een lab zijn. De investering die er gedaan moet worden liggen dus aan de startups die een bedrijf wil aantrekken. Zo kan het bedrijf naar zijn eigen investeringen bepalen. Een gebouw dat bestemd is voor startups heeft vaak extra faciliteiten die er voor zorgen dat bedrijven van buitenaf hier ook naar toe komen. Denk hierbij aan vergaderzalen die gebruikt worden door de startups. Een vliegveld is de ideale plek om te vergaderen met de klanten die uit andere landen komen. Daarbij bieden de andere faciliteiten zoals een restaurant en printfaciliteiten een extra waarde. Ook de inspirerende omgeving zorgt voor een aantrekkingskracht. Het bedrijf kan alles op de campus regelen en hoeft deze niet te verlaten. Hieraan kan veel geld verdient worden. Deelvraag 7: Wat zijn de nadelen om de startups te huisvesten in een van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Starters hebben vaak weinig budget en een grote ambitie. De huur van de kantoren kunnen dan ook niet hoog zijn voor de starters. Dat neemt niet weg dat de kantoren er tip top uit moeten zijn en van alle gemakken voorzien moeten zijn. Er zullen dan ook hoge investeringen gedaan moeten worden om een service aanbod op te bouwen en aan de vraag te voldoen van de starts wat betreft de faciliteiten. Deze gezamenlijk faciliteiten zijn erg van belang en er mag dan ook niet op bezuinigd worden. Dit zorgt namelijk voor het creëren van een inspireerde omgeving en interactie tussen de verschillende startups. Het is van belang om te kijken naar de terugverdien periode van de investering. Deelvraag 8: Wat zijn de financiële, juridische en ethische gevolgen van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups in de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Juridische gevolgen In het paragraaf Monumentenrecht worden de verschillende gevolgen en stappen uitgebreid uitgelegd. In dit deel wordt een korte samenvatting gegeven en aandachtpunten worden aangeduid. Het is van belang de volgende documenten aan te houden wanneer er gewerkt wordt met een monumentaal gebouw: De WABO; 33

35 De monumentenwet; Erfgoedvordering en Besluit omgevingsrecht. Het gaat bij de verbouw van een monument dus niet alleen om het gebouw zelf maar ook de om de omgeving. Het is dan ook belangrijk om alles wat veranderd moet worden in kaart te brengen. Een inspectie op voorhand is dus aan te raden. Wanneer er iets vergeten wort kan het maanden duren voor de bouw weer verder kan. Voor elke verandering moet een vergunning worden aangevraagd. Zo n aanvraag kan tot 26 weken duren. Wanneer er niet volgens deze procedure gewerkt wordt kan er een dwangsom worden opgelegd en dit zorgt wederom voor vertraging van de bouw. Kortom het is van belang alle elementen in beeld te brengen om zo de bouw snel en soepel te laten verlopen. Om de juridische aspecten bij te houden is het aan te raden om een advocaat in de armen te nemen. Deze houd de procedures goed bij en dit zorgt voor de minste vertraging in de bouw. Pas als alle vergunning binnen zijn kan er aan de bouw worden begonnen. Een aannemer moet hierbij goed worden geïnstrueerd om te voorkomen dat er regels worden gebroken de bouw stil wordt gelegd. Ethische gevolgen Voor Groningen Airport Eelde is het van belang om ethisch verantwoord bezig te gaan. In het verleden is hier niet veel mee gewerkt en dit zorgt voor imago schade. Door bij de verbouwing van dit gebouw rekening te houden met mensen en natuur kan er een positief imago worden omgebouwd. Voor de gebouwen geld dat er zo veel mogelijk MVO gewerkt moet worden. Het feit dat het een monumentaal gebouw is zorgt wel voor grenzen. Er wordt gebruik gemaakt van een bestaand gebouw en er wordt geen nieuw gebouw gebruikt dat is als MVO. Daarbij kan op andere plaatsen op het terrein wel energie worden opgewekt die door de gebouwen kan worden gebruikt. Niet te vergeten kan tijdens de bouw ook maatschappelijk verantwoord worden gewerkt. Zo kunnen de bewoners betrokken worden en wordt weerstand voorkomen en kan er met milieu vriendelijk materiaal gewerkt worden voor de inrichting van dit pand. De materialen kunnen worden hergebruikt. Financiële gevolgen Om het pand te kunnen gebruiken zal er een investering moeten worden gedaan van ,10. Bij deze investeringen is er gekeken naar een onderzoeksrapport waarbij er vanuit werd gegaan dat het Living Lab Groningen Airport Eelde in het hoofdgebouw zal worden gehuisvest. De inkomsten zullen dan worden gehaald uit het verhuren van zowel de bedrijfs- als kantoorruimtes. Verder is er de mogelijkheid om subsidies aan te vragen, aangezien het om een monumentaal gebouw gaat. Voor welke de subsidies de oude Rijksluchtvaartschool in aanmerking komt is nog niet duidelijk. 34

36 6. Advies De onderzoeksvraag luidt als volgt: Is het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups een geschikte bestemmingsmogelijkheid voor de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde? Een bestemmingsmogelijkheid is geschikt als de wensen en eisen van de partijen aansluiten aan die van de opdrachtgever én de voordelen zwaarder wegen dan de nadelen. De opdrachtgever benadrukt dat het van belang is dat de reuring ontstaat en voor de gemeente en provincie is het van belang dat het monument niet verloren gaat aan achterstallig onderhoud. Deze twee feiten zorgen ervoor dat het erg belangrijk is dat er een lange termijn project komt in de leegstaande gebouwen bij Groningen Airport Eelde. Het Living Lab Groningen Airport Eelde is een geschikte bestemmingsmogelijkheid en een goede huurder. Dit bedrijf wil een groot oppervlak huren en zich hier ook verder ontwikkelen en andere bedrijven aantrekken. Dit zorgt ervoor dat het een aantrekkelijke partner is voor Groningen Airport Eelde. Verder heeft Living Lab veel contact met Groningen Airport Eelde en de omliggende gemeenten. Doordat Living Lab een huurder wordt kan Groningen airport Eelde veel voordeel halen uit deze samenwerking. Bij de startups ligt het iets anders. Deze doelgroep is een minder geschikte bestemmingsmogelijkheid. Het is vooral een risico om startups te huisvesten. De investeringskosten liggen hoger aangezien de startups meer verwachten. Daarbij is het aanbod van startup campussen hoog. Maar er zijn ook voordelen te bedenken aan het huisvesten van startups zo kan er worden gekozen worden voor een campus met betrekking tot luchtvaart en dit kan veel partijen trekken naar het vliegveld. Daarbij zullen de bedrijven groeien en internationale partners krijgen. Hierdoor zal er internationaal verkeer ontstaan. Om hier een goed onderbouwd advies over te kunnen geven is het aan te bevelen hier aanvullend onderzoek over te doen. De gebouwen zouden sowieso moeten worden verbouwd zodat er reuring zal ontstaan. Hierbij het belangrijk om de juridische aspecten in het oog te houden. Om het gehele juridische proces goed te laten verlopen is het aan te raden om een advocaat in te huren. Deze kan alle processen goed in de gaten houden en zo zorgen dat er geen tijd verloren gaat. Daarbij is het van belang dat de vergunningen voor alle veranderingen ruim van te voren worden ingediend op deze manier hoeft er tijdens de bouw niet meer worden gewacht op een vergunning. 35

37 7. Discussie Het onderzoek is bediscussieerd. Hoe betrouwbaar en valide zijn de onderzoeksresultaten? Hier wordt in dit hoofdstuk antwoord op gegeven. 7.2 Betrouwbaarheid en validiteit Zoals in hoofdstuk 3. Methodologie wordt beschreven zijn er een aantal maatregelingen genomen om de betrouwbaarheid van het onderzoek te waarborgen: het inzetten van een getrianguleerd ontwerp, standaardisering van methoden van dataverzameling en het transcriberen van het interview. Daarnaast is het onderzoeksteam onafhankelijk te werk gegaan: er is objectief naar het onderzoek gekeken en er zijn onafhankelijke bronnen gebruikt. Dit heeft de betrouwbaarheid verhoogd. De validiteit van het onderzoek is in het geding gekomen door de volgende zaken: Lage respons; 7 van de 93 startups hebben de enquête ingevuld. Dit komt uit op een respons van 7,53 procent. De onderzoeksresultaten zijn hiermee niet te generaliseren naar de gehele populatie. Weinig interviews; Er is slechts één interview afgenomen en hiermee is de verkregen kennis erg eenzijdig. Onafhankelijk; Phillips Broeksma is geen onafhankelijke bron van informatie, hij haalt voordeel uit een positieve uitkomst van het onderzoek. Financieel; Er is nog niet genoeg informatie verkregen over wie de financiële gevolgen op zich neemt. Hierdoor zijn er geen goede documenten te verkrijgen. 7.3 Nieuwe inzichten De volgende inzichten zijn verworven: De startups zien het niet als een voordeel om bij een luchthaven gehuisvest te zijn. Startups kiezen liever voor een campus die veel faciliteiten en ondersteuning biedt; Er is een beeld gevormd over de financiële, juridische en ethische gevolgen. 7.4 Vervolgonderzoek Om het onderzoek betrouwbaarder en valide te maken is vervolgonderzoek nodig. Ten eerste moet aanvullend onderzoek gedaan worden naar de financiële aspecten van het huisvesten van het Living Lab Groningen Airport Eelde en de startups, om een goed beeld te krijgen van de opbrengsten en kosten. Ten tweede moet er meer onderzoek gedaan worden naar de startups, aangezien de enquête weinig respons opleverde. En als laatste moet er een interview met een vastgoedprofessional worden gedaan om welke aanpassingen er moeten worden gedaan en welke financierings- en verhuurmogelijkheden er zin. 36

38 Bijlagen 1. 7s-model van McKinsey Met behulp van het 7s-model (Muilwijk, 2015) van McKinsey is een interne analyse van Groningen Airport Eelde uitgevoerd. Dit model bestaat uit een zevental elementen: structuur, strategie, systemen, stijl, skills, staff en shared values. De eerste drie elementen worden als hard aangemerkt en de laatste vier als zacht. Harde elementen zijn goed te identificeren en makkelijk te veranderen. De zachte elementen daarentegen zijn moeilijker te identificeren en te beïnvloeden. Alle elementen moeten in een organisatie op elkaar afgestemd zijn. Achtereenvolgens komen de verschillende elementen aan bod. 1.1 Structuur De organisatiestructuur van Groningen Airport Eelde (Groningen Airport Eelde: Jaarverslag, 2014) ziet er als volgt uit: Figuur 4: Organogram Groningen Airport Eelde De raad van commissarissen is het toezichthoudende orgaan en staat boven de directie. De directie wordt ondersteunt door twee stafafdelingen: het secretariaat en human resource management. Daarnaast zijn er vijf lijnafdelingen: havenmeester, handling, brandweer, marketing en sales en financiën en controle. Groningen Airport Eelde kan hiermee aangemerkt worden als een steile lijnstaforganisatie. 37

