Woordsoorten. Begrip Omschrijving Voorbeeld

Transcriptie

1 Woordsoorten Woordleer = indelen van de woorden in 10 soorten 1. Het lidwoord In het Nederlands spreekt men van 3 lidwoorden: de, het, een De en het noemen we bepaalde lidwoorden, omdat ze die ene man of dat ene kind aanduiden. Een noemen we een onbepaald lidwoord omdat het met een tafel iedere willekeurige tafel bedoeld kan worden. Lidwoorden vind je alleen in combinatie met een zelfstandig naamwoord. 2. Het werkwoord Begrip Omschrijving Voorbeeld Infinitief Stam Persoonsvorm Onvervoegde vorm van het werkwoord. Hoe zoeken? Door ik kan voor het ww te zetten. Infinitief zonder (e)n Ik-vorm van het werkwoord Vervoegde vorm van het werkwoord Dansen Zingen (ik) dans (ik) zing (ik) acteer O.T.T. Onvoltooid Tegenwoordige Tijd Ik zing Zij danst snel. Zij zong gisteren weer. Ik acteer O.V.T. Onvoltooid Verleden Tijd Zij debuteerde Zij schokte O.Tk.T. Onvoltooid Toekomende Tijd Zij zal spelen Zij zal lachen V.T.T. Voltooid Tegenwoordige Tijd Zij heeft geacteerd Zij heeft gedanst V.V.T. Voltooid Verleden Tijd Zij had geacteerd Zij had gedanst Theorie woordsoorten 1

2 V.Tk.T Voltooid Toekomende Tijd Zij zal geacteerd hebben. V.D. Voltooid Deelwoord Hoe zoeken? Door ik heb of ik ben voor het ww te zetten Imperatief Gebiedende wijs / bevelzin / geen onderwerp Scheidbare Werkwoorden die gescheiden werkwoorden worden als ze vervoegd worden. In het voltooid deelwoord wordt ge tussen de twee delen geplaatst. Onscheidbare Werkwoorden die niet kunnen werkwoorden gescheiden worden als ze vervoegd worden. Hulpwerkwoord Werkwoord dat een ander werkwoord helpt vervoegen Regelmatige Werkwoorden die netjes de werkwoorden regels volgen Onregelmatige Werkwoorden die de regels niet werkwoorden volgen Sterk De klinkers van de stam wijzigen werkwoord als het vervoegd word. Het heeft een voltooid deelwoord dat eindigt op en Zwak De stam blijft ongewijzigd als het werkwoord vervoegd wordt. Het heeft een voltooid deelwoord dat eindigt op d of t. De fans hebben gejuicht. Zij is geweest. Schreeuw! Zing! Binnenloodsen ik loods binnen binnengeloodst Plaatsvinden het vindt plaats - plaatsgevonden Stofzuigen ik stofzuig gestofzuigd De fans hebben gejuicht. Zij is geweest. Dansen: ik dans, jij danst, wij dansen Zijn: ik ben, zij is, wij zijn Zijngen: zij zingt, zij zong, zij heeft gezongen Dansen: zij danst, zij danste, zij heeft gedanst Theorie woordsoorten 2

3 3. Het zelfstandig naamwoord Kenmerken: 1. Het zn heeft een genus/ woordgeslacht - DE- woorden: mannelijk kan vervangen worden - HETwoorden: vrouwelijk Onzijdig 2. Je kan er een lidwoord voor plaatsen. door hij Bv: de single, de langspeelplaat kan vervangen worden door zij bv: de vrouw, de beroemdheid Worden vervangen door het Bv. het album, het podium 3. Je kan het zelfstandig naamwoord in het meervoud zetten. Wij vormen meestal de meervouden door achter het zelfstandig naamwoord s of en te plaatsen. Voorbeelden: tafel tafels, schaap schapen OPGELET Zn die alleen in het enkelvoud voorkomen. Bv: het meel, het goud Zn die alleen in het meervoud voorkomen. Bv. de hersenen, de paparassen Theorie woordsoorten 3

