Pendelrapportage West Brabant 2009

Transcriptie

1 Pendelrapportage West Brabant 2009 Datum: Januari 2010

2 In opdracht van: SES West-Brabant Corneliusflat BV Roosendaal Tel: Uitgevoerd door: Gemeente Breda Afdeling Onderzoek & Informatie Bronvermelding verplicht

3 Samenvatting Inleiding Aanleiding Weergave uitkomsten Eerste indruk Pendelstromen algemeen Werkzame beroepsbevolking Pendelsaldi binnen West-Brabant Pendelsaldi met gebieden buiten West-Brabant Economische verwevenheid De werkgelegenheidsfunctie van de gemeenten De (regionale) rol van de grote werkgelegenheidskernen Pendel naar vervoerwijze Algemeen De vervoerwijze in enkele grotere gemeenten Breda Roosendaal Bergen op Zoom Oosterhout Moerdijk Etten-Leur Samengevat: de rol van het openbaar vervoer Pendel en opleidingsniveau Opleidingsniveau West-Brabantse werkzame beroepsbevolking Pendelsaldo naar opleidingsniveau Pendel en opleidingsniveau in de werkgelegenheidsgemeenten Pendelsaldo Breda Pendelsaldo Roosendaal Pendelsaldo Bergen op Zoom Pendelsaldo Oosterhout Pendelsaldo Moerdijk Pendelsaldo Etten-Leur Opleidingsniveau en vervoerwijze... 38

4 6. Pendel naar economische activiteit Algemeen Pendelsaldi naar bedrijfssector werkgelegenheidsgemeenten Breda Roosendaal Bergen op Zoom Oosterhout Moerdijk Etten-Leur Bijlage 1. Werkzame beroepsbevolking en werkgelegenheid per gemeente Bijlage 2. Kengetallen pendelonderzoek Bijlage 3: Pendelmatrix West-Brabant Bijlage 4. Kengetallen per bedrijfssector Bijlage 5. Pendelgebieden

5 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 Samenvatting De helft van de totale werkzame beroepsbevolking werkt in eigen woongemeente De helft van de in West-Brabant werkzame personen werkt in de eigen gemeente. Van deze groep werkt 16% thuis. Ruim een kwart van de werkzame beroepsbevolking werkt in een andere gemeente binnen West-Brabant en bijna een kwart (23%) werkt buiten West-Brabant. In de drie grootste gemeenten Breda, Roosendaal en Bergen op Zoom blijven in verhouding meer personen in de eigen woongemeente voor hun werk dan in andere gemeenten. Pendel binnen West-Brabant: Breda als centrumgemeente Breda heeft binnen West-Brabant een groot inkomend pendelsaldo van personen. Ook Roosendaal heet een inkomend saldo van circa personen. Verder kennen de gemeenten Moerdijk, Geertruidenberg, Oosterhout en Bergen op Zoom een licht inkomend pendelsaldo. In Etten-Leur zijn uitgaande en inkomende pendel nagenoeg in evenwicht. De overige gemeenten hebben (binnen West-Brabant) een uitgaand pendelsaldo. Halderberge, Rucphen en Drimmelen hebben het grootste uitgaande saldo. Pendel met gebieden buiten West-Brabant: fors uitgaand pendelsaldo West- Brabant Ruim personen uit West-Brabant werken in een andere regio, een groot aantal van hen in Midden-Brabant, Rotterdam-Rijnmond en in oostelijk Noord-Brabant. Omgekeerd biedt West-Brabant werk aan ruim personen van elders. West- Brabant heeft dus een uitgaand pendelsaldo van bijna personen. Alleen als het gaat om de pendel met Midden-Brabant, provincie Zeeland of België is er sprake van een inkomend pendelsaldo. De meest intensieve pendelrelatie is die met Midden-Brabant. In totaal biedt West-Brabant voor ruim personen uit Midden-Brabant werk. Omgekeerd werken West-Brabanders in Midden-Brabant. De pendelrelatie met gemeente Tilburg is licht uitgaand: West-Brabanders werken in die gemeente terwijl omgekeerd Tilburgers in West-Brabant werkzaam zijn. West-Brabant is een belangrijke leverancier van arbeidskrachten voor de Randstad. Zo zijn personen uit West-Brabant werkzaam in de gemeenten Rotterdam (met het meest belangrijk), Den Haag en Utrecht terwijl de inkomende pendel vanuit die gemeenten nog niet de helft bedraagt (5.000). Ook met provincie Noord-Holland is sprake van een intensief pendelverkeer: personen uit de regio West-Brabant zijn daar werkzaam terwijl de inkomende pendelstroom vanuit die provincie ongeveer de helft bedraagt. Opvallend is ook de pendelrelatie tussen het land van Heusden en Altena en de gemeente Gorinchem: ruim personen uit de regio zijn werkzaam in Gorinchem terwijl de inkomende pendel vanuit deze gemeente een kwart daarvan is. Van de gemeenten in West-Brabant kennen overigens alleen Moerdijk, Oosterhout en Geertruidenberg een inkomend pendelsaldo met gebieden buiten West-Brabant. De andere gemeenten kennen een uitgaand pendelsaldo, waaronder Breda. Breda heeft de grootste werkgelegenheidsfunctie Breda heeft een uitgesproken werkgelegenheidsfunctie, met een waarde van 1,15. Dat wil zeggen dat tegenover elke 100 werkende Bredanaars 115 banen in Breda staan. 5

6 Opvallend zijn de hoge scores voor Moerdijk (eveneens 1,15) en Geertruidenberg (1,12) die nog voor de andere grote gemeenten staan. Etten-Leur heeft per saldo geen werkgelegenheidsfunctie voor de regio; er zijn meer inwoner van Etten-Leur die buiten hun gemeente werken, dan dat er inwoners van andere gemeenten in Etten-Leur werken. De gemeenten Rucphen en Steenbergen zijn het meest afhankelijk van de werkgelegenheidscentra in de regio. Met een totale werkgelegenheid van biedt Breda niet alleen veel werk voor Bredanaars maar ook voor de bevolking in omliggende gebieden. In totaal zijn er 11 gemeenten waarvan meer dan personen werken in Breda. Het grootste aandeel wordt geleverd door Etten-Leur (4.600) en Oosterhout (4.100), gevolgd door Drimmelen, Roosendaal en Zundert (tussen en pendelaars). Een grote groep pendelaars is ook afkomstig van de gemeente Tilburg (bijna 3.000), Gilze-Rijen (1.700) en Dongen (1.100). Tenslotte zijn werknemers afkomstig uit België. Van een wezenlijke afhankelijkheid van een grotere werkgelegenheidsgemeente kan gesproken worden indien meer dan 15% van de werkzame beroepsbevolking uit een bepaalde gemeente in deze grotere gemeente werk heeft. Breda heeft vijf gemeenten in zijn nabijheid van waaruit ten minste 15% in deze stad een baan heeft, waarvan drie meer dan 20% halen (Drimmelen, Etten-Leur en Zundert). De overige twee gemeenten zijn Alphen-Chaam (19%) en Oosterhout (16%). Woon-werkrelaties van een vergelijkbare intensiteit zien we verder alleen incidenteel en wel bij Halderberge en Rucphen (richting Roosendaal) en bij Woensdrecht en Steenbergen (richting Bergen op Zoom). De auto is in alle pendelstromen het meest gebruikte vervoermiddel In het binnengemeentelijke pendelverkeer wordt in bijna de helft van alle gevallen (49%) de auto als vervoermiddel gebruikt. In ruim vier van de tien gevallen wordt gebruik gemaakt van de fiets. Het openbaar vervoer speelt geen rol van betekenis en 7% gaat lopend naar het werk. In het intergemeentelijk pendelverkeer binnen West-Brabant wordt de auto nog belangrijker: 85% van alle werkenden gaat met de auto terwijl één op de tien West- Brabanders de fiets neemt. Ook op West-Brabants niveau neemt het openbaar vervoer een bescheiden plaats in (4%). Ten aanzien van het pendelverkeer tussen West-Brabant en andere regio s bestaat er een duidelijk verschil tussen inkomende en uitgaande pendel: bij het uitgaande pendelverkeer naar overige regio s wordt in 12% van alle gevallen gebruik gemaakt van het openbaar vervoer terwijl 84% de auto neemt. Omgekeerd nemen ruim negen van de tien personen uit overige regio s de auto om in West-Brabant te werken. In verhouding nemen veel minder personen (slechts 4%) het openbaar vervoer. Openbaar vervoer alleen in de pendel naar en van Breda van betekenis Bij het inkomende pendelverkeer naar Breda speelt het openbaar vervoer een meer dan gemiddelde rol in 15 herkomstgebieden (gemeenten, regio s). Omgekeerd reizen Bredanaars bovengemiddeld met het openbaar vervoer naar 17 gemeenten of regio s. De toename van het belang van openbaar vervoer bij lange afstandspendel gaat voornamelijk op voor de afwikkeling van de stromen tussen plaatsen op de hoofdassen van het openbaar vervoer: zo gaat vanuit Breda meer dan 50% van degenen die naar Rotterdam en Delft gaan voor hun werk met het openbaar vervoer; voor de pendelstroom van Breda naar Den Haag is dat zelfs ruim 90%. Verder reist één op de drie Bredanaars die in de noordelijke Randstad of Utrecht werken met het openbaar vervoer. 6

7 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 Bij de inkomende pendel naar Breda valt op dat werkenden uit Delft, Rotterdam en Den Haