Rekeninzicht en betrokkenheid creëren in het rekenonderwijs op basisschool Het Palet

Transcriptie

1 Onderzoeksverslag Schoolontwikkelingsproject Rekeninzicht en betrokkenheid creëren in het rekenonderwijs op basisschool Het Palet s-hertogenbosch 1

2 I Colofon Onderzoeksverslag juni 2012 Titel: Onderzoeksverslag Schoolontwikkelingsproject Rekeninzicht en betrokkenheid creëren in het rekenonderwijs op basisschool Het Palet. Opdrachtgever: Basisschool Het Palet Eekbrouwersweg VG s-hertogenbosch Ontworpen door onderzoeksgroep: Hans Asbreuk Noud Wonders Marion Guikers Ad Grootswagers Eva Schaepkens Contactgegevens: Eva Schaepkens e.schaepkens@student.fontys.nl 2

3 II Samenvatting eindrapport Aan de hand van de probleemstelling die er door basisschool Het Palet is geformuleerd is er een onderzoek gestart in het jaar De volgende onderzoeksvraag stond centraal: Hoe kunnen leerkrachten van basisschool Het Palet n.a.v. de PARWO-Quickscan, PARWO - didactiek inzetten om het inzicht en de betrokkenheid van leerlingen van groep 7 op het domein "grote getallen/ kommagetallen" te vergroten? Dit Schoolontwikkelingsproject is een adviesrapport waarin staat hoe leerkrachten PARWOdidactiek kunnen gaan inzetten om inzicht en betrokkenheid te vergroten. De adviezen die gegeven worden, kunnen ervoor zorgen dat er een impuls gegeven wordt met het werken aan drijfvermogen en het stimuleren van betrokkenheid tijdens de rekenlessen met behulp van PARWO-didactiek. Binnen het onderzoek is het begrip betrokkenheid vooral aangestipt. Wanneer er namelijk sprake is van intrinsieke betrokkenheid, is er ook een groter leerrendement. Naar aanleiding van de interviews/observaties m.b.v. een expert op betrokkenheid komt naar voren dat de PARWO-manier van werken betrokkenheid stimuleert en dus leerrendement oplevert. Ook wordt er ingespeeld op de zogenaamde vier niveaus van handelen, de vier matrixlagen van PARWO. Door hier dieper op in te gaan en weten op welke lagen een leerling zich bevindt, kun je als leerkracht specifieker insteken op drijfvermogen en rekeninzicht. In het hoofdstuk Eindconclusie en aanbevelingen staat uiteengezet wat er precies gedaan moet worden om op de PARWO-manier van denken te gaan werken aan drijfvermogen/rekeninzicht met stimulerende factoren voor betrokkenheid. Rekeninzicht Dynamiek Betrokkenheid Leerkracht vaardigheden Organisatie 3

4 III Inhoudsopgave I Colofon 2 II Samenvatting eindrapport 3 III Inhoudsopgave 4 IV Voorwoord 5 1. Inleiding 6 2. De projectopdracht 7 3. Probleemstelling en onderzoeksvraag Basisschool Het Palet Basisschool Het Palet en PARWO Probleemstelling en onderzoeksvraag Waarom wil basisschool Het Palet dit onderzoek? Hoe past het onderzoek bij de visie van de school? De probleemstelling De onderzoeksvraag met bijbehorende deelvragen Theoretisch kader Betrokkenheid is essentieel voor leren Hoe is betrokkenheid bij leerlingen te zien? Betrokkenheid en PARWO-didactiek Wat verstaat de literatuur onder rekeninzicht? PARWO-didactiek: Bouwstenen voor een rekenaanbod PARWO Quickscan Domein Grote getallen/kommagetallen Groep 7 op de leerlijn Grote getallen/kommagetallen Opzet en uitvoering van het onderzoek Onderzoeksgroep, inbedding en keuze van onderzoekseenheden Onderzoeksgroep Inbedding Keuze van onderzoekseenheden? Dataverzamelingsmethoden en materiaal verzamelen Interviews/Observaties van betrokkenheid Interview met de rekencoördinator Interview met de directeur Aanvullende activiteiten Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen Betrouwbaarheid en validiteit Onderzoeksconclusies Eindconclusie en aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen Discussie en evaluatie Literatuur Bijlagen zijn toegevoegd in bijbehorend bijlagenboek. 4