39 1.2 Strategie Een deel van de missie en visie van Groningen Airport Eelde is het volgende (Groningen Airport Eelde: Werelden verbinden, 2013, p. 2): Groningen Airport Eelde levert een positieve bijdrage aan het vestigingsklimaat in Noord-Nederland. De luchthaven is een belangrijke schakel in het netwerk van vervoersverbindingen van Noord- Nederland met het buitenland. Groningen Airport Eelde opereert met respect voor de omgeving. De luchthaven heeft aandacht voor duurzaamheid, landschappelijke en ecologische waarden en verricht haar activiteiten open, transparant en in dialoog met de omgeving. Groningen Airport Eelde wil graag dat vakantiegangers en personen in het bedrijfsleven in het noorden van Nederland als eerste kiezen voor Airport Eelde. Dit wil de organisatie bereiken door middel van een marktgerichte benadering en het aanbieden van een hoogwaardig aanbod aan faciliteiten. Daarnaast wil de organisatie de regio op economisch, infrastructureel en maatschappelijk gebied optimaal faciliteren. Groningen Airport Eelde ziet de luchthaven namelijk als een belangrijke schakel in de infrastructuur van Noord-Nederland; de internationale bereikbaarheid neemt toe. Daarmee heeft de luchthaven een grote economische betekenis voor dit gebied. Op het moment nemen in Nederland zo n 6400 noordelingen per dag een vlucht. Ondanks de strategie van de luchthaven, neemt maar 4 procent van de noordelingen gebruik van Groningen Airport Eelde (Jong, de, 2016). De overige passagiers nemen de vlucht elders. Op het moment draait de luchthaven zo n , - verlies per jaar (Jong, de, 2016). De kosten (waarvan personeelskosten het overgrote deel) zijn hoger dan de opbrengsten. De verwachting is dat het vermogen (geld) van de luchthaven in 2017 nihil is. De luchthaven kan niet op eigen benen staan. De organisatie vindt dat het de taak van de overheid is om hierop in te spelen. Groningen Airport Eelde hecht erg veel waarde aan duurzaamheid. De organisatie richt zich op geluidsreductie voor de omgeving, verminderen van emissies, afvalstromen en energieverbruik. In 2008 heeft Groningen Airport Eelde Green Sustainable Airports opgezet. Samen met collega luchthavens rond de Noordzee wordt actief aan duurzaamheid gewerkt. In april 2014 heeft de luchthaven een Airport Carbon Accreditation op Mapping niveau ontvangen. 1.3 Systemen Groningen Airport Eelde maakt gebruikt van verschillende systemen, zoals: Navigatiesysteem; Dit systeem geeft de piloot een betere begeleiding. GPS en satellietsystemen worden hierbij gebruikt. Online parkeersysteem; Passagiers kunnen via de website van Groningen Airport Eelde een parkeerplaats reserveren. De organisatie hecht veel waarde aan dergelijke systemen. De werkzaamheden kunnen hiermee efficiënter en effectiever worden uitgevoerd. Tevens hanteert Groningen Airport Eelde relatief veel procedures en voorschriften. Niet alleen om de processen in goede banen te leiden, maar ook om de veiligheid van de passagiers te waarborgen. Klanttevredenheid wordt gemeten door middel van personeelsinterviews. 1.4 Stijl Bij Stijl gaat het om de wijze waarop er leiding wordt gegeven. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de leiding van de organisatie en de managementstijl. De veranderorganisatie CIAO heeft het 38

40 Organizational Culture Assessment Instrument (OCAI-model) ingezet om een cultuurscan van Groningen Airport Eelde te maken. De organisatie heeft hierbij een aantal aannames gedaan. Uit het model blijkt het volgende: Stijl van leidinggeven De organisatie is resultaatgericht en kenmerkt zich door een no-nonsense instelling. Er wordt voornamelijk coördinerend en organiserend gedrag vertoond. Buitenstaanders zien de organisatie als een goed lopende en efficiënte machine. Er wordt in mindere mate opgetreden als mentor en facilitator. Over het algemeen genomen is de organisatie risico vermijdend; plannen moeten volledig uitgedacht en onderbouwd worden. Managementstijl Teamwork en participatie wordt aangemoedigd. Er worden hoge eisen aan de medewerkers gesteld. Er gelden veel procedures en voorschriften die de medewerkers moeten opvolgen. De onderlinge verhoudingen zijn stabiel. Er is/zijn weinig verloop en doorgroeimogelijkheden. Dit heeft baanzekerheid en weinig competitie tot gevolg. De managementstijl van leidinggeven kenmerkt zich door zowel taakgerichte als relatiegerichte elementen. Om dit element van het 7s-model te beschrijven, zijn een aantal aspecten uit het OCAI-model gebruikt. De volledige analyse van het model is verderop in het beleidsplan te lezen. Het uitgewerkte OCAI-model is als bijlage opgenomen. 1.5 Skills Groningen Airport Eelde is een dynamisch bedrijf. De medewerkers moeten daarom flexibel ingesteld zijn. Daarnaast speelt gastvrijheid een grote rol. De organisatie wil de passagiers een zorgeloze vlucht laten ervaren. De manier waarop het contact tussen de medewerkers en passagiers plaatsvindt heeft hier effect op. Zoals bij Systemen vermeld staat moeten veel procedures en voorschriften nageleefd worden. Dit vraagt om discipline en nauwgezetheid. 1.6 Staff Groningen Airport Eelde had in 2014 zo n 61 medewerkers in dienst (Groningen Airport Eelde: Jaarverslag, 2014). Hiervan waren er 44 mannen en 17 vrouwen. Het overgrote deel medewerkers bestaat dus uit mannen. Het personeel heeft erg veel affiniteit met de luchtvaart en er is weinig verloop. Dit heeft relatief oudere medewerkers tot gevolg. Er zijn weinig doorgroeimogelijkheden, maar wel vindt er regelmatig bijscholing plaats. Groningen Airport Eelde heeft in 2014, als reactie op de veranderende wet- en regelgeving én de toenemende luchtvaartmaatschappijen, een opleidingsplan opgesteld voor de hele organisatie. Daarnaast zijn de medewerkers recent getraind in klantvriendelijkheid. Groningen Airport Eelde opereert in een dynamische omgeving, waar ontzettend veel uiteenlopende taken en verantwoordelijkheden liggen. Van het personeel wordt dan ook een grote mate van flexibiliteit verwacht. In het hoogseizoen doet de organisatie beroep op oproepkrachten. Daarnaast is er een samenwerking met een aantal externe bedrijven, zoals: Securitas (beveiliging). 1.7 Shared values Uit het OCAI-model komt naar voren dat een aantal gedeelde waarden in de organisatie heersen waardoor de medewerkers zich onderling en met de luchthaven verbonden voelen. Ten eerste hebben de medewerkers veel affiniteit met de luchthaven. Ten tweede zijn de medewerkers loyaal en voelen zich betrokken bij de organisatie. Eén keer in de week wordt een gezamenlijke lunch 39

41 georganiseerd. De organisatie wil er op deze manier voor zorgen dat het saamhorigheidsgevoel in stand blijft. Daarnaast is de organisatie transparant naar zijn omgeving. Als laatste vinden de medewerkers het belangrijk dat de organisatie door middel van formele regels, procedures en voorschriften in stand wordt gehouden. 1.8 Samenvatting Groningen Airport Eelde heeft een duidelijke strategie uitgezet, maar heeft de organisatie wel de middelen om dit te verwezenlijken? Met , - verlies per jaar kunnen er niet veel investeringen gedaan worden. De personeelskosten zijn hoog, maar volgens de organisatie stelt het personeel zich al erg flexibel op en wordt er, indien nodig, een beroep gedaan op oproepkrachten. De 7 S en van dit model horen samenhang met elkaar te vertonen. Dan kan de organisatie groei en verandering verwachten, zoals in het onderstaande figuur getoond wordt. Bepaalde elementen van Groningen Airport Eelde vertonen zeker een samenhang, maar nog lang niet alle elementen. strategie + stuctuur + style shared values Figuur 2: Samenhang 7s-model + staff skills + systems = groei en verandering 2. DESTEPI Er is een externe analyse uitgevoerd om een goed beeld te krijgen van de macro omgeving van Groningen Airport Eelde. Hiervoor is de DESTEPI-methode gebruikt. Uit de analyse komen trends en ontwikkelingen naar voren die van toepassing kunnen zijn op het bedrijf. Er wordt niet alleen gekeken naar de externe bedrijfsomgeving van luchthavens, maar ook van vastgoed. Achtereenvolgend komen de volgende onderwerpen aan bod: demografisch, economisch, sociaalcultureel, technologisch, ecologisch en politiek-juridisch. 2.1 Demografisch De totale bevolking in Nederland nam in 2012 toe met personen. Datzelfde jaar nam het aantal ouderen toe met personen en het aantal jongeren en het aantal personen tussen de 15 en 65 jaar af met respectievelijk en personen (Demografische ontwikkelingen in Noord-Nederland, 2014). De samenstelling van de bevolking verandert. Volgens de bevolkingsprognose tot 2040 van het CBS blijft de bevolking in Nederland groeien (Planbureau voor de Leefomgeving: Demografische ontwikkelingen , 2013). De leeftijdsverdeling verandert echter sterk. De vergrijzing treedt in en daarmee neemt het aantal 65-plussers sterk toe. Dit gaat samen met het aandeel in én omvang van actieve leeftijdsgroepen, die een Figuur 5: Gebiedsindeling Nederland 40