4 4. Van zn kan je ook verkleinwoorden maken. Verkleinwoorden maak je door achterplaatsing van een van de volgende uitgangen. -je (boot bootje) -tje (maan maantje) -etje (ding-dingetje) -pje (raam-raampje) -kje (woning-woninkje) Verdeling in groepen - verzamelnamen: dit zijn zelfstandige naamwoorden die een verzameling inhouden. Voorbeeld: de jeugd, de politie, de burgerij, de regering - Eigennamen: dit zijn namen van personen, landen, steden, rivieren, gebergten enz. In deze groep vind je veel zelfstandige naamwoorden die niet in het meervoud kunnen staan en waar je moeilijk een verkleiningsuitgang achter kunt zetten. Voorbeelden: Jan, Engeland, Rotterdam, de Alpen, de Maas - stofnamen: Dit zijn die zelfstandige naamwoorden waar je het woord veel voor kunt zetten. Ook deze woorden kennen vaak geen meervoud. Voorbeelden: het goud, het water, de honger, zn. Let op: alle werkwoorden kunnen tot zelfstandig naamwoord gemaakt worden door een lidwoord voor de infinitief de plaatsen. In de zin (Het) zwemmen in open water is verboden is zwemmen een zelfstandig naamwoord! Theorie woordsoorten 4

5 4. Het bijvoeglijk naamwoord Een bijvoeglijk naamwoord is een woord dat iets meer zegt over het zn. In een zin kun je een bijvoeglijk naamwoord op drie plaatsen aantreffen: - voor het zelfstandig naamwoord: een vrouwelijke popster - als naamwoordelijk deel van het naamwoordelijk gezegde: Madonna is ziek - in gevallen als: de poestvrouw schrobt het podium schoon; de belichting kleurde de zaal rood; vrolijk kwam de zangeres naar binnen. Ook in de laatste twee gevallen zegt het bijvoeglijk naamwoord iets van een zelfstandig naamwoord. Je kunt namelijk ook zeggen: zieke Madonna, het schone podium, de rode zaal, de vrolijke zangeres. Gebruik - BIJVOEGLIJK: gebruikt bij een zelfstandig naamwoord - ZELFSTANDIG: gebruikt als naamwoordelijk deel of een dubbel verbonden bepaling. Buigingsvormen Je kunt een bijvoeglijk naamwoord herkennen aan de verbuigingsmogelijkheden. Je kunt er e, er of st achter zetten. - Krijgt soms de uitgang e bijvoorbeeld: de sterke persoonlijkheid; de legendarische tournee Let op voor spelling voor open en gesloten lettergrepen en klankveranderingen Theorie woordsoorten 5

6 - of uitgang s met de woorden: iets, waat, minder, niets, veel, genoeg, velerlei, weinig, voldoende, allerlei, meer, wat voor bijvoorbeeld: iets moois, allerlei lekkers, weinig goeds, niets waardevols - uitgang en BN die een stof aanduiden (stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden) Bijvoorbeeld: een houden podiumtrap, een zilveren trompet, een gouden microfoon Trappen van vergelijking - stellende trap (onverbogen vorm bn) gewone vorm van het bn bijvoorbeeld: zij is even groot als haar achtergrondzangeres. Ik vind hem niet zo slim als Einstein. - vergrotende trap (comparatief) bn + er bijvoorbeeld: haar succes is waarschijnlijk groter dan dat van Madonna. - Overtreffende trap (superlatief) bn + st(e) of t(e) voor sisklank bijvoorbeeld: Het grootste succes behaalde ze als actrice in de film Dirty dancing Van sommige woorden is de overtreffende trap moeilijk uit te spreken. We gebruiken dan de omschrijvende vorm Praktisch; praktischer, meest praktische goed, beter, best / veel, meer, meest / weinig, minder, minst Alleen stoffelijke bijvoeglijke naamwoorden kennen deze mogelijkheden niet! (GEEN trap mogelijk voor goud, hout,...) Theorie woordsoorten 6

7 5. VOORNAAMWOORDEN PERSOONLIJK VOORNAAMWOORD 1e pers 2e pers enk 3e pers 1e pers 2e pers mv 3e pers O (onderwerpsvorm) ik jij / je / u hij / zij / het wij / we jullie / u zij / ze NO (niet-onderwerpsvorm) mij / me je / jou / u hem / haar / het ons jullie / u ze / hen / hun Let op voor het gebruik van je! Heb je dat allemaal genoteerd? je = jij, dus persoonlijk voornaamwoord (O) Ik heb je niets zien opschrijven. je = jou, dus persoonlijk voornaamwoord (NO) Laat me je papieren eens zien! je = jouw, dus bezittelijk voornaamwoord Je hebt het je ingebeeld. je jij of jou of jouw, dus wederkerend voornaamwoord van zich inbeelden! Daarom wil ik dat jullie je boeltje pakken. je = jullie, als bezittelijk voornaamwoord om de herhaling van jullie te vermijden! Ze / zij In het meervoud wordt met zij alleen naar personen verwezen. Naar niet-personen wordt alleen verwezen met de onbeklemtoonde vorm ze of met het beklemtoonde die. (1) Waar zijn m'n spullen? Ze liggen in de kast. (2) Waar zijn m'n spullen? Die liggen in de kast. (3) Waar zijn m'n spullen? Zij liggen in de kast. (uitgesloten) Gij, u of je In het hedendaagse algemeen Nederlands is gij alleen bruikbaar voor God en daarom dus ook met een hoofdletter! Theorie woordsoorten 7

8 De gebruikelijke aanspreekvormen zijn je (vertrouwelijk) en u (beleefdheidsvorm). Je is bruikbaar voor mensen die we met de voornaam aanspreken (kinderen, sportlieden, vrienden, collega's). Anders zeggen we u. Het meervoud van je is jullie. Het meervoud van u is u. Is het onduidelijk dat u naar meer dan een persoon verwijst, voeg er dan een verduidelijkend woord aan toe (u allemaal, u beiden) of noem de groep (uw partij, uw vereniging). Het publiek spreken we in de regel aan met u op Eén, Canvas, Radio 1, Klara, Sporza en RVi, en met je op Ketnet, Radio 2, Donna en Studio Brussel. Als een programma of de situatie erom vraagt, kan van die regel afgeweken worden. Hun of hen Hun wordt gebruikt voor het meewerkend voorwerp zonder voorzetsel (voor of aan). Ik heb hun het boek gegeven. Hen wordt gebruikt voor het lijdend voorwerp of voor het meewerkend voorwerp met voorzetsel. Ik heb hen maar even gezien. Ik heb het boek aan hen gegeven. In gesproken taal kunnen we beter ze gebruiken. Opgelet! Hun wordt ook gebruikt als bezittelijk voornaamwoord! Vb. Het is hun boek. Theorie woordsoorten 8

9 WEDERKEREND VOORNAAMWOORD Onderwerp ww wdkd vnw ik je / jij hij zij / ze het was wast me / mij je zich zich zich wij / we jullie zij / ze wassen ons je zich WEDERKERIG VOORNAAMWOORD wdkg vnw = elkaar, mekaar of elkander (verouderde vorm) WEDERKERIGE voornaamwoorden kunnen niet van vorm veranderen! Er bestaan er slechts 3. AANWIJZEND VOORNAAMWOORD de-woorden enkelvoud deze (dichtbij) die (= veraf) gene, gindse (= veraf) zo'n, zo een, zulk een het-woorden enkelvoud dit (dichtbij) dat (= veraf) ginds (= veraf) zo n, zo een, zulk een meervoud deze (dichtbij) die (veraf of nietaanwezig) gene, gindse (veraf) zulke andere aanw vnwn: dezelfde / hetzelfde diezelfde / datzelfde degene / diegene / datgene dergelijke zelf soortgelijke zodanige, dusdanige Theorie woordsoorten 9

10 Zo n, zulke of zulk Zo'n staat bij voorwerpsnamen in het enkelvoud: Uit zo'n glas kan ik niet drinken Zulk(e) staat bij voorwerpsnamen in het meervoud: Zulke gesprekken kunnen beslist nuttig zijn. bij niet-telbare woorden: Hoe kan de partij zulk onrecht dulden? (zulk onrecht = dat soort onrecht) en bij stofnamen: Van zulk glas maken ze mooie glazen. Zo'n kan ook bij niet-telbare woorden voorkomen als versterkend woord. In dat geval wordt het zwaar beklemtoond. vb. Ik heb me toch zo'n (grote) honger! vb2. Zo'n (groot) onrecht accepteer je toch niet? VRAGEND VOORNAAMWOORD wie wat welke welk wat voor wat voor een Welk / wat Welke is jouw lievelingskleur? Welk is jouw lievelingskleur? Wat is jouw lievelingskleur? Er is een verschil in gebruik. Toelichting Het vragend voornaamwoord wat wordt zelfstandig gebruikt. Er volgt dus geen zelfstandig naamwoord. (1) Wat doen jullie meestal op zondag? (zelfstandig) (2) Wat is de naam van haar dochter? (zelfstandig) Theorie woordsoorten 10

11 Welk(e) wordt meestal niet-zelfstandig gebruikt. Het wordt dan gevolgd door een zelfstandig naamwoord. (3) Welk kind fietst hier voorbij? (niet-zelfstandig) (4) Welke kleur is je lievelingskleur? (niet-zelfstandig) Het gebruik van welk als zelfstandig vragend voornaamwoord is niet voor iedereen aanvaardbaar. In de standaardtaal kunt u welk in dit soort zinnen dus het best vermijden, en in de plaats daarvan wat gebruiken. (5a) Welk is jouw lievelingskleur? (zelfstandig, geen standaardtaal) (5b) Wat is jouw lievelingskleur? Welk(e) is wél correct - en zelfs de enige juiste mogelijkheid - als datgene waarnaar wordt gevraagd al eerder (in de tekst) ter sprake is gekomen. De toegesprokene wordt gevraagd een keuze te maken uit verschillende mogelijkheden. Welk(e) lijkt in deze zinnen zelfstandig gebruikt te zijn, maar het zelfstandig naamwoord is weggelaten om herhaling te voorkomen. (6) Ik heb drie boeken voor je gekocht. Welk (boek) wil je het eerst lezen? (7) Op deze kleurkaart staan heel wat bruintinten. Welke (bruintint) is je lievelingskleur? Theorie woordsoorten 11

12 BEZITTELIJK VOORNAAMWOORD persoon en getal BIJVOEGLIJK ZELFSTANDIG 1e pers enk 2e pers enk 3e pers enk 1e pers meerv. 2e pers meerv. 3e pers meerv. mijn / m'n je / jouw / uw zijn / haar / d'r ons / onze jullie / je / uw hun de / het mijne de / het jouwe, de / het uwe de / het zijne, de / het hare de / het onze die / dat van jullie, de / het uwe de / het hunne Opmerking: zoals je merkt bestaat er géén zelfstandig gebruik van het bez vnw "jullie" Het afzonderlijke woord jullie is op dat moment een persoonlijk voornaamwoord in de niet-onderwerpsvorm! Wiens / wier In geschreven taal en in verzorgde gesproken taal wordt de voorkeur gegeven aan een constructie met van wie: Van wie zijn die schoenen? Beperkt tot formeel taalgebruik zijn de vormen wiens en wier: Wiens (of wier) schoenen zijn dat? Theorie woordsoorten 12