5 IV Voorwoord Zoals Albert Einstein al eens zei: Als we wisten wat we deden, heette het geen onderzoek. Ik ben natuurlijk geen Albert Einstein, maar ik vind wel dat deze uitspraak de kern raakt waarom dit onderzoek in gang is gezet. PARWO 1 is namelijk niet iets wat je zomaar in gang kan zetten. Je geeft PARWO niet aan de leerkrachten en zegt: doe het maar, probeer maar. Er zitten namelijk zoveel verschillende aspecten aan. Elke keer als je ermee werkt, ervaar je iets nieuws of krijg je weer een helder inzicht. Wanneer dat gebeurt denk je: logisch maar het zit toch ingewikkelder in elkaar dan je in eerste instantie denkt. Ik denk dat leerkrachten hetzelfde ervaren als ze geconfronteerd worden met de PARWO-manier van denken. De vraag Hoe moet ik dit gaan doen? met de nadruk op hoe, is een essentiële. Daarom vind ik dit onderzoek zo leuk en uitdagend om te doen. Ik vind het een eer om anderen naar het doel te begeleiden dat PARWO heet. Dat was mijn persoonlijke drive om dit onderzoek te voltooien. Daarnaast kon dit onderzoek gedegen uitgevoerd worden doordat er voldoende ondersteuning en interesse was vanuit de directeur, de leden van de onderzoeksgroep, de rekencoördinator, de bovenbouwleerkrachten en de rekenwerkgroep. Mijn dank hiervoor. Wie ik daarnaast wil benoemen zijn Frans Moerlands, Lucy Moerlands en Dirk van Straaten. Zonder hun visie, inzicht en kennis die ze aan mij overgedragen hebben, was mij dit nooit op deze manier gelukt. Ik wens u hetzelfde enthousiasme toe tijdens het lezen van dit onderzoek zoals ik het heb ervaren, Eva Schaepkens 1 PARWO: passend reken- en wiskundeonderwijs; een project dat door de Primair Onderwijsraad gesubsidieerd wordt. Het is in samenwerking met ontwerpbureau Edumat en met SSOT (Stichting Speciaal Onderwijs Tilburg). 5

6 1. Inleiding Voor u ligt het ontwikkelingsproject voor de medewerkers van basisschool Het Palet. Hierin wordt u meegenomen door het onderzoektraject dat is uitgevoerd in het schooljaar 2011/2012. In het volgende hoofdstuk wordt de context beschreven waarin het onderzoek is verricht. In hoofdstuk 3 vindt u de probleemstelling en de achterliggende gedachten bij de onderzoeksvraag. In hoofdstuk 4 worden de verschillende theorieën beschreven die gedurende dit onderzoek zijn gebruikt en van belang waren voor het onderzoek. De bronnen van deze theorieën zijn terug te vinden in hoofdstuk 8. Hoofdstuk 5 geeft een omschrijving van de opzet en de uitvoering van het onderzoek. Hierin komt naar voren uit welke personen de onderzoeksgroep bestond en welke rol zij hadden in dit onderzoek. Daarnaast wordt er omschreven op welke wijze de data voor dit onderzoek tot stand gekomen zijn. In dit hoofdstuk wordt ook aangegeven wat er met deze gegevens is gedaan om tot de conclusies en aanbevelingen te komen. Naar aanleiding van de verwerking en resultaten van dit onderzoek is er een conclusie getrokken en zijn er aanbevelingen gedaan. Deze vindt u terug in hoofdstuk 6. Tot slot leest u in hoofdstuk 7 de evaluatie van dit onderzoek. De bijlagen van dit onderzoeksverslag vindt u in het bijgevoegde bijlagenboek. 6

7 2. De projectopdracht Vooronderzoek voor dit project Er is door de onderzoeksgroep eerst vooronderzoek verricht over hoe het drijfvermogen bij kinderen in de bovenbouw (groepen 7) op het domein van grote getallen, kommagetallen ervoor staat. Daarvoor zijn de Quickscans2 van PARWO gebruikt. Het doel is om op de PARWO manier van denken (PARWO-didactiek) een rekenaanbod samen te stellen op het gebied grote getallen, kommagetallen op basis van de Quickscan-uitkomsten. Wat wil de onderzoeksgroep hier precies mee onderzoeken? Er heerst een vermoeden dat het inzicht bij het rekenen van de leerlingen van basisschool Het Palet nog niet sterk genoeg is. De onderzoeksgroep wil ten eerste weten hoe het drijfvermogen ervoor staat rond de eindperiode van de basisschool (groep 7). Want daar zou je een opbouw van inzicht en drijfvermogen moeten zien: Figuur 1: Verkregen via Frans Moerlands, PARWO Of zou het er zo uitzien? Figuur 2: Verkregen via Frans Moerlands, PARWO 2 Meetinstrument van PARWO op vier domeinen: getallen tot 10, getallen tot 20, getallen tot 100 en grote getallen/kommagetallen. 7

8 En hoe moeten we dat herstellen? Figuur 3: Verkregen via Frans Moerlands, PARWO Daarna probeert de onderzoeksgroep vast te stellen hoe de PARWO-didactiek kan worden ingezet om het rekeninzicht en de betrokkenheid van de leerlingen van groep 7, op het domein grote getallen, kommagetallen te kunnen vergroten. Naar aanleiding van dit onderzoek kan een traject worden aanbevolen. Welke stappen neem je als school, als bouw en als leerkracht om de PARWO manier van denken en de bijbehorende didactiek in te voeren in je dagelijkse rekenpraktijk? Ook het waarom en het belang van PARWO wordt door dit onderzoek nog een keer benadrukt. 8

9 3. Probleemstelling en onderzoeksvraag 3.1 Basisschool het Palet Basisschool Het Palet ligt in s-hertogenbosch-noord tussen De Slagen, Orthen, De Herven en De Buitenpepers. Het adres is Eekbrouwersweg 2, 5233 VG. De meeste kinderen komen uit de omliggende wijken. Het aantal leerlingen op dit moment is 462. Deze kinderen zijn verdeeld over 18 groepen waarvan groepen 1 en 2 bestaan uit heterogene groepen en een groep 7-8. Aan het hoofd van het team staat de directeur. Deze heeft de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor alles rondom en in de school. De taken van de directeur zijn vooral gericht op de schoolorganisatie en de onderwijsvernieuwingen. Samen met de bouwcoördinatoren (onderbouw en bovenbouw) vormt hij het managementteam voor schoolontwikkeling en leerlingenzorg. Het team bestaat uit 35 personeelsleden. Er is dus een directeur en 31 leraren waarvan er 16 een deeltijdbaan hebben. Er is een lerarenondersteuner en een onderwijsassistent. Verder is er ook een schoolassistent en een vakdocent gym. Daarnaast is er een interne begeleider voor groep 1 t/m 3 (Kees van den Boer) en een interne begeleider voor groep 4 t/m 8 (Fred van den Grint). Er is ook een leraar die zorg heeft voor de coördinatie van informatie- en communicatietechnologie (ICT-er). Het Palet is van oorsprong een katholieke basisschool. De school staat echter open voor alle godsdiensten en levensbeschouwelijke achtergronden. Het Palet wil onderwijs bieden, waarbij de leerlingen stap voor stap alle aspecten van hun persoonlijke groei doorlopen. Zij hebben oog voor de verstandelijke, sociale, emotionele, motorische en creatieve ontwikkeling van individuele kinderen. Samen met ouders willen zij zo een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van ieder kind, op ieder niveau. Daarbij wordt rekening gehouden met de eigenheid van het kind. Er wordt gelet op de verschillen in ontwikkeling van kinderen, verschillen in begaafdheid, hun belangstelling en motivatie. In de aanpak en organisatie van hun onderwijs, heeft Het Palet voortdurend oog voor die verschillen tussen kinderen. In 2007 t/m 2011 is het begrip passend onderwijs 3 geïntroduceerd. Daarbij laat de school het leerstofaanbod en het leerproces aansluiten bij de ontwikkelingsbehoefte van de leerlingen. Vanaf schooljaar werkt basisschool Het Palet volgens de principes van het handelingsgericht werken 4 om aan het passend onderwijs te voldoen. De derde ontwikkeling is het gegeven kindcentrum Dat betekent dat basisschool Het Palet en de kinderopvang De Toverhoedt samenwerken onder een dak. Zo ontstaat er een doorgaande ontwikkelingslijn van 0 tot 13 jaar. 3 Passend Onderwijs: maatwerk in onderwijs, waarin zoveel mogelijk kinderen in het reguliere onderwijs terecht kunnen en met echte uitzondering in het speciaal onderwijs. 4 Handelingsgericht werken: een begrip uit het EGO, ervaringsgericht onderwijs. Hierbij wordt het onderwijsaanbod afgestemd op de basisbehoeften en onderwijsbehoeften van ieder kind. 9

10 Het aanbod bestaat uit: Kinderopvang 0-4 Peuterarrangementen Primair Onderwijs Buitenschoolse opvang Tussenschoolse opvang Een andere belangrijke ontwikkeling op Het Palet is het organisatiemodel Slim Fit. Uitgangspunt: door het inzetten van andere functie-invullingen zijn ze in staat efficiënter te werken en beter aan te sluiten bij ontwikkelingsbehoeften van kinderen. Dit houdt in dat er professionals zullen komen op het gebied van rekenen, taal en gedrag. Het leerstofjaarklassensysteem wordt losgelaten. Er zal steeds meer groepsdoorbrekend gewerkt gaan worden en er zullen daardoor kleinere instructie- en verwerkingsgroepen ontstaan. Daardoor krijgt het handelingsgericht werken een kwaliteitsimpuls. Vanuit een pedagogisch optimisme wordt voor elke leerling vastgesteld wat deze nodig heeft om het volgende doel te bereiken. Op dit moment wordt de leerlingenzorg vooral ondersteund door het werken met groepsplannen, waarbij de ontwikkeling van de kinderen het startpunt is. Dit schoolontwikkelingsproject zal ook een ondersteunende factor zijn in deze ontwikkelingsprocessen op Het Palet, op het gebied van rekenen. Vorig jaar is er al een aantal conclusies en aanbevelingen gekomen door het schoolontwikkelingsproject van Annelies Swarts. Zij gaf aan dat er een verhoging van de rekenopbrengsten bewerkstelligd zou kunnen worden door het juist toepassen van het activerende directe instructiemodel tijdens de rekenlessen. De invalshoek was dus via de leerkrachten. In dit schoolontwikkelingsproject wordt er bekeken wat het huidige drijfvermogen 5 van de leerlingen is op het gebied van rekenen en hoe we dit drijfvermogen kunnen gaan verstevigen. De invalshoek is nu dus via de leerlingen. 3.2 Basisschool Het Palet en PARWO Tijdens het inspectiebezoek op 12 januari 2010 is naar voren gekomen dat het gemiddelde rekenniveau van de leerlingen van Het Palet lager ligt dan het landelijk gemiddelde. ( Ruim 17 procent van de leerlingen in de huidige groep 8 heeft voor rekenen een individuele, naar beneden afbuigende lijn. 6 ) Een deel van dat probleem ligt in het feit dat er een toename is van leerlingen met een eigen verlaagde leerlijn. Daarom was er besloten onderzoek te doen naar het rekenonderwijs in basisschool Het Palet. Het eerste onderzoek in dit kader was van Annelies Swarts in 2010/2011. Een belangrijk onderdeel in haar onderzoek was het element PARWO: PARWO wil het huidige rekenonderwijs in Nederland nieuwe impulsen geven. 5 Drijfvermogen: de metafoor van de ijsberg. Wat onder water zit, is wel nodig om het topje van de ijsberg te kunnen zien/begrijpen. 6 Rapport: Onderzoek in het kader van het onderwijsverslag op basisschool Het Palet; onderwijsinspectie; 12 januari 2010; pagina 8. 10

11 7 Met het PARWO-project wordt geprobeerd passend reken- wiskundeonderwijs te ontwikkelen: - Onderwijs dat past bij de aard en het vermogen van zowel gewone als speciale leerlingen. - Onderwijs dat doelen durft te stellen die passen bij de eisen van deze tijd. - Onderwijs dat wiskundige redzaamheid voorop stelt en dit uitgangspunt serieus doorvertaalt naar gecijferdheidsdidactiek. - Onderwijs gebaseerd op een visie over leren, met gevoel voor kinderen en oog voor de gevoelige fases in het leerproces. - Onderwijs waarin de ontwikkeling van de leerlingen centraal wordt gesteld en niet het vakgebied. - Onderwijs dat goed geoutilleerd (toegerust) is, waar vaklui met verstand van zaken en voorzien van goed gereedschap aan het werk zijn. Deze theorie van PARWO heeft Annelies Swarts verwerkt in het directe instructiemodel. Maar dit is voorlopig nog niet genoeg. Het directe instructiemodel gekoppeld aan de rekentheorieën wordt nog niet dusdanig toegepast in de rekenlessen op Het Palet. Ook is er nog de invalshoek vanuit de leerling die belicht moet worden. Het Palet wil erachter komen: - Wat het huidige drijfvermogen is bij leerlingen op het gebied van rekenen; - Hoe aan dat drijfvermogen een impuls gegeven kan worden; - Welke elementen van het directe instructiemodel/parwo gekoppeld moeten worden aan het fenomeen: drijfvermogen creëren. - Hoe zij de atletenrol die nu vooral wordt uitgedragen, door de leerkrachten meer in evenwicht kunnen brengen met de andere rollen van PARWO Rollen van PARWO: De verzamelaar De onderzoeker De atleet De ondernemer De professor Het concrete projectresultaat wordt dan: - Een plan van aanpak om rekenresultaten op individueel, groep- en schoolniveau te verhogen met behulp van PARWO-elementen. 7 Quickscans met de PARWO-matrix. (Bronkopij voor een artikel in het vakblad Volgens Bartjens); 5 oktober 2011; 16:59. 11

12 3.3 Probleemstelling en onderzoeksvraag Waarom wil basisschool Het Palet dit onderzoek? Basisschool Het Palet heeft vorig schooljaar (2010/2011) een onderzoek laten verrichten door Annelies Swarts. Zij heeft onderzocht welke elementen van het directe instructiemodel onderbelicht waren bij het geven van de rekenlessen door leerkrachten op basisschool Het Palet. Dit onderzoek was geïnitieerd omdat het rekenniveau volgens de onderwijsinspectie lager lag dan het landelijk gemiddelde. Annelies Swarts ging daarom in op de didactische rol van de leerkracht. Welke krachten en welke ontwikkelpunten vertoonden de leerkrachten op het gebied van rekenlessen geven met het activerende directe instructiemodel? Uit dit onderzoek kwam naar voren dat bepaalde punten van het directe instructiemodel te weinig voorkwamen zoals: doel van de les aangeven, differentiëren tijdens een instructieles, het gebruik van materialen tijdens de instructie, gebruik van materialen tijdens de begeleide inoefening, samenwerkend leren, controleren of het lesdoel is bereikt, laten weten dat hun werk gecontroleerd wordt, de les in een reeks plaatsen, de leerlingen elkaar uitleg geven en het proces bespreken. (Natuurlijk waren deze gegevens specifieker per bouw, maar hiervoor verwijs ik naar het onderzoek van Annelies Swarts: Toepassing van het activerende directe instructiemodel tijdens de instructielessen van rekenen.) Omdat Annelies Swarts inging op de rol van de leerkracht in verband met het directe instructiemodel, wil Het Palet nu onderzoeken ingaan op de rol van de leerling. Hoe zit het met het drijfvermogen bij leerlingen? Hoe kan daar op ingespeeld worden met de PARWOdidactiek? Rol van de leerkracht * directe instructiemodel * PARWO? Rol van de leerling * Intrinsieke leermotivatie *Inzicht *Drijfvermogen Ook betrokkenheid, de intrinsieke motivatie van leerlingen is belangrijk. Tijdens de rekenles moet een intrinsieke leermotivatie worden gecreëerd om goede rekenopbrengsten te verkrijgen. Maar hoe wek je die intrinsieke leermotivatie op bij leerlingen? En hoe doe je dat met een PARWO-manier van denken? Ook de maatschappij verwacht een basiskwalificatie op het gebied van rekenen van basisscholen in de vorm van referentieniveaus die opgesteld zijn in opdracht van het ministerie van OC&W. Bij die referentieniveaus wordt ook een bepaalde mate van inzicht verwacht. En voor die individuen die al een stap verder zijn met rekenen weer méér inzicht, zogenaamde streefniveaus. Leerkrachten moeten die niveaus kunnen aanbieden en tussen die niveaus kunnen differentiëren. (Voor meer informatie over referentieniveaus: zie 12

13 theoretisch kader.) Hoe kun je dan met de PARWO-didactiek inzicht/drijfvermogen creëren in je klas? En hoe creëer je dan draagvlak bij collega s voor dit fenomeen? Daar wil dit onderzoek aan bijdragen Hoe past het onderzoek bij de visie van de school? Volgens de visie van Het Palet, letten zij op de verschillen in ontwikkeling van kinderen, verschillen in begaafdheid, belangstelling en motivatie. In de aanpak van de organisatie van hun onderwijs hebben zij voortdurend oog voor die verschillen tussen kinderen. 8 Ook stichting Signum wil dat grenzen worden verlegd, dat kinderen worden uitgedaagd en dat kinderen elkaar uitdagen. Maak ze leergieriger. Signum gaat daarbij uit van de visie, dat ieder kind van nature in staat en geneigd is tot leren. Leren is niet passief maar actief (het kind leert zelf). 9 Rekenen geleerd krijgen met PARWO houdt in dat kinderen zelf (wiskundige) patronen en oplossingsstrategieën gaan ondervinden en doorgronden en dit ook delen met en verdedigen t.o.v. hun klasgenoten. Er wordt dus uitgedaagd. Dit houdt in dat kinderen zelf actief leren en dat er gewerkt wordt met oog voor verschillen tussen kinderen. Daarbij nog de letterlijke overgenomen uitspraak: Gecijferdheidsonderwijs is per definitie actief. 10 (Moerlands, 2009) Dit onderzoek past dus zeer zeker in de visie van de school en de stichting waarbij zij is aangesloten De probleemstelling: De onderzoeksgroep onderzoekt hoe leerkrachten n.a.v. de PARWO Quickscan, de PARWOdidactiek kunnen inzetten. Zien de leerkrachten, die deze didactiek tijdens dit onderzoek moeten toepassen, dat de intrinsieke leermotivatie wordt aangesproken, wat weer een groter leerrendement oplevert? Dit wordt onderzocht omdat de school wil weten hoe het rekeninzicht bij leerlingen vergroot kan worden. Ze willen namelijk bereiken dat leerlingen voldoen aan de referentie- en eventuele streefniveaus van rekenen. Dit zorgt er namelijk voor dat de leerlingen hun wiskundige en rekenkundige inzichten kunnen toepassen en ontplooien in hun toekomstige schoolloopbaan en maatschappelijke ontwikkeling. 8 Schoolgids Basisschool Het Palet, schooljaar , blz Strategisch beleidsplan : Grenzen verleggen. 10 Moerlands, F. & Straaten, van der. H. (2009). Passend reken-/wiskundeonderwijs voor alle leerlingen. Binnengehaald 9 november 2011 van 13

14 3.3.4 De onderzoeksvraag met bijbehorende deelvragen: Hoe kunnen leerkrachten van basisschool Het Palet n.a.v. de PARWO-Quickscan, PARWO - didactiek inzetten om het inzicht en de betrokkenheid van leerlingen van groep 7 op het domein "grote getallen/ kommagetallen" te vergroten? Wat is de visie van basisschool Het Palet op het gebied van rekendidactiek? Welke rekenmethode gebruikt basisschool Het Palet nu en welke didactische visie heeft die rekenmethode? Wat is de PARWO-Quickscan? Hoe zet je de PARWO-Quickscan op de juiste manier in? Wat houdt PARWO-didactiek in? Wat verstaat men onder betrokkenheid? Wat verstaat de literatuur onder rekeninzicht? Wat houdt het gehele domein van grote getallen/kommagetallen in? Wat moeten leerlingen van groep 7 kennen en kunnen van het domein: grote getallen/kommagetallen? 14

15 4. Theoretisch kader 4.1 Betrokkenheid is essentieel voor leren Er zijn meerdere onderzoeken verricht om te bewijzen dat betrokkenheid van leerlingen zorgt voor betere leerprestaties. Als je leerlingen intrinsiek kunt motiveren is er meer leerrendement te behalen. Dit eerste hoofdstuk beschrijft wat betrokkenheid is en hoe je daar als leerkracht voor kan zorgen. Synthese onderzoek Bloom, 1976 Fredercick, 1980 Lysakowski en Walberg, 1982 Walberg 1982 Focus Algemene effecten van betrokkenheid Algemene effecten van betrokkenheid Algemene effecten van betrokkenheid Algemene effecten van betrokkenheid Aantal effectgroottes Gemiddelde effectgrootte 28 0, , , ,88 31 Figuur 4 Onderzoeksresultaten met betrekking tot betrokkenheid en prestaties. 11 Percentiele toename Bovenstaande figuur is een samenvatting van een aantal onderzoeksbevindingen met betrekking tot betrokkenheid en prestaties. Het laat zien dat de verschillende onderzoekers een percentiele toename zien van effecten van betrokkenheid. Maar wat houdt betrokkenheid nu precies in? Robert Marzano haalt onderzoeker Reeve aan: Betrokkenheid behelst taakgericht gedrag, maar het legt tevens de nadruk op de centrale rol van emotie, cognitie, en inspraakmogelijkheden van de leerlingen Wanneer betrokkenheid gekenmerkt wordt door het complete scala van taakgericht gedrag, positieve emoties, aangeleerde cognities en persoonlijke inspraak, fungeert het als de motor voor het leren en de ontwikkeling. Betrokkenheid is volgens Marzano dat de leerlingen de onderwijsactiviteiten tijdens de les aandachtig volgen. Hoewel de dynamiek van factoren volgens Marzano ook heel complex is, heeft hij aan de hand van de onderzoekers Pashler en Styles, die onderzoek gedaan hebben naar betrokkenheid, de volgende vijf domeinen naar boven gehaald waarop leraren de betrokkenheid van leerlingen kunnen verhogen: Hoog energieniveau Ontbrekende informatie Self-system (het zelfsysteem) 11 Marzano, R.J, (2011) Hoe krijg ik betrokken leerlingen? In (F. Coert, V. Zaal en J. Maarschaalkerweerd, A. Boin, K. de Jong, D. Kopmels, A.M. Dogger-Stigter. De kunst en wetenschap van het lesgeven. Een evidence-based denkkader voor goed, opbrengstgericht onderwijs. Tien vragen (en antwoorden) om uw lessen sterker te maken, (blz ). Vlissingen: Bazalt. 15

16 Lichte druk Milde geschillen en competitie. Hoog energieniveau als prikkel voor betrokkenheid Volgens Marzano bewijzen theorieën en onderzoeken dat het logisch is dat leerlingen op een bepaald energieniveau moeten zitten om te kunnen opletten. De volgende drie punten kunnen dit ondersteunen. 1. Lichaamsbeweging 2. Tempo in de les. 3. Enthousiasme en passie van de leerkracht. Lichaamsbeweging Hier haalt Marzano de onderzoekers, Dwyer, Blizzard & Dean en Jensen aan. Zuurstof is essentieel voor het functioneren van de hersenen: bij een betere doorbloeding neemt de hoeveelheid zuurstof die naar de hersenen vervoerd wordt toe. (Dwyer, Blizzard en Dean) Jensen merkt op: Het is opmerkelijk dat beweging en leren in hetzelfde deel van onze hersenen wordt verwerkt. Rekenlestip: Probeer je rekenles dus actief te maken of voeg momenten voor activiteit toe in je les. Als kinderen mogen lopen om bijvoorbeeld te overleggen of om iets uit te zoeken, laat dat dan toe. Tempo in de les Met tempo is het vooral belangrijk dat de overgang van de ene activiteit naar de andere soepel verloopt en niet te traag. Anders geeft dat te weinig prikkels om de aandacht van de leerlingen te wekken. (Marzano, 2011) Bij een effectieve overgang kunnen leerlingen doorgaans snel inspelen op korte signalen of tekens die ze geleerd en geoefend hebben. (Marzano, 2011) Rekenlestip: Zodra je ziet dat de kinderen hun aandacht er niet meer bij kunnen houden schakel je over naar het volgende onderdeel van je rekenles. Enthousiasme en passie van de leerkracht Er zijn volgens de onderzoeker Rosenshine positieve associaties tussen het enthousiasme van de leraar en de leerlingenprestaties. Dit komt volgens diezelfde onderzoeker omdat geanimeerd gedrag het aandachtsveld van de leerlingen prikkelt. (Marzano, 2011) Rekenlestips: Draag rekenen met enthousiasme over. Geef eigen redenen aan waarom een onderwerp interessant, belangwekkend of nuttig kan zijn. Ook is het leuk om opmerkelijke informatie of weetjes te vertellen die met het onderwerp te maken hebben. Dit wekt interesse. Bijvoorbeeld: Een mier kan 50 keer zijn eigen gewicht tillen of mensen zoeken gemiddeld een jaar van hun leven naar spullen die ze kwijt zijn. 16