42 daling laten zien. Het figuur Gebiedsindeling laat de gevolgen hiervan zien op regionaal niveau. De stadsgewesten hebben over het algemeen een jonge bevolking. De reden hiervoor is dat jongeren naar de steden migreren voor een opleiding of baan. Relatief veel jonge gezinnen wonen in wijken aan de rand van de stad of aangrenzende gemeenten. Hierdoor groeit de bevolking in de stadsgewesten sterk. De ontwikkelingen in de demografie hebben invloed op de vastgoedbranche. De demografie, koopkrachtontwikkeling en werkgelegenheid heeft op lange termijn effect op de vraag naar onroerend goed (Briels: Vastgoed en demografie, 2013). Door de vergrijzing zullen er meer mensen zijn die tijd hebben om te reizen. Dit betekent mogelijk meer passagiers voor Groningen Airport Eelde en andere luchthavens. 2.2 Economisch Volgens NVM Business is de leegstaand van bedrijfspanden in 2013 voor de vijfde keer toegenomen. In 2013 stond er zo n 12,6 miljoen vierkante meter aan bedrijfsruimte leeg, terwijl dat een jaar eerder nog 12,2 miljoen vierkante meter was (NVM: Vastgoedmarkt in beeld, 2013). Wanneer een pand structureel leegstaat, langer dan twee jaar, kan dit voor economische en maatschappelijke problemen zorgen (Asselbergs: De Oude Kaart van Nederland, 2008). De vaste kosten blijven bestaan, terwijl er geen opbrengsten gegenereerd worden. Structureel leegstand heeft vaak verpaupering, verval of verwaarlozing tot gevolg (Briels: Leegstand commercieel vastgoed, 2014). Dit kan weer tot hoge restauratiekosten leiden. Daarnaast kan leegstand schade aanrichten aan het imago van de omgeving waarin het leegstaand pand gehuisvest is. Volgens Eddie Smit, directeur van MVGM, kan het leegstaand vastgoed het beste gesloopt worden of verbouwd tot ontmoetingsplek. Er is een teveel aan bedrijfsruimte, daarom is het verbouwen van leegstaande panden tot kantoren geen geschikte oplossing. Door het klimaatprobleem en de dure oliën wordt er de komende jaren een grote druk op de luchtvaartbranche gelegd. De sector kenmerkte zich door groeipercentages, maar dit is in de toekomst niet haalbaar. Daarnaast is uit onderzoek gebleken dat de regionale luchthavens in Nederland nauwelijks bijdragen aan het versterken van de economische kracht van deze regio s. De oorzaak hiervan is dat de luchthavens zich, door een beperkte zakelijke markt in de regio, specifiek richten op vakantiegangers. 2.3 Sociaal-cultureel Consumenten zijn doorgaans zeer ervaringsgericht: ervaringen zijn belangrijker dan bezittingen (Reiswerk: Branchevisie 2025, z.d.). De beleveniseconomie is tot op heden nog steeds actief. Daarnaast verwachten de consumenten producten en diensten op maat. Het moet gepersonaliseerd zijn. Het One size fits all principe is niet meer van deze tijd. Op het gebied van vastgoed uit dit zich in het volgende. Een pand moet aan de behoeften en wensen van de gebruikers voldoen. Steeds vaker ontstaat een samenwerking tussen de ontwikkelaar en de gebruiker. De gebruiker denkt mee en produceert mee. Door de sociale media zijn consumenten geneigd de ervaringen met anderen te delen, ook wanneer deze ervaring negatief is. Iedereen staat continu in contact met elkaar. Bedrijven moeten hier snel en adequaat op kunnen inspelen. 41

43 Gastvrijheid blijft een belangrijk aspect in het bedrijfsleven. Consumenten willen gastvrij en klantgericht behandeld worden. Essentieel is het overtreffen van verwachtingen. Dan ontstaat mond tot mondreclame, wat een positief effect op het bedrijf kan hebben. 2.4 Technologisch Zonder de technologie konden veel processen, zoals ze nu ingericht zijn, niet uitgevoerd worden. Bedrijven hechten dan ook veel waarde aan de technologie. Informatie- en communicatiemiddelen worden gebruikt om processen efficiënter en effectiever in te richten en om aan de klantwens te voldoen. In 2012 waren er in Nederland 12,4 miljoen internetgebruikers (Oomes: Trends in de samenleving, 2014). Deze gebruikers verwachten dat de bedrijven meegaan en inspelen op de technologische ontwikkelingen. Als reactie hierop stellen bedrijven steeds meer content digitaal beschikbaar en worden processen gedigitaliseerd. Technologische ontwikkelingen hebben invloed op de wijze waarop huisvesting wordt vormgegeven. Een goed voorbeeld hiervan is de 3D-printer. Dit apparaat kan driedimensionale voorwerpen produceren. Delen van een gebouw of zelfs een volledig gebouw kunnen met behulp van dit systeem geprint worden. In de luchthavenbranche zijn deze technologische ontwikkelingen goed zichtbaar. Er zijn nieuwe vliegtuigtypes ontwikkeld, zoals: de Boeing 787 en de Airbus 380. Grotere afstanden kunnen overbrugt worden met deze nieuwe vliegtuigtypes. In de toekomst zullen lichte en brandstofzuinige vliegtuigtypes op de markt komen, waardoor de luchtvaartbranche minder afhankelijk zal zijn van fluctuerende grondstofprijzen. Daarnaast zal er, door ontwikkelingen in de communicatietechnologie, aan boord gebruik gemaakt kunnen worden van internet. Ook in het verkoopproces zijn de technologische ontwikkelingen zichtbaar. Reizigers kunnen met behulp van internet thuis een reis boeken, inchecken en parkeergelegenheid reserveren. Daarnaast is de virtuele reality in opkomst. Reizigers kunnen een reis virtueel beleven, voordat de daadwerkelijke aankoop plaatsvindt (Reiswerk: Branchevisie 2025, z.d.). 2.5 Ecologisch Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een trend die nu al een enige tijd aanhoudt. Het gaat hierbij om het creëren van een duurzame bedrijfsvoering. Deze visie gaat ervan uit dat iedere bedrijfsbeslissing maatschappelijke en economische effecten met zich meebrengt. Bij elke bedrijfsbeslissing moet dan ook een afweging gemaakt worden tussen deze verschillende effecten. Daarnaast wordt rekening gehouden met de stakeholders van het bedrijf. Kortom: Een bedrijf dat maatschappelijk verantwoord onderneemt creëert waarde op de gebieden van de drie P s: Profit (economisch),planet (ecologisch) en People (sociaal). In het verlengde van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen staat het Cradle to Cradle principe (Kleureneconomie: Cradle to Cradle (afval = voedsel)., 2016). Dit staat bekend als de meest ultieme vorm van duurzaam ondernemen. Volgens het principe moeten alle grondstoffen volledig gerecycled worden, zónder dat het de waarde verliest: afval is voedsel. Veel architecten nemen dit hij het ontwerpen van nieuwe gebouwen al mee. De vraag is dan vooral op welke manier en met welke materialen er een gebouw neergezet kan worden die voldoet aan het Cradle to Cradle principe. Ook bij het afstoten van gebouwen speelt dit een grote rol. Welke producten, waarvan de waarde niet verloren gaat, kunnen hergebruikt worden? 42

44 Luchtvaartmaatschappijen daarentegen zijn gericht op groen vliegen. Er worden strategieën ontwikkeld waarmee emissies te verminderen zijn: nieuwe vliegtuigen, groene brandstof of groene technologie. 2.6 Politiek-juridisch Het leegstaande pand op het terrein van Groningen Airport Eelde is een gemeentelijk monument. Een dergelijk monument mag niet zonder toestemming verbouwd of gerestaureerd worden. Hiervoor is een omgevingsvergunning nodig. Deze vergunning kan aangevraagd worden bij de gemeente. Er dient een bouwplan of restauratieplan aangeleverd te worden, zodat de gemeente kan beoordelen of de werkzaamheden volgens de omgevingsvergunning worden uitgevoerd (Monumenten.nl: Gemeentelijk monument restaureren, z.d.).daarnaast gelden voor luchtvaartbedrijven strenge wet- en regelgeving. Dit staat beschreven in de Luchtvaartwet en de Wet Luchtvaart (Inspectie leefomgeving en transport: Luchtvaart huidige wet- en regelgeving, z.d.). De bedrijfsvoering van een luchthaven moet volgens de wet- en regelgeving worden ingericht. Hiermee wordt de investeringscapaciteit en bewegingsvrijheid in bepaalde opzichten beperkt. 2.7 Internationaal Elk jaar komen er zo n 80 miljoen mensen bij op de wereld. De wereldbevolking groeit snel, samen met de toeristische industrie. De verwachting is dat in 2025 de hoeveelheid internationale toeristische bewegingen meer dan 1,76 miljard zal zijn. Er wordt wereldwijd reizen voorspeld. Toeristen uit de top 15 landen van de wereld maken in 2025 naar verwachting in totaal 837 miljoen buitenlandse reizen (Reiswerk: Branchevisie 2025, z.d.). 2.8 Samenvatting Uit de DESTEP zijn een aantal trends en ontwikkelingen gekomen die invloed hebben op de vastgoedbranche of luchthavenbranche. In deze sub paragraaf wordt hiervan een overzicht gegeven. Vastgoedbranche: Leegstand van bedrijfspanden neemt toe; Groei van de bevolking in de stadsgewesten; Maatschappelijk verantwoord ondernemen. Luchthavenbranche: Stijging van de passagiersaantallen; Belevingseconomie; De druk op de luchtvaartbranche door klimaatproblemen; Invloed van technologische ontwikkelingen. 3. Trends en ontwikkelingen In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste trends en ontwikkelingen in de luchtvaartbranche en vastgoedbranche. 43

45 3.1 Luchtvaartbranche De volgende trends en ontwikkelingen spelen een rol in de luchtvaartbranche (Schiphol Group, 2012): Stijging van de passagiersaantallen; Wereldwijd gezien waren er in 2013 zo n 3,1 miljard passagiers. In 1993 was dit 1 miljard. Deze groei kan verklaard worden door de introductie van goedkopere vliegtuigen. Hierdoor daalden de vluchtprijzen en werd de luchtvaartmarkt toegankelijk voor personen met een laag inkomen. De stijging van het passagiersaantal zal de komende jaren hoogstwaarschijnlijk doorzetten door de vergrijzing. De invloed van technologie; Er zijn nieuwe vliegtuigtypes ontwikkeld, zoals: de Boeing 787 en de Airbus 380. Grotere afstanden kunnen overbrugt worden met deze nieuwe vliegtuigtypes. In de toekomst zullen lichte en brandstofzuinige vliegtuigtypes op de markt komen, waardoor de luchtvaartbranche minder afhankelijk zal zijn van fluctuerende grondstofprijzen. Daarnaast zal er, door ontwikkelingen in de communicatietechnologie, aan boord gebruik gemaakt kunnen worden van internet. Maatschappelijk verantwoord ondernemen; Duurzaamheid blijft, ook in de luchtvaartbranche, een trend. Luchthavens kunnen het zich niet veroorloven hier geen rekening mee te houden. Luchthavens houden zich bezig met groen vliegen. Er worden strategieën ontwikkeld waarmee emissies te verminderen zijn: nieuwe vliegtuigen, groene brandstof of groene technologie. Druk op de luchtvaartbranche; Door het klimaatprobleem en de dure oliën wordt er de komende jaren een grote druk op de luchtvaartbranche gelegd. De sector kenmerkte zich door groeipercentages, maar dit is in de toekomst niet haalbaar Kritische consumenten; Consumenten worden steeds kritischer. Door de sociale media zijn consumenten geneigd de ervaringen met anderen te delen, ook wanneer deze ervaring negatief is. De behoefte aan een hoge service en beleving stijgt. De wetgevers worden steeds belangrijker. De bedrijfsvoering van een luchthaven moet volgens de wet- en regelgeving worden ingericht. Hiermee wordt de investeringscapaciteit en bewegingsvrijheid in bepaalde opzichten beperkt. 3.2 Vastgoedbranche De volgende trends en ontwikkelingen spelen een rol in de vastgoedbranche: Leegstand van bedrijfspanden neemt toe; Volgens Eddie Smit, directeur van MVGM, kan het leegstaand vastgoed het beste gesloopt worden of verbouwd tot ontmoetingsplek. Er is een teveel aan bedrijfsruimte, daarom is het verbouwen van leegstaande panden tot kantoren geen geschikte oplossing. Maatschappelijk verantwoord ondernemen; Ook in deze sector speelt duurzaamheid een grote rol. De nadruk ligt op het (ver)duurzamen van gebouwen. Duurzaamheid komt in alle levensfasen van een gebouw terug. Een veelvoorkomend principe is het Cradle to cradle principe. 44

46 Samenwerking ontwikkelaar en gebruiker; Een pand moet aan de behoeften en wensen van de gebruikers voldoen. Steeds vaker ontstaat een samenwerking tussen de ontwikkelaar en de gebruiker. De gebruiker denkt mee en produceert mee. Invloed van de technologie; Technologische ontwikkelingen hebben invloed op de wijze waarop huisvesting wordt vormgegeven. Een goed voorbeeld hiervan is de 3D-printer. Dit apparaat kan driedimensionale voorwerpen produceren. Delen van een gebouw of zelfs een volledig gebouw kunnen met behulp van dit systeem geprint worden. Groei van de bevolking in de stadsgewesten; De ontwikkelingen in de demografie hebben invloed op de vastgoedbranche. De demografie, koopkrachtontwikkeling en werkgelegenheid heeft op lange termijn effect op de vraag naar onroerend goed. 4. Stakeholdersanalyse Onder stakeholders worden alle personen en groepen verstaan die van belang zijn voor de organisatie. Zonder deze personen en groepen is de onderneming niet in staat om goed te functioneren. Het figuur hiernaast geeft de mogelijke verschillende stakeholders weer (Schop: Stakeholders, z.d.). De belangrijkste stakeholders van Groningen Airport Eelde zijn: De aandeelhouders en financiers (Groningen Airport Eelde: jaarverslag, 2014): o Provincie Groningen o Provincie Drenthe o Gemeente Groningen o Gemeente Assen o Gemeente Tynaarlo Figuur 6: Stakeholders van een organisatie Overheid: Groningen Airport Eelde moet de bedrijfsvoering inrichten volgens de wet- en regelgeving die door de overheid zijn gesteld. Medewerkers: Groningen Airport Eelde heeft te maken met een sterk wisselend aantal passagiers (klanten). De organisatie heeft hierdoor behoefte aan flexibele, loyale medewerkers. Naast de medewerkers in dienst, wordt er ook gebruik gemaakt van oproepkrachten. Leveranciers: een aantal services, zoals de catering (Bos&Bos), heeft Groningen Airport Eelde uitbesteed. Een goede afstemming is noodzakelijk voor het goed verlopen van de processen. Omwoners/buurt: Groningen Airport Eelde wil ervoor zorgen dat het leeft op het terrein van de luchthaven én in de omgeving. Op deze manier wil de organisatie ervoor zorgen dat meer passagiers gebruik maken van deze luchthaven en niet van anderen. De omwoners en de buurt spelen hier een grote rol in. 45

47 Media: Groningen Airport Eelde is erg transparant naar de stakeholders, zeker in het verschaffen van informatie. Deze informatie wordt door de media nog wel eens verkeerd geïnterpreteerd. De luchthaven houdt de media dan ook goed in de gaten en treedt op wanneer dit nodig is. Daarnaast kan de media ook een effectief middel zijn om meer passagiers aan te trekken. Concurrenten: de andere luchthavens in Nederland kunnen als de concurrenten van Groningen Airport Eelde gezien worden. Zoals uit de analyses naar voren kwam, neemt slechts vier procent van de passagiers uit het noorden van Nederland gebruikt van Groningen Airport Eelde. De overige passagiers maken gebruik van de andere luchthavens in Nederland (of Duitsland). Niet elke stakeholder is even betrokken bij de organisatie. Als deze stakeholder wel veel effect heeft op de organisatie, kán negatieve effecten met zich meebrengen. Het is belangrijk om naar het gezamenlijke belang te kijken en zo meer betrokkenheid te creëren (River Communications: Stakeholdersanalyse, z.d.). 5. SWOT-analyse Uit de interne en de externe analyse zijn de volgende sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen naar voren gekomen: Sterktes - Vooruitstrevende blik; - Duurzaamheid staat hoog in het vaandel; - Betrokken, gastvrij en flexibel personeel; - Weinig verloop onder het personeel. Zwaktes - Verliesgevend bedrijf; - Relatief laag aantal passagiers (klanten). Kansen - Stijging van de passagiersaantallen; - Belevingseconomie; - Technologische ontwikkelingen; - Duurzaamheid; - Internationale toeristische bewegingen neemt toe. Bedreigingen - Groei van de bevolking in de stadsgewesten; - Leegstaande panden op het terrein van Groningen Airport Eelde; - Druk op de luchtvaartbranche door klimaatproblemen. 46

48 6. Confrontatiematrix De belangrijkste sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen zijn in onderstaand confrontatiematrix tegenover elkaar gezet. De plusjes en minnetjes geven aan in welke mate de aspecten elkaar op positieve of juist negatieve manier beïnvloeden. STERKTE: Betrokken, gastvrij en flexibel personeel STERKTE: Vooruitstreve nde blik (strategie) ZWAKTE: Relatief laag aantal passagiers ZWAKTE: Verliesgevend bedrijf KANS: Stijging van de passagiersaant allen KANS: Belevingseconomie BEDREIGING: Leegstaande panden BEDREIGING: Groei bevolking stadsgewesten SCORE (3) (4) (-3) (-4) SCORE ++++ (4) ++ (3) --- (-3) ---- (-4) Figuur 7: Confrontatiematrix Groningen Airport Eelde Toelichting confrontatiematrix 1. De luchthaven heeft betrokken, gastvrij en flexibel personeel in dienst. Deze kwaliteiten zijn erg geschikt om in te spelen op het mogelijk stijgend aantal passagiers (als reactie op de vergrijzing) én de belevingseconomie die nu nog steeds gaande is. 2. Op het moment maken 4 procent van de noorderlingen gebruik van Groningen Airport Eelde. De overige passagiers uit het noorden nemen hun vlucht elders. Groningen Airport Eelde heeft hiermee een relatief laag aantal passagiers. Door de vergrijzing zijn er naar verwachting meer ouderen die gaan reizen. Wanneer hier goed op ingespeeld gaat worden, kan deze kans de zwakte van de organisatie opheffen. 3. Er staan veel panden in Nederland leeg. Zo ook op het terrein van Groningen Airport Eelde. De kosten van deze panden blijven bestaan, terwijl er geen opbrengsten gegenereerd worden. Daarnaast kan leegstand schade aanrichten aan het imago van de omgeving waarin het leegstaand pand gehuisvest is. Groningen Airport Eelde leidt op dit moment verlies. Deze zwakte en bedreiging hebben een negatief effect op elkaar. 47

49 4. De leegstaande panden op het terrein van Groningen Airport Eelde kunnen een negatief effect hebben op de luchthaven zelf. Op het moment heeft de luchthaven al een relatief laag aantal passagiers. Het slechte imago, wat de leegstaande panden met zich meebrengen, oefent hier druk op uit. 5. Groningen Airport Eelde heeft een vooruitstrevende blik. De internationale bereikbaarheid van Noord-Nederland neemt toe en de luchthaven wil hier een rol in gaan spelen. Door de vergrijzing is het goed mogelijk dat meer ouderen gaan reizen. Deze twee aspecten versterken elkaar. 6. Onderzoeken laten groei van de bevolking in de stadsgewesten zien. De dorpen trekken leeg. De effecten hiervan zijn ook in Eelde goed zichtbaar; de bedrijvigheid is minimaal. Het leeft niet in Eelde. Dit heeft een negatief effect of het aantal passagiers dat gebruik maakt van de luchthaven en indirect ook op de mate waarin het bedrijf verlies draait. 7. Het genereren van verlies, een laag klantenbestand, leegstaande panden op het terrein en de groei van de bevolking in stadsgewesten hebben een negatief invloed op elkaar en op de bedrijfsvoering van Groningen Airport Eelde. 7. Porter s generieke concurrentiestrategieën Uit onderzoek is gebleken dat bedrijven meer succes hebben als er bewust keuzes worden gemaakt ten aanzien van de strategie en deze keuzes tevens consequent worden doorgevoerd. Porter onderscheidt drie strategieën die een bedrijf kan volgen. Met elk van deze drie strategieën kan concurrentievoordeel behaald worden. Welke strategie het meest geschikt is hangt af van: De bron van concurrentievoordeel (lage kosten of een uniek product); Marktbenadering (brede doelgroep of beperkte doelgroep). Figuur 8: Porter's generieke concurrentiestrategieën Aan de hand van dit model is de kostenfocusstrategie het meest geschikt om de leegstaande gebouwen te verhuren aan het Living Lab Groningen Airport Eelde en de Startups. Er wordt gericht op een klein marktsegment: er zijn weinig Living Labs in Nederland en per jaar zijn er ongeveer 200 nieuwe Startups (Vervest: Eén op de tienduizend startups succesvol, 2015). Daarnaast is het voor deze segmenten relatief goedkoop om zich in één van de leegstaande gebouwen op het terrein van Groningen Airport Eelde te vestigen. De faciliteiten die nodig zijn worden geboden en de locatie biedt vele mogelijkheden voor internationale startups. De locatie is voor het Living Lab Groningen Airport Eelde tevens gunstig. De partijen die bij deze organisatie betrokken zijn, zijn in de nabije omgeving gehuisvest. 48

50 8. OCAI- model 49

51 50

52 51

53 Figuur 9: Uitkomst OCAI model Figuur 8: Grafiek OCAI-model 52

54 9. Resultaten interview Geïnterviewde: Philip Broeksma Interviewers: Iris van den Hurk, Janice Zwiep en Marjolein Rispens Datum: 22 februari 2016 Tijd: tot uur. Plaats: Van Dooren Veste, Living Lab Interviewer (Marjolein): Oké, nou dan begin ik met de eerste vraag, ehm, Wat is uw functie bij het Living Lab? Geïnterviewde: Ja ik ben kwartiermaker van het living Lab en eigenlijk is het Living Lab ontstaan als initiatief van, ehm, Provincie Drenthe, Gemeente Tynaarlo en de Hanzehogeschool. En die, ehm, zijn mijn opdrachtgevers en de bedoeling is van het Living Lab is om uhm opdrachtgevers en onderzoekers en studenten en overheden om die bij elkaar te krijgen rondom onderwerpen, rondom onderzoeksthema s die er spelen. Het is mijn rol om te proberen dat voor elkaar te krijgen zodanig dat studenten er nog iets kunnen leren, zodanig dat vraagstukken benoemd worden en opgelost worden. Dus ik doe dat dus namens uhm de provincie namens Tynaarlo en namens de Hanzehogeschool. Interviewer (Marjolein): Oké. En hoe bent u bij de opdracht van Groningen Airport Eelde terecht gekomen? Geïnterviewde: Ja, ik ben er voor gevraag ander half jaar geleden al hoor, ja. Interviewer (Marjolein): Oké. Uhm bent u ook betrokken bij de verdeling van de onderwerpen, want wij hebben, ehm, mochten uit een aantal onderwerpen kiezen en bent u daar ook betrokken bij geweest? Geïnterviewde: Nee, die zes onderwerpen eigenlijk niet. Dat weet ik was sinds vrijdag, of nee vrijdag voor een week he? Interviewer (Marjolein): Ja. Geïnterviewde: Over welke onderwerpen het nu precies geworden zijn. Waar het om ging is dat het reële vragen zijn waar het vliegveld iets mee kan. Het geldt eigenlijk als vliegveld, als organisatie, als de opdrachtgever. En dat moet eigenlijk passen bij de opleiding Facility Management. Bij Hospitality in Business is het geloof ik? He, dat is jullie specialisatie. Dus daar hebben Ria Martens en het vliegveld he, Onno de Jong, die hebben er overgesproken, onderling over gesproken. Dus ik zorg dat dat contact tot stand komt en zij kijken verder naar de onderwerpen. Interviewer: (Marjolein): Oké, dus dat is allemaal in samenwerking gegaan. Geïnterviewde: Ja Ja Ja. Interviewer (Marjolein): Uhm, zijn er al vorige projectgroepen bezig geweest met een project van Groningen Airport Eelde? Geïnterviewde: Ja. Interviewer (Marjolein): Ook met betrekking op het leegstaande gebouw? Geïnterviewde: Uhm, ja indirect wel. Ik heb twee studenten van Workspace Design, die hebben hun afstudeeronderzoek gedaan om te kijken hoe die leegstaande gebouwen van de 53

55 Rijksluchtvaartschool, de oude RLS, dat is dus eh maar een deel van de leegstaande gebouwen. Dit is het dan he. Die oude RLS, die drie gebouwen die je hebt. Vier gebouwen waar één al van gebruikt is, maar één, twee, drie en hier heb je dan nog de oude gymzaal. Interviewer (Marjolein): Oké Geïnterviewde: Ik wil er zelf ook in, dus ik wil zelf als Living Lab een van de huurders worden, omdat van de pand Nou ja om daar dit soort overleggen daar ter plekken om hier vliegveld plaats te laten vinden. En je bent dan waar je bent. Die studenten hebben dan voor mij gekeken naar hoe je dat dan zal moeten inrichten, hoe, ehm, hoe moet zo n workspace er dan uit zien? Interviewer (Marjolein): Oké Geïnterviewde: Want ik wil dan, nou ja, dat het onderzoek dan tot stand komt. Ik wil dat multidisciplinair zoals Facility Management maar ook Vastgoed en misschien mensen van psychologen noem het maar op, zeg maar juridisch. Dat allerlei dingen bij elkaar en hoe zorg je er nou voor dat er een onderlinge uitwisseling tot stand komt. Dus daar hebben zij naar gekeken en die hebben daar twee rapportages over af geleverd. Interviewer (Marjolein): Zijn die onderzoeksresultaten ook beschikbaar voor ons? Geïnterviewde: Ja, die staan op een website, schrijf even mee LLGAE.nl. Dus Living Lab Groningen Airport Eelde. LLGAE.nl Dan kom je uit bij een Hanzehogeschool website nou dat is een basic website maar staan wel verslagen in, uhm, die je eens kunt bekijken van wat er allemaal eerder gebeurd is. Interviewer (Marjolein): Ja ik denk wel dat dat relevant is voor ons onderzoek. Geïnterviewde: Ja, zeker ja. Dat klopt. Interviewer (Iris): Er zijn dus vier lege gebouwen. Geïnterviewde: Drie leegstaande gebouwen, het hele ensemble dat is op dit plaatje wat beter te zien. Deze vier gebouwen rondom de vijver dus het hele ensemble dat is de oude luchtvaarschool. Dit is een toekomstig plaatje hoor. Dit gebouw staat er niet en daar zal ik je zo over vertellen. Dit ensemble is de Rijksluchtvaartschool met die vijver is het allemaal het provinciaal monument. Dit is nu in gebruik, de oude gymzaal. De piloten opleiding is het he. Willem Alexander heeft daar zijn opleiding gehad bijvoorbeeld. Piloten werden daar op Eelde opgeleid. Hier is het lesgebouw. Net zoals het gebouw links. Hier is een soort hoofdgebouw met kantine, alles en slaapgebouw. De internaat waar je dus, ehm, waar slaapkamertjes zijn en dit was de gymzaal. Nou deze drie gebouwen zijn vrijwel leeg. Hier is een cateraar die een deel van het gebouw gebruikt maar verder is het gebouw in deplorabele toestand. En het is, ehm, het asbest is er inmiddels uit. Verder is het, ehm, nou het kan wel een opknapbeurt gebruiken. Interviewer (Iris): En je kunt er wel vanaf de gewone weg komen, het is niet zo dat je eerst moet inchecken? Geïnterviewde: Nee dat lijkt wel zo. Ehm, je kunt hier.. Hier heb je een huisje met een slagboom die slagboom gaat open als je er met de auto voor staat. Dus waar die slagboom voor dient is mij een raadsel. Maar die gaat open en dan als je weg gaat, gaat hij ook gewoon open. Daar zijn parkeerplaatsen, maar je kunt gewoon doorrijden. En, uhm, nou zo dus, je kunt er gewoon heen. Maar het gebouw is leeg. En op deze plek is de nieuwe KLS de luchtvaartschool, flight academie en daar worden nu de piloten opgeleid. Dus het gebouw wordt niet meer gebruikt. Dat is al 10,15 jaar het geval en dat is doodzonde. En een van de dingen die provincie en gemeente ook willen is dat dat 54

56 gebouw ook weer, oude luister weer hersteld wordt. Dat het weer gewoon gaat leven dat er weer dingen gebeuren. Interviewer (Iris): En dat wordt niet meer gebruikt om dat ze niet meer veilig waren of uhm? Geïnterviewde: Nou het voldeed kennelijk niet meer aan de eisen. Dus KLM heeft gezegd wij bouwen een nieuw gebouw. Die is op dit plaatje niet meer te zien maar hier misschien wel, dit is gewoon google hoor. Ja, nee, dat is niet te zien. Maar hier, hier ligt dat gebouw zeg maar. Dat is een nieuw gebouw en dat voldoet kennelijk beter aan de eisen. Voor de leslokalen en alles zeg maar. Externe interviewer: Waarom hebben ze het dan zolang leeg laten staan? Waarom hebben ze niet eerder ingegrepen als het al 15 jaar? Geïnterviewde: Niemand had een goed idee. Het laatste idee was denk ik tien jaar gelden, om er een soort energie campus van te maken een energie plan, iets met duurzame energie. Dat is allemaal niet tot stand gekomen. Het laatste goede idee is platgooien en parkeren. En nu wordt het idee om het wel op te knappen, op te klussen en daar wel gewoon weer levendigheid en ehm Waarom dat zo was heeft te maken met exploitatie. Je moet het onderhouden, dus als je eigenaar bent moet je het onderhouden. Je moet gas, water en licht je moet het ehm en dat is gezien de staat van het gebouw he, het is enkelglas en niet geïsoleerd, het is een jaren 50 gebouw, is dat gewoon niet reëel. En ik denk nog steeds niet dat dat op een goede manier te exploiteren is. Ook al heb je het opgeknapt dat je er uiteindelijk geld mee kan verdienen, er is altijd geld nodig. Denk ik maar dat weet ik niet zeker hoor, er zal een partij geld bij moeten leggen. En dat is dan misschien wel de provincie Drenthe, die zegt ja provinciaal monument, dat is onze schuld daar hebben wijn voor gekozen. Wij willen ook graag dat het, nou ja, het weer levendig wordt. Externe interviewer: Want als u het zo over die sporthal had die wordt nu nog wel gebruikt? Geïnterviewde: Ja ik geloof van wel. Nou niet als sporthal maar als loods, als een soort opslag hal. Externe interviewer: Oké, dus daar hoeven we ook verder niet. Geïnterviewde: Nee dat gebouw is een aantal jaren geleden door de huisarchitect van Ringen is die opgeknapt en dat gebouw functioneert. Het ligt het dichtst aan de weg. En daar, ehm, grote ruimte zoals een loods wordt dat gebruikt en ik geloof dat, dat er een paar kleine bedrijfjes in zitten. Ook een cateraar dacht ik, maar dat weet ik niet zeker. Interviewer (Janice): Dus wij moeten ons richten op die drie gebouwen zeg maar eigenlijk? Geïnterviewde: Ja die drie gebouwen en, uhm, er staat dus wat te gebeuren en dat is ook een deel van de energie die er nu is. Uhm, op 1 juli 2016 begint de kunst biënnale. De Drenthse biënnale. Biënnale is een twee jarig evenement he. Dat is de afkorting van het woord. Kunst biënnale in to nature heet dat. De allereerste keer dat dat gebeurt. En die Drenthe, is dus deze plek geworden. Daar als hoofdvestiging voor die biënnale, dus dat is ook de reden dat het asbest er uit is, dat is de reden dat het nu wind en water dicht wordt, zodat in de zomer juli tot half september duurt dat, wordt daar, uhm, ja een kunst tentoonstelling, kunstmanifestatie, wordt dat de plaats van de kunstmanifestatie. Eelde of Tynaarlo heeft best wel veel kunst he ook in museum de Buitenplaats heb je en voor Eelde de stad Groningen is het dicht bij he, je hebt een aantal fietsroutes, het fietsroutes worden er gemaakt. Maar het hoofdcentrum, het hoofdkwartier wordt een van deze drie gebouwen. En dat zal het middelste gebouw zijn. Daar heb je ook de meeste ruimte zeg maar daar heb je een grote zaal en daar kun je wat kunst hangen of daar kun je je objecten of daar kun je een keer bijeenkomst houden zeg maar. Dat is dan het beste gebouw. Dus dat is 1 juli al dus is ook echt een reden dat het niet plat gegooid is en dat er nou het asbest is uit gehaald. En dat er aannemers 55

57 aan de gang gaan. Er moet nog wel een zak geld naast, maar dat, uhm, die gaat er komen. Er moeten zo n bezoekers, ehm, minimaal komen, dus dat is geen kattenpis. Nou die zijn er half september uit en dan wil ik er eigenlijk wel in. Of in dit gebouw of in die die vind ik eigenlijk het mooiste dat is het lesgebouw, daar heb je wat meer de leslokalen. En hier heb je, nou ja, meer de kamertjes, de hotelkamertjes zeg maar, ehm. Of nou studentenkamer lijkt het meer op. Dus dat is voor mij minder geschikt, dus daar zal ik wel graag in willen. Lijkt me wel wat. Dit is de tekening van de toekomst die kun je vinden in het strategisch plan van het vliegveld. Werelden verbinden dus op hun eigen website. GAE.nl dat weet ik niet zeker op de eigen website is dat te downloaden. Dit is een plaatje van de toekomst zo ziet het er nog niet uit, bijvoorbeeld deze rotonde is er nog niet. Het idee is dat de rotonde de parkeerplaatsen, dat kan die, nou ja, die oriëntatie van die gebouwen is nu naar buiten gericht als een soort hoefijzer zo om die vijver. Maar het wordt dan naar de vertrekhal gericht. Dat dat je zeg maar een centraal plein hebt, daar parkeer je en deze gebouwen kijken naar het gebouw zo. Dus dat is nu niet zo, de hoofdingang zit steeds aan deze kant. Maar dat zou dus, he, hier is nog een hek en bomen, nou alles weg en dan heb je dus die oriëntatie die kant op. Nou en als er dan zo n Living Lab van de Hanzehogeschool zit er dan en, en misschien wel andere partijen erin, dan heb je wel levendigheid he. Het is nu een dood gebouw en als je er langs rijd op weg naar je witte bestemming of je vakantie dan zie je niet het is gewoon dood gebouw. En als er dan, nou ja, dan brand er licht en er lopen mensen rond er is levendigheid. Dat is ook het belang van de provincie en de gemeente. Reuring willen die gewoon er moet wat te doen zijn dat moet gewoon. Dat is een vraagstuk. Interviewer (Iris): Zijn er nu ook geïnteresseerde andere partijen? Geïnterviewde: Ja, uit de kunstwereld en Tynaarlo. Die hebben zich verenigd in CIT heet dat, C I T: Creatieve Industrie Tynaarlo. En euhm, de woordvoerder daarvan of de ambassadeur euhm is een kunstenaar die ook, nou die wil een soort fablab regelen. En het fablab is een fabricatie, fabrication laborotory. In Groningen is er één, een soort grote ruimte waarin allemaal apparatuur staat: een 3Dprinter, een lasersnijder hè dat is als individuele kunstenaar veel te duur en je hebt hem ook lang niet de hele tijd nodig, maar als die in zo n gemeenschappelijke ruimte staat kun je het eens een keer gebruiken om prototypen te printen of een lasersnijder te gebruiken. Dus eh overal ter wereld is dat al, behalve in Drenthe. Nou eh, dat zou dan dus hier het geval kunnen zijn (wijst een gebouw aan). Eén van deze ruimten. Nou ja, zo n laboratorium, hè een Living Lab is ook een soort loboratorium, dus ik heb er ook wel oren naar om één van de partners te worden in dat eh fablab. Wat gemeente Tynaarlo wil, die denkt, nou ja als hier al wat gaat gebeuren, die gebouwen, daar kunnen ook wel Startup bedrijven zitten. Jullie zijn straks klaar met je studie en in je studie heb je misschien iets ontdekt of een soort eh proces, hè iets op het spoor gekomen waarvan je zegt daar kan ik wel te gelden maken, daarmee kan ik wel een bedrijf beginnen, iets van jezelf.. Hè een facility management bedrijf speciaal gericht op Dan komt er iets. Nou dat zou gevestigd kunnen worden, nou, in deze misschien (wijst gebouw aan). Allemaal kleine ruimtetjes, een paar muren wegslaan en dan heb je gewoon bedrijfsruimtes. En die kunnen gebruik maken van de kantine, die kunnen dat, dat fablab, daar kunnen ze gebruik van maken en er lopen, studenten lopen er rond. Zoiets zo er, eh, zoiets kan er ontstaan. Dat, dat plan is er ook, om eh, ja. Dat is wat Tynaarlo wil, startup bedrijven erin en als overheden iets willen, dan is er soms ook geld om het mogelijk te maken. Interviewer (Iris): Mhm, en wat eh bedragen de kosten, weet u dat ook? Voor de leegstaande gebouwen nu? Geïnterviewde: Euhm, nou er gebeurt niet heel veel. Er wordt pacht betaald. Want eh, het grond is eigendom van eh het vliegveld. De gebouwen zijn eigendom van KLM. Dus als je een gebouw hebt op grond van iemand anders dan moet je een overeenkomst hebben, dan wordt er pacht betaald. Die 56

58 gebouwen staan leeg, maar die gaan nu verkocht worden en eh het beeld is dat de provincie de gebouwen zou kopen. Wat ze kosten nu eh, ja, wat kost een leegstaand gebouw? Ik weet het niet. Er is vast wel op internet, het is vast wel ergens te zien. Wat kost dat? Je hebt de eh, ja OZW heb je, beveiliging moet je hebben. En er is nog een eh ja, hypotheek die je afbetaald, ik weet niet, een lening. Wat zijn kosten van een leeg gebouw? Ja, goede vraag. Wat kost een leeg gebouw? Haha, ja. Externe interviewer: Is het dan daarna de bedoeling dat het wordt onderverhuurd zeg maar, omdat het dan van de provincie is? Geïnterviewde: Ja, dus die heeft een eh, projectontwikkelaar, dat is eh ja Boei, Stichting Boei, Boei, het is geen stichting. B O E I. Dat is Behoud Industrieel Erfgoed, die ontwikkelen het pand nu. Die hebben ervoor gezorgd dat die asbest eh der uit was en alles. En ehm, die zorgen, die gaan het exploiteren zeg maar, namens de provincie. Die zorgen voor euhm voor huurders en voor eh gebruik en die bepalen huurprijzen en in het begin wint- en waterdicht. Ik zei: Nou, dat maakt mij niet uit. Ik hoef geen hoogpolig tapijt op de vloer eh, hetzelfde geldt voor zo n kunstclub. In de zomer eh, verwarming hoeft het nog niet te doen. En op een gegeven moment wordt het natuurlijk steeds mooier en steeds beter. Ondertussen is er ook eh, een student Werktuigbouw die gaat kijken naar het energiesysteem van dat gebouw. Hoe kun je nou daar een duurzaam systeem van maken en ehm dat het goedkoop is en dat het misschien 0 op de meter zeg maar, is dat mogelijk: zonnepanelen of eh wind of eh hoe doe je dat. Die gaat daar eh, die gaat daar naar kijken. Het is enkelglas. Om maar even iets te noemen. En dubbelglas is een eh, het is een monument hè, maar dubbelglas in een stalen profiel dat is niet makkelijk. Dat is een eh niet eenvoudig probleem. En je wil dat stalen profiel, als je hier gewoon kunststofkozijnen van gaan maken, dan wordt de aanblik wat anders. Dat ziet er gewoon anders uit. En dat eh, dat is een jaar of 50 gebouw en je ziet de gele en rode en blauwe vlakken. Dat zijn Mondriaan vlakken. Dat is niet gemaakt door Mondriaan, maar door zijn collega Bart van der Leck. Zij zaten in dezelfde eh, kunstenaarsgroep eh De Stijl, Theo van Doesburg ook een bekende naam. Die heeft dat eh, het gebouw mede ontworpen. De kleuren en de inrichting, dat is dus een kunstwerk van De Stijl en de eh stijl heet De Stijl. Dat is een heel beroemde en bekende eh, Mondriaan was als één van de voorlopers ervan, die houden van de primaire kleuren: het goede rood, het goede blauw en het goede geel en wit. Wat je bij Mondriaan ook ziet. En daarom is het ook een Provinciaal monument, in 1957, een jong monument, maar wel een monument. Als je dat gaat verpesten door, verpesten door dubbelglas en een kunststoffenprofiel. Dan is het niet meer, dan is het wat anders geworden zeg maar. Maar je hebt wel wat nodig om een beetje, hè je vroeg net waarom gebeurt er niets mee, om het een beetje economisch te verwarmen heb je wel ja dubbelglas weet ik veel. Eh, je wilt niet het heelal gaan warm maken. Vroeger was energie geen issue en nu wel. Dus dat is echt wel, dat is echt wel een thema. Maar dat is voor bouwkundigen om daar goed naar te kijken. Interviewer (Janice): En is het dan ook zo dat eh al deze drie dan monumentale gebouwen zijn of gaat het alleen om deze? Geïnterviewde: Nee, het gaat om alle vijf dingen. Vijf. Ook de vijver. Ook de vijver is een deel van het assemblee. Dus alles. Alles is een monument. Interviewer (Iris): Wij hoorden ook dat Airport Eelde graag dat gebouw bij hunzelf wil betrekken. Bij hun eigen eh Geïnterviewde: Nou wat ik zeg hè, ja betrekken, ze willen geen eigenaar worden, want dus eh zij moeten, vliegtuigen, dat is hun business. Geen panden exploiteren of verhuren zeg maar. Dat doen zij niet. Zij moeten zorgen dat vliegtuigen landen en weer opstijgen. Maar wel om zeg maar, als de 57

59 oriëntatie die kant op gaat, wie weet komt er een vliegtuigmaatschappij die zegt ik wil me wel op Eelde vestigen. Dan zou dit misschien een pand kunnen zijn. Dat is een mogelijkheid, ja. Interviewer (Janice): Dat is niet een heel belangrijk of een, eh dat is een mogelijkheid, maar het is niet dat we daar vanuit moeten gaan dat het zeg maar echt iets samen Het is al genoeg zeg maar als je ervan uitgaan dat hier de ingang is, dan is het er eigenlijk al bij betrokken? Geïnterviewde: Ja, dit is een plaatje uit een strategische eh, een strategisch plan. Euhm, dit gebouw staat er niet. Dit gebouw staat er ook niet. Dit wordt de brandweer, daar zijn ze mee aan het bouwen. Deze vertrekhal is anders dan de vertrekhal die jullie die vrijdag zagen. Dit is veel groter. Dit is misschien wel gericht op of misschien wel een hè. Daar zijn plaatjes van. Misschien ook wel in dat eh, werelden verbinden, dat strategisch plan. Die moet je maar eens even doorlezen. Euhm, Eelde heeft maar passagiers. Die tellen dubbel: 110 heen en 110 terug. Dat worden er nooit , het worden er nooit een Dus dat gaat allemaal niet gebeuren. In ieder geval niet zolang wij nog leven, niet de komende 10/20 jaar zeg maar. Dus of Eelde, of daar die vliegtuigmaatschappijen allemaal massaal gaan zitten. Lelystad wordt de overloophaven van Schiphol. Eindhoven loopt als een tierelier. Waarom zou je in Eelde gaan zitten? Ik weet dat niet. Ik weet dat niet. Maar goed, je hebt wel.. Ze gingen van naar Dat is meer dan 10 procent groei in één jaar. Nou, dat zijn Chinese groeicijfers. Dat is eh, of tenminste zoals het vroeger in China ging. Dat is wel een heel erg grote groei, maar dat is niet eh, ik denk niet dat dat eh, zo makkelijk gaat gebeuren. Als je daarop koerst hè, het is alleen maar euhm, te exploiteren als daar wat luchtvaartmaatschappijen een kantoortje gaan vestigen.. Dat is een slecht idee. Er staat nog een pand leeg. Dit pand staat ook leeg. En nu heb je de weg hier tussendoor hè. Plaatje, hier een rotonde, één toegangsweg en dan uitwaaieren. Dit pand staat ook leeg. Het Nacapgebouw. Dat is 15 jaar oud ofzo. Hier staat Geverke en die is leeg. Een student vastgoedmakelaardij gaat naar dit gebouw kijken. Euhm, om te kijken van ja dat is ook zoveel vierkante meter. Staat op de website euro per jaar kun je hem huren. Maar eh, ja die staat ook al jarenlang leeg. En terwijl het een relatief modern gebouw is. Wel goed geïsoleerd, hè, eind 1999 geloof ik dat dat kon, staat ook leeg. In Schiphol worden er moorden gepleegd om daar, haha, om daar in de buurt te mogen zitten. En hier staan gebouwen leeg. Dus dat is de situatie. Interviewer (Iris): Zijn er ook specifieke veiligheidsmaatregelen waar we dan rekening mee moeten houden, omdat het bij een vliegveld zit? Geïnterviewde: Nee, voor die gebouwen niet denk ik Waar denk je aan dan? Interviewer (Iris): Ja, ik weet niet wat hun stellen, maar Geïnterviewde: Nee, gewoon het hele vliegverkeer natuurlijk op de landingsbaan. Dat is allemaal geregeld: de veiligheid en hoe je op de landingsbaan.. Dat is allemaal eh.. Een gebouw, ja dat moet niet hoog de lucht in, haha, maar dat is eigenlijk alles. Maar dat is eh, dat is maar heel beperkt. Nee, veiligheidseisen zijn er eigenlijk niet. Interviewer (Janice): Oké, en is er nog een speciaal budget ofzo waar we, zeg maar, die we ons, ja, die we in ons achterhoofd moeten houden? Geïnterviewde: Ja, wat zou het kosten om zo n gebouw eh, eigenlijk die drie gebouwen toonbaar te maken en te kunnen verhuren? Ik weet het niet. Een paar ton, een miljoen misschien. Er is wel een keer een berekening gemaakt, wil je het echt mooi maken dan kost het 1,3 miljoen ofzo. Jij vraagt net van eh, waarom steekt er niemand geld in. Volgens mij kun je het gebouw kopen voor een euro. Die euro is de kosten niet, dat zijn de kosten niet. Wil je er echt iets mee, ja, er zijn in het verleden wel 58