13 BETREKKELIJK VOORNAAMWOORD die, dat, wat, wie = verwijswoorden die een verbindende functie hebben met het voorafgaande (het antecedent). HET ANTECEDENT DE-WOORDEN: dan gebruiken we het voornaamwoord "DIE" HET-WOORDEN: dan gebruiken we het voornaamwoord "DAT" OVERTREFFENDE TRAP: WAT Na NIETS, ALLES, IETS, AL, DAT, HETGENE, : WAT HELE ZINNEN: dan gebruiken we het voornaamwoord "WAT" PERSONEN die na een VOORZETSEL of als MV (meewerkend voorwerp) voorkomen: dan gebruiken we het vnw "WIE" HET VOORNAAMWOORDELIJK BIJWOORD Dit is geen voornaamwoord, maar maakt wel gebruik van voornaamwoorden om gevormd te worden! Vertoont gelijkenissen met het betrekkelijk voornaamwoord, omdat het ook een verbindende functie heeft. Vraag Mag je met waarmee, waarvan, waarover, waaraan enzovoort naar personen verwijzen, of moet je in plaats daarvan met wie, van wie, over wie, aan wie enzovoort gebruiken? Antwoord Beide verwijzingen zijn mogelijk. Het gebruik van vormen als waarmee om naar personen te verwijzen is informeler dan dat van de verbindingen met wie en (nog) niet voor iedereen aanvaardbaar. Om kritiek te vermijden, is het raadzaam in geschreven taal voor personen met wie enzovoort te gebruiken in plaats van waarmee enzovoort. Toelichting Een bekende schoolregel is het verbod om met een zogenoemd betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord als waarmee naar personen te verwijzen. In de spreektaal wordt dit onderscheid niet of nauwelijks gemaakt. Omdat veel taalgebruikers deze regel misschien niet altijd consequent toepassen, maar wel kennen, is het aan te bevelen de regel wel in acht te nemen, althans indien men kritiek wil vermijden. Theorie woordsoorten 13

14 (1a) Dit is niet degene waarover het gaat. (1b) Dit is niet degene over wie het gaat. ONBEPAALD VOORNAAMWOORD zelfstandig: iemand, niemand, iets, niets, menigeen, men (*), iedereen, elk, ieder, wat (= iets), het, allerlei, al(le), allemaal, enig(e), enkele, zoveel, verscheidene, weinig(e) onderstaande kunnen ook bijvoeglijk voorkomen: elk, ieder, wat (= iets), allerlei, al(le), enig(e), enkele, zoveel, verscheidene, weinig(e) Uitdrukkingen: de een of ander, welke ook maar, deze of gene, die of die, dit of dat men (*) Het gebruik van men hoeft niet in het algemeen te worden vermeden, maar het is wel raadzaam om dit vage en formele woord niet te veel te gebruiken. Toelichting Het voornaamwoord men kan alleen als onderwerp worden gebruikt. Daarin komt het gebruik van men overeen met de lijdende vorm. Men geeft alleen vaag aan dat die handeling of werking wordt verricht of ondergaan door niet nader genoemde personen. Het gebruik van men is beperkt tot formeel, meestal geschreven taalgebruik en is bovendien vaag en onpersoonlijk. Om de levendigheid van teksten te bevorderen bevelen verschillende naslagwerken daarom aan het gebruik van men zo veel mogelijk te beperken en in plaats daarvan naargelang van de context te kiezen voor één van de voornaamwoorden je, we of ze, of eventueel voor de lijdende vorm. Ze kan alleen maar gebruikt worden als spreker en hoorder niet mee inbegrepen zijn. Bij het gebruik van je en we zijn spreker en hoorder juist wel inbegrepen. (1a) Men moet er wel voor oppassen niet dezelfde fout te maken. (1b) Je moet er wel voor oppassen niet dezelfde fout te maken. (2a) Men zou zelfs kunnen zeggen dat hij onzin verkoopt. (2b) We zouden zelfs kunnen zeggen dat hij onzin verkoopt. Theorie woordsoorten 14

15 (3a) Op de Waddeneilanden zal men niet blij zijn met die beslissing. (3b) Op de Waddeneilanden zullen ze niet blij zijn met die beslissing. (4a) Tegenwoordig kijkt men daar niet meer van op. (4b) Tegenwoordig wordt daar niet meer van opgekeken. In bepaalde gevallen is het niet mogelijk of niet wenselijk om degene die verantwoordelijk is voor een bepaalde handeling, te noemen. Aan een onpersoonlijke stijl valt dan niet te ontkomen. Het is dan wel aan te bevelen om voor zo veel mogelijk afwisseling te zorgen. Als men daarbij met mate gebruikmaakt van men, is daar op zich niets op aan te merken. Theorie woordsoorten 15

16 6. Het bijwoord Een bijwoord is een onveranderlijk woord dat iets zegt van het werkwoord in de zin: - Pink zingt mooi. - Vandaag is de charmante diva te gast in het Sportpaleis te Antwerpen het bijvoeglijk naamwoord - zij is erg sexy - Miljoenen meisjes namen haar heel populaire look over het andere bijwoord - De bandleden spelen heel hard. Enkele soorten bijwoorden - graad: tamelijk, erg - modaliteit: kennelijk, mogelijk - plaats: hier, elders - tijd: dadelijk, nu Opmerking: Sommige bijwoorden kunnen gesplitst worden: Daarbij laat ik het. Daar laat ik het bij. Je benoemt beide delen als één geheel. Theorie woordsoorten 16

17 7. Het telwoord Telwoorden tellen of nummeren. Er zijn twee soorten: - Hoofdtelwoorden: bv.: één, twee, drie, vijftig, honderd,... - Rangtelwoorden: bv.: eerste, tweede, derde, vijftigste, honderste,... Wanneer telwoorden nauwkeurig een getal aangeven, heten ze bepaalde telwoorden (zoals vier, twintig, honderd) Wanneer ze dat niet doen, heten ze onbepaalde telwoorden (zoals veel, verscheidene, enkele) Zo kunnen we onderscheiden - bepaalde hoofdtelwoorden:vijf, driehonderd - onbepaalde hoofdtelwoorden: enkele verschillende, genoeg, veel, weinig - bepaalde rangtelwoorden: vijfde, driehonderdste - onbepaalde rangtelwoorden: hoeveelste, zoveelste, laatste LET OP: niet ieder woord dat een getal noemt is een telwoord. In de volgende zinnen vinden we zelfstandige naamwoorden, zoals uit het gebruik van lidwoorden of meervoudsuitgangen blijkt. 1. Hij heeft een zes gegooid. 2. Bij het mondeling haalde ze twee achten en één zeven. 3. Je moet je achten wat duidelijker schrijven. Theorie woordsoorten 17

18 8. Het voegwoord Het voegwoord (vw) is de verbinding tussen a) Zinnen vb: Ik neem m n regenjas mee, want er werd regen voorspeld. b) Woorden vb: Mokka en vanille lust ik het liefst. c) Woordgroepen Geert lust geen zelfgemaakte mokkataart, maar wel vanille-ijs uit de winkel. d) Woorddelen Met deze knop kun je het scherm op- en afzetten. 9. Het voorzetsel 1. Een voorzetsel geeft een relatie (meestal tijd en plaats) aan tussen de woordgroep waarbij het staat en de rest van de zin. Het is een onveranderlijk woord dat op zich nauwelijks betekenis heeft. Bv.: op, voor, tegen, binne, buiten, langs, door, tussen, tot, naar, rond, in, over, aan, gedurende, wegens, enz. Vb: Ze rijdt naar school op de fiets. Als je twijfelt of een woord een voorzetsel is, plaats het dan in een van deze zinnetjes: - Het vogeltje zit de kooi OF Het gebeurde het feest. 2. Sommige werkwoorden hebben een vast voorzetsel. Deze vaste voorzetsels hebben een figuurlijke betekenis. Vb: Hij wil hem onder vier ogen spreken., Misschien verlangt hij naar vakantie. Theorie woordsoorten 18

19 10. Het tussenwerpsel 1. Een tussenwerpsel is een woord dat een geluid nabootst, een emotie (schrik, pijn, verbazing, enz.) uitdrukt of in een situatie iets wil meededelen, vragen of bevelen. Vb: Krak!, Hé!, Oké! 2. Een tussenwerpsel staat altijd buiten het zinsverband. In de gesproken taal merk je dat aan de intonatie en aan de pauze; in de geschreven taal schrijf je meestal een komma of een uitroepteken. Vb: Wam! Daar lag hij op de grond. Oef, de proefwerken zijn weer voorbij. 3. Tussenwerpsels deel je in naar de betekenis. a) klanknabootsing: knal, baf b) emoties: au, auch, oei c) sociaal contact: hallo, welkom, tot ziens d) bevestiging, ontkenning en twijfel: ja, neen e) versterking van de mededeling: t Is jammer, hé!, Dat mag niet, hoor! Theorie woordsoorten 19