17 Ontbrekende informatie als prikkel voor betrokkenheid Een mogelijke verklaring voor onze interesse in puzzels en spelletjes is dat ze onze nieuwsgierigheid prikkelen en ze een gevoel van verwachting creëren. (Marzano, 2011) Daarna haalt Marzano, Jensen aan: Nieuwsgierigheid en verwachting behoren tot een hongerige staat, omdat ze de mentale honger prikkelen. Jensen zou volgens Marzano bewijzen dat het stimuleren van deze honger de aandacht prikkelt. De mens heeft de neiging de lege vakjes in te vullen wanneer hij onvolledige informatie krijgt voorgeschoteld. (Marzano,2011) Dan haalt Marzano Weiner aan: Doelzoekende systemen zoals de mens trachten altijd het verschil te verkleinen tussen wat zij voorspellen dat zal gebeuren en wat werkelijk gebeurt. Rekenlestip: Laat kinderen zelf onderzoeker en verkenner zijn. Frustreer ze liefdevol met een vraag waar ze niet zomaar een kant-en-klaar antwoord voor hebben. Geef hen hypotheses en laat hen de voorspelling geven op die hypothese. Maak ze nieuwsgierig! Self-system (het zelfsysteem) Het systeem dat bepaalt waar je besluit aandacht aan te besteden heet: het zelfsysteem. Je hebt daarin twee categorieën: het mij-zelf en het ik-zelf. Het mij-zelf is meer gericht op specifieke situaties. Een voorbeeld kan zijn dat vanuit zo n mij perspectief een leerling een zeer laag beeld kan hebben van zijn vermogen om goed te presteren in een wiskundeles. De onderwerpen die in een wiskundeles behandeld worden zullen deze persoon niet direct aanspreken. Het ik-zelf is wat algemener en betreft alle elementen die iemand belangrijk vindt. Alles wat beschouwd wordt als behorend tot het ik-zelf, zal onze directe belangstelling hebben. (Marzano, 2011) Rekenlestip: Kinderen dus aanspreken op wat zij belangrijk vinden! Zoek die elementen en verwerk die in jouw rekenles! Laat kinderen hun eigen ervaringen delen die te maken hebben met dit rekenonderwerp. Laat ze associaties zoeken met hun eigen leven en laat hen dit vertellen. Lichte druk Een lichte druk onder de juiste omstandigheden kan een positieve invloed op het leren hebben. Dit komt omdat onder lichte druk de aandacht naar de oorzaak daarvan wordt gedwongen. Als de druk echter te zwaar wordt of te lang aanhoudt, wordt het denken en het leren belemmerd. Let dus op de intensiteit en de duur van de activiteit. (Marzano, 2011) Rekenlestips: - Geef leerlingen minstens drie seconden de tijd om de vraag te beantwoorden. Of geef aan dat ze rustig de tijd er voor mogen nemen. Geef dus denktijd. - Als je als leraar veel informatie aan het geven bent, geef dan ook soms pauzemomenten aan de leerlingen om de informatie te verwerken en de gedachten/vragen over de stof te formuleren. - Je kunt zelfs voor een stiltemoment zorgen. Dit kweekt namelijk een gevoel van verwachting bij leerlingen: Wat zal er gebeuren? 17

18 Milde geschillen en competitie Als het op de juiste manier wordt ingezet, kunnen milde geschillen tot meer betrokkenheid leiden. Marzano verwijst in dit geval naar Jensen. Jensen heeft het over georganiseerde controverse. Meningsverschillen in een milde vorm, zoals in een gestructureerd debat kunnen het leren bevorderen. Ook een lichte vorm van competitie kan de betrokkenheid stimuleren. Daarbij is het belangrijk dat de verliezer niet in verlegenheid gebracht wordt of als zondebok wordt aangewezen. (Marzano, 2011) Rekenlestip: Verwerk in je rekenles een licht geschil of competitie-element. Bijvoorbeeld: Hier hoor ik deze oplossing maar jij had toch een geheel andere oplossing? Wie heeft nu gelijk? Laat de leerlingen met argumenten komen en zorg ervoor dat de discussie in goede banen wordt geleid en een lichte discussie/licht debat blijft. 4.2 Hoe is betrokkenheid bij leerlingen te zien? Basisschool Het Palet werkt met het leerlingvolgsysteem Parnassys. Het bedrijf Driestar onderwijsadvies heeft samen met Parnassys het observatie-instrument genaamd Zien ontwikkeld. Zien gebruikt schaalwaarden/observatie-instrumenten om sociaal-emotioneel gedrag van kinderen weer te geven. Zij hebben het dan over: welbevinden en betrokkenheid en daaromheen hangen de begrippen: sociaal initiatief, inlevingsvermogen, impulsbeheersing, sociale flexibiliteit en sociale autonomie. 18

19 Waar gaat het bij betrokkenheid om volgens Zien? De gerichtheid op een onderwerp, concentratie. Dat is één van de duidelijkste waarneembare signalen van betrokkenheid volgens Zien. Een kind dat betrokken bezig is, richt de aandacht op een relatief beperkt gebied. Er is een geringe afleidbaarheid en grote mate van persistentie, doorzettingsvermogen. (Zien, 2012) Dit zijn de kenmerken van betrokkenheid volgens Zien: - Het kind laat de activiteit niet los ook al is er drukte om hem heen; - Intrinsieke motivatie in de activiteit; - Vertekende tijdservaring; - Er komt energie vrij bij het kind; - Het kind ervaart voldoening; - Het kind geeft in mimiek en houding plezier/belangstelling aan; Zien gebruikt daarna schaalwaarden om betrokkenheid (maar ook om andere sociaalemotionele inhouden) te meten: De schaalwaarden worden door een leerkracht toegekend aan een leerling aan de hand van de volgende vier uitspraken als het gaat om betrokkenheid: Betrokkenheid 1. Heeft plezier in het schoolwerk (de kernvakken!). 2. Gaat geconcentreerd op in het werk op school (kernvakken). 3. Toont belangstelling voor de kernvakken. 4. Toont doorzettingsvermogen bij de kernvakken. Onder deze vier uitspraken liggen kenmerken van betrokkenheid waardoor een leerkracht weet welke schaalwaarde hij moet toekennen voor betrokkenheid bij een leerling. (Voor de onderliggende kenmerken van betrokkenheid: zie bijlage E.) 19

20 4.3 Betrokkenheid en PARWO-didactiek Kinderen krijgen met de PARWO-didactiek de gelegenheid om het rekenen in het hiervoor genoemde zelfsysteem toe te voegen. Daardoor wordt de leerling weer eigenaar van zijn eigen rekenproces. Ze worden uitgedaagd met hypotheses, mogen hun oplossingsstrategieën beargumenteren voor hun klasgenoten, zijn actief aan het onderzoeken en krijgen daar ook de tijd voor. Allemaal elementen die voor betrokkenheid zorgen en dus voor intrinsieke motivatie. Dit zorgt voor een groter leerrendement. Maar hoe zorgt de PARWO-didactiek dan precies voor betrokkenheid? Dat gebeurt door het begeleiden van de leerlingen door een traject van karakters: - De verzamelaar - De onderzoeker - De atleet - De ondernemer - De professor Door bij elk karakter goed stil te staan en daar gerichte aandacht aan te geven hebben leerlingen de juiste ondersteuning om rekeninzicht te verkrijgen. (Voor uitgebreide uitleg karakters van PARWO: zie bijlage.) Er liggen drie fases ten grondslag aan deze karakters 12 : Eerste fase: een nieuw thema verkennen Tweede fase: ontwikkelen van vaardigheden en bouwen aan kracht Derde fase: vaardigheden in de vingers krijgen Eerste fase: een nieuw thema verkennen Rollen: De verzamelaar en De onderzoeker Volgens de auteurs van het artikel Faseren bij het leren rekenen en wiskunde, zijn er twee soorten vaardigheden in het rekenen te onderscheiden. Het instrumenteel begrijpen en het relationeel begrijpen. Bij het instrumenteel begrijpen, weet je welke stappen je moet volgen om resultaat te krijgen maar je weet eigenlijk niet waarom het nu net die stappen zijn. Bij het relationeel begrijpen weet je juist wel waarom je bepaalde werkwijzen hanteert en kun je ze dus flexibel inzetten. Er kunnen zelfs verbanden worden gelegd die te maken hebben met andere aanpakken. Je weet bij het relationeel begrijpen dus ook waarom je iets doet. (Vermeulen, 2008) Betrokkenheid kan volgens de uitspraken van Marzano gecreëerd worden door kinderen te confronteren met een puzzel waarvan een stukje ontbreekt of onvolledige informatie voor te houden. De rekendidactiek van deze verkennende fase is eigenlijk die puzzel voorhouden: Kinderen worden in deze fase namelijk geconfronteerd met onzekerheden, verwarring en soms onbegrip. Kinderen moeten uitzoeken wat er bedoeld wordt of hoe iets in elkaar zit. (Vermeulen, 2008) 12 Vermeulen, W., Moerlands, F. & Wert, P. (2008) Faseren bij het leren van rekenen en wiskunde. JSW 92, Binnengehaald 4 februari 2012 van 20