60 ideeën geweest van, ja, je kunt er een theater van maken of een dorpshuis voor Eelde of weer wat anders... Een supermarkt. Maar ja... Dat is niet... Interviewer (Marjolein): Maar de kosten worden dan betaald door de gemeente of komt het, gaat het ook van het vliegveld zelf uit? Geïnterviewde: Nee, het vliegveld zegt dat is niet onze core business. Wij kunnen, het vliegveld draait met verlies. Dat heb je gehoord. Euhm, het vliegveld is eigendom van vijf aandeelhouders. Dat zijn allemaal overheden: provincie Groningen, provincie Drenthe, stad Groningen, Assen en gemeente Tynaarlo. Tynaarlo voor vier procent geloof ik en de rest enkele tientallen procenten elk. Dus die hebben geen belang bij een, ja geen belang? Als ze nog een keer extra verlies zouden gaan draaien doordat ze een miljoen gaan investeren in die drie gebouwen, van er de vraag is wie het ooit gaat huren en of die wel een kostprijs zou willen betalen enzovoort. Dat gaan ze niet doen. Ik denk dat de eh, provincie Drenthe, het ligt natuurlijk in Drenthe, het ligt in Tynaarlo, dat die er belang bij hebben. Het is een provinciaal monument. Euh, in de politiek is er wel steun, omdat het gebouw het eh, her, eh, hoe zeg je dat, revitaliseren. Gemeente Tynaarlo zegt ja startup bedrijven. Hè zo, startup bedrijven, waar komen die vandaan? En, euh, in welke sector zijn die startup bedrijven? En kunnen die niet beter hier op het Zernike gaan zitten? Die zouden daar, ja het economische levendigheid van een gemeente is een gemeentelijke taak om, eh, om hier bedrijven te krijgen. Hier aan de overkant heb je een bedrijventerrein. Ik weet niet of je daar al geweest bent. Nou, neem een zakdoek mee, want je krijgt echt tranen in de ogen als je dat ziet. Dat is helemaal niet, dat is heel droevig, eh, dat is dus een bedrijventerrein tegenover een vliegveld. Dat is gewoon, dat is echt treurigmakend. Dus daar lukt het ook al moeilijk om daar bedrijven echt met power, zeg maar eh, aan de gang te gaan. Als hier die startups komen, ja, misschien als je het gratis weggeeft of als je een hele lage huurprijs rekent, dat dan hè, ex-studenten zeg maar een jaar of drie, vier, vijf willen zitten. En dan heb je dus die levendigheid. Eigenlijk is dat wat ze willen, gewoon levendigheid. Het gebouw moet weer gaan leven en er moet weer wat gebeuren. Wat het ook is. Interviewer (Marjolein): En weet u ook om hoeveel vierkante meter het in totaal gaat? Geïnterviewde: Ik heb plattegronden voor jullie. Ik had er eentje geprint, maar dat is eh, op A3, ja dat is eh. Van die drie gebouwen heb ik gewoon plattegronden. Een paar jaar geleden zijn eh, ja dat is haast niet te lezen. Ik zal je een pdf geven, dan kun je eh inzoomen zoveel je wil. Dan kun je ze ook door de potter gooien en dan heb je ze gewoon op groot formaat. En daar eh, kun je de vierkante meters wel verder uitrekenen zeg maar. Ja, dat heb ik wel. Dus als ik eh van elk groepje zeg maar een eh contact adres krijg, dan eh... Dat heb ik al geloof ik, of niet? Ik heb die van jou, Marjolein. Externe interviewer: Van mij heb je ook een mail gekregen. Geïnterviewde: Ja, hoe heet je ook alweer? Externe interviewer: Esmee. Geïnterviewde: Esmee, en? Van jullie heb ik ook een mail gehad. Externe interviewer: Ja, Wouter. Geïnterviewde: Ik mail het maar gewoon. Het is geloof ik iets van 10 of 12 megabyte bij elkaar. Maar eh, ik zal er wel een paar porties van maken. Interviewer (Iris): Hoe laat is dat donderdag? 59

61 Geïnterviewde: Ja, wat heb ik afgesproken donderdag? Half 2 ofzo? Ja, donderdag half 2 in principe ben ik er dan. Externe interviewer: En u krijgt toch nog te horen of we het gebouw in kunnen of niet? Geïnterviewde: Ja, die sleutel hebben ze niet meer. Die hebben ze aan iemand anders.. Iemand die ik niet ken en iemand die mij ook niet kent. Die wil grip hebben over wie er in het gebouw komt. Maar ik ken hem dus niet en hij kent mij ook niet. Dus ik kan me voorstellen dat als je zegt van ja, eh, ik wil grip hebben op wie er in komt, dan doe ik dat niet met iemand die ik niet ken. Dus dat moet allemaal nog.. Dat moet ik nog voor elkaar krijgen. Dat wist ik niet. Daar ben ik sinds kort achter. Vroeger had het vliegveld zelf de sleutel en dan was het eigenlijk geen probleem, maar nu heeft iemand anders de sleutel. Ik heb wel wat foto s van de binnenkant, dus die zal ik ehm, die zal ik nog even opsturen. Interviewer (Marjolein): En wij zouden daar eventueel ook bij aanwezig eh kunnen zijn? Geïnterviewde: Ja, zeker hoor. Externe interviewer: Op zich kunnen we onze vragen nu hier stellen. Kunt u dan meer laten zien? Of eh.. Want anders zouden we ook zelf kunnen kijken. Ik bedoel dan hoeft u niet helemaal daar naar toe te komen. Voor ons was het ook gewoon dat we er in konden. Geïnterviewde: Ja, dat is ook zo. Oké, zullen we het zo doen. Nee, ik denk dat het donderdag te kort dag is. Euhm, ik zal wel proberen om te kijken wanneer we naar binnen kunnen. Dan maak ik gewoon een gebouwen bezoekdag. Zullen we dat doen? Dan doen we het donderdag niet. Als er andere vragen zijn, nou jullie hebben dit uurtje. Een half uur nog. En anders eh, kom gewoon even langs. Ik zit gewoon hier. Dit is mijn werkplek eh, één gebouw verder op zeg maar. Dus dat is gewoon goed te doen. Of we mailen even als je dingen wilt weten. Ja, doen we donderdag even niet. Zullen we dan doen? En dan regel ik nog een bezoekmoment om bij die drie gebouwen binnen te kunnen. Je kunt het inderdaad van de buitenkant zien, maar het gaat eigenlijk alleen om dit gebouw? Of gaat het ook om andere? Dit is ook een leegstaand gebouw. Externe interviewer: Nee, het gaat alleen om die andere. Geïnterviewde: Die Rijksluchtvaartschool, ja. Nou ja, daar heb ik tekeningen van. Interviewer(student andere klas): En in principe kunnen wij gewoon, om alleen de buitenkant te bekijken, dan kunnen wij er gewoon naar toe? Geïnterviewde: Ja, ja. Interviewer (Marjolein): Euhm, zijn er ook nog elementen waar we rekening mee moeten houden aangezien het een monumentaal gebouw is? Het hele complex eigenlijk. Wat wel en wat niet mag. Geïnterviewde: Ja, maar ik weet niet wat. Haha. Vast wel. Nou kijk, het mooie van het gebouw is. Ik begin net over die kleur hè. Ik heb ook weleens een foto van het gebouwtje. En dat, je ziet het misschien wel. Ramen ingetikt hè. Inmiddels zijn die ramen allemaal hersteld. En dan zetten ze er even snel iets voor weet je wel. Maar wat ze er dan voor zetten is dan een oude deur, maar wel in de kleur geel, in de goede kleur geel weet je wel. En de andere, de deur zal wat scheef voor een ander raam dat ingetikt is, maar wel de goede kleur blauw. Euhm, het is, het gebouw is een monument en dat is het niet zomaar. Het is, wat ik net zeg hè met dat dubbelglas, geen kunststofkozijnen want dan krijg je van die dikke kozijnen en dan hè met dubbelglas dan gaat het karakter van de buitenkant, die gaat weg. Bij de gymzaal, die hoge gebouw, daar zie je het al een beetje. Dat het gewoon niet helemaal mooi is. Euhm, dus het karakter van het gebouw, aan de binnenkant zijn een aantal 60

62 muurtjes links en rechts bijgezet en er zijn wat dingetjes weggehaald. Ik krijg daar weer tranen van in mijn ogen. Ik hou wel van het karakter van een jarig 50 gebouw. Zeker dat wat met zorg en aandacht is neergezet. De architect was Kuipers. Op zich een bekende naam. De kleinzoon van degene die al die stations, eh, gemaakt heeft. Van Amsterdam en van Groningen. Zijn kleinzoon, Pierre Kuipers, was dan de architect, samen met Bart van der Leck. De stijl, dat karakter zeg maar, dat moet, eh, dat moet natuurlijk in stand blijven. Dus bijvoorbeeld, ja, zonnepanelen op het dak. Ik weet niet of dat een goed idee is, omdat je daarmee ook. Ik vind het ook wat lelijk, omdat je daarmee ook het zicht, eh, wordt daarmee anders. Euh, een likje verf erop. Ik was laatst bij het museum Drachten. Museum Drachten, eh, Drachten is ook een De Stijl stad. In de papegaaienbuurt heb je van die huizen, eh, die zijn ook geschilderd in de kleuren van De Stijl zeg maar. Ik zeg, de kleur geel bijvoorbeeld hè, hoe, eh, hoe wordt dat dan hersteld? Pak je dan gewoon een kleurenwaaier van de Gamma, dan drukken ze een paar toetsen in en dan krijg je de goede kleur geel. Nee, zeggen ze, dat kun je doen, maar vooral geel is een kleur die snel, eh, door invloed van de zon of door licht verkleurd. Er is nu iemand bezig, een hoogleraar nog wat. Die probeert de chemische samenstelling te achterhalen van de kleur geel, en de andere kleuren ook, de kleur die destijds in de jaren 50 erop gesmeerd is zodat je de goede kleur geel krijgt. Daar waren ze dus heel erg fier en precies op. Je moet precies de goede kleur hè, de primaire en semi-primaire kleuren, die moet je dan op precies de goede, de goede kleur geel, de goede kleur blauw, de goede kleur rood moet het zijn en dat moet zo blijven. Dus nu probeert een hoogleraar, moet je nagaan, de chemische samenstelling van die verf te achterhalen. Waarom vertel ik dat? Om aan te geven hoe betrokken men is op, op zo n monument. En museum Drachten wil een De Stijl -jaar organiseren, 2017, in heel Nederland is dat. Drachten doet mee. Nou, dit pand ligt op een steenworp afstand van Drachten. Dus dat pand moet meedoen. Verpruts het niet zeg maar, dus geen, eh, muurtjes weg of muurtjes erbij. Nee, je hebt hier... Dit soort binnenmuurtjes maakt allemaal niet uit, maar in die grote ruimte heb je dan, heb je een grote ruimte zeg maar. Je kunt er zo een vloer inmaken en dan heb je veel vierkante meters en dat is het goed om te exploiteren. Niet doen, want dat vermoord het karakter van het pand. Nou, eh, wat de monumentenwetten zeggen over wat allemaal wel en niet mag durf ik niet te zeggen. Dat is meer een vraag voor een jurist of een bouwkundige zeg maar. Interviewer: (Marjolein): Oké dan gaan wij daar nog wat meer onderzoek naar doen. Geïnterviewde: Ja, misschien nog iets te vertellen of, uhm, energie heb ik het over. Uhm, green sustainable airport is een van de dingen waar ze aan mee deden, iets wat de provincie Drenthe ook wil, is, uhm, energie en duurzaamheid. Het plan is om, ehm, langs de, langs de banen, al die hectaren die je hier hebt. Om daar allemaal zonnepanelen, die daar neer te zetten. Het is eigenlijk een lege vlakte. Om daar zonnepanelen neer te zetten en die leveren dan 10 mega watt op zeg maar. Nou die stroom moet ergens heen en dat zou dus naar dit pand kunnen. Maar eigenlijk zegt dat iets, dat plan zegt iets over een intentie om ook met energie en duurzaamheid bezig te gaan. Dus als het pand heringericht wordt, mag dat best wel op een duurzaamheid, uhm, 2.0 zeg maar he. Het mag wel een stap verder gaan. En daar, als er eenmaal geld is om met dat gebouw bezig te gaan dan kan het misschien ook wel, nou ja, die duurzaamheid he, doe maar aardwarmte of he zoveel meter de grond in dan heb je de aardwarmte, doe maar dit en Dat zijn allemaal mogelijkheden. Het mag best wel, uhm, een stapje verder gaan dan normaal he. De brave restauratie van he we gaan het allemaal braaf dat, dat hoeft, mag best wel out of de box, dat mag best wel iets, een stap verder. Het levert weer die reuring op die je wil en het laat ook zien, nou de intentie van duurzaamheid van de provincie Drenthe en van de gemeente. Desnoods best nog iets om even in het achterhoofd te houden: het mag best wel een iconisch pand zijn. Dat het net even een stap verder gaat als een soort voorbeeld voor anderen. 61

63 Interviewer (Marjolein): Oké, hadden jullie nog vragen? Externe interviewer: Nou, wie neemt nou eigenlijk het echte besluit over wat voor bedrijven er in komen bijvoorbeeld? Is dat echt de provincie of? Geïnterviewde: De provincie wordt eigenaar, dus de eigenaar bepaald dat lijkt mij, ja. Externe interviewer: Zijn alle vragen nu beantwoord? Interviewer (Iris): Ja Geïnterviewde: Het is misschien nog veel allemaal he? Interviewer (Marjolein): Ja, het is ook wel stukken duidelijker geworden. Ik heb nu een goed beeld van hoe het in elkaar zit en waar we ons op kunnen richten. Geïnterviewde: Nou, goed zo. Nou het gaat over het hele gebied, dus Living Lab Groningen, Airport Eelde. Het lijkt dat het gaat over het vliegveld he, dus Onno de Jong, dat er meer Ryan Air is komen te landen en opstijgen. Living Lab gaat over de hele context erom heen dat gebouw en het bedrijven terrein aan de overkant enzovoort. En wat de provincie en de gemeente willen is gewoon reuring. Dus het gebouw, het laatste idee dat is ik zei, platgooien en er parkeerplaatsen van maken. Nee, het gaat dus echt helemaal de andere kant op, herstellen asbest is er inmiddels helemaal uit, kunst Biënnale er in en Living Lab er wat mij betreft in en nog andere dingen erin. Als er maar reuring, levendigheid is. Je komt dus, op een gegeven moment kom je dus aanrijden, je gaat op vakantie je ziet dat gebouw en als daar eenmaal levendigheid is dan trekt dat ook weer een vliegwiel in beweging. En wie weet wat er dan allemaal voor moois nog gebeurd. Interviewer (Marjolein): Ja want wij ervaren dat ook wel een beetje. Want wij zijn er al geweest op excursie en het was daar, en er ging op dat moment ook geen vlucht dacht ik? En het was zo rustig. Geïnterviewde: Ja, toen wij er waren gingen er maar twee vluchten die dag he. Vier uur en half vijf dacht ik he. Het lijken dan drie vluchten eentje naar Eindhoven en eentje naar Tenerife, dat betekent gewoon, hij gaat naar Tenerife maar stopt nog even in Eindhoven om mensen op te pikken en dan vliegt ie door. Maar twee vluchten dus. Dus ja, het vliegveld, wat er ook mee speelt is dat die reuring, die positieve reuring zoals die baanverlenging enzo heeft, uhm, ook wel ja dertig jaar lang gedoe opgeleverd, dertig jaar gezeik en dertig jaar lang, ehm, tot aan de raad van staten zeg maar he. En dan gaat het niet alleen maar om die baan verlengingen he, maar mensen zijn dan bang dat er veel meer vliegtuigen komen te landen. Nou ja laten we dat eens verdubbelen dan heb je vier vliegtuigen in plaats van twee vliegtuigen, dat stelt allemaal niks voor. Dat is het echt niet he. Op Schiphol is er elke twee minuten een vliegtuig en hier is het dan twee per dag en dat worden er dan vier per dag. Dan heb je dubbel, worden bezoekers nou ja. Maar het gaat over vleermuizen, dus daar gaat hem, het gaat ook niet over die vleermuizen. Dus tuurlijk die hebben die baan verlenging he hier het laatste stukje heb je in wezen omgeploegd om die laatste 700 meter. En dan heb je een over andere vleermuizen kolonie die hier zit lang de route. En dat kun je allemaal wel oplossen, daar kun je vleermuizen, zeg maar nieuwe hangplekken maken voor die vleermuizen. Zodat ze om die verlengde baan heen kunnen. Maar dat gaat dan weer op niet zo n goede manier. Dat gaat dan net iets te goedkoop en net niet goed. Het gaat ook over betrouwbaarheid, over kom je je afspraken wel na. Dus het vliegveld en de baanverlenging, de overheid heeft ook iets om zich heen van, uhm, ze doen maar en luisteren niet naar ons en alles gebeurt maar zomaar zonder ons. Dat is dus een deel van het verdriet en van de argwaan die er in de omgeving is. En ik heb je verteld over die energie zuinigheid, die zonnepanalen. Wat provincie Drenthe doet is niet zomaar, pleur die zonnepanalen er maar neer, schroef ze maar in de grond en klaar, die zegt, nee, dat is een ingreep in het landschap, 62

64 dus laten we nou eens zorgen dat daar een paar clubs, uhm, reclamebureau, ontwerpbureau, architectenbureau en een kunstenaarscollectief. Die hebben gekeken naar, he, als je nou duizend zonnepanalen in de grond zet kun je dat dan ook op een mooie, op een bijzonder manier doen? Wat doet dat met het landschap. Nou provincie Groningen die zal het anders doen. Die zouden zeggen van pleur er maar in en, uhm, stekker erin dan hebben we stroom. Drenthe zegt stop even wij maken een ingreep, wij maken dat mooi. Zelfde geldt eigenlijk voor het Living Lab, we zeggen niet, he, nou Eelde het gebied er om heen, over tien jaar moet het er zo uit zien, zak geld en regel het maar. We zeggen nee, we richten een proces op. Wij zorgen er voor dat er denkkracht georganiseerd word he. Living Lab met de Hanzehogeschool erbij, met anderen er bij. Denkkracht, die hebben allemaal ideeën. Dat moet gaan ontstaan, dat moet in gesprekken, dat moet in onderzoeken moet denkkracht gaan ontstaan. Dan komen de goede ideeën of de slechte ideeën. En dan kunnen we de goede ideeën uitvoeren of niet. Dus die zeggen niet, geen blauw druk van de toekomst. Zo moet het worden en regel het. Dat zou provincie Groningen doen, Drenthe doet dat echt anders. Om een voorbeeld te geven over hoe Drenthe daar naar kijkt, die zonnepanalen, het vliegveld die ligt er sinds de jaren 30 en dar doorsnijdt natuurlijk allerlei weggetjes, watertjes en andere dingen waarmee dus een deel van het landschap verloren gegaan is. De historie van het landschap. En er is een van die clubs, he, van de ontwerpclub van die zonnepanalen, nou als je op de die plek waar vroeger een weggetje liep als je daar die zonnepanalen een meter hoger doet dan zie je dus in de vlaktes zonnepanalen zie je dus, dat weggetje weer ontstaan. Van boven zie je dus een soort landscape art heet dat, er is een term voor zelfs. Dan zie je dat weggetje weer. Ik denk nou dat is een heel simpel idee, ik zal het niet bedacht kunnen hebben, daar ben ik niet creatief genoeg voor. Maar als je het hoort dan denk je dat is een heel leuk idee en heel makkelijk te realiseren he, alles een meter de lucht in. En dan zie je weer de oude structuren van het landschap terugkomen. Nou dat krijg je op een moment dat je niet zegt van, raus het er maar in. Dus dat in de provincie Drenthe. Dat betekent ook dat als je naar dit gebouw kijkt is er ook misschien wel zoiets mogelijk, dat je net even een stapje extra, net even buiten het alledaagse. He gewoon pak de rode kwast en schilder het er gewoon weer op. En losse platen vast timmeren en een muurtje bij en een muurtje weg dat kan iedereen bedenk maar een stap extra. Wie weet is het mogelijk wie weet is het mogelijk. Interviewer (Marjolein): Oké, nou dan hebben wij al onze vragen gesteld. Is er nog iets wat u kwijt wil of aanvullingen geven? Geïnterviewde: Nou ja, dit dus. Ik geloof dat dit het is. Interviewer (Marjolein): Oké. Geïnterviewde: Nou, ik ben bereikbaar gewoon via de mail enzo. En in dit pand. Ik stuur jullie die plattegronden. Interviewer (Marjolein): Heel erg bedankt. Geïnterviewde: Graag gedaan. Leuk. 63

65 10. Resultaten enquête 64

66 65

67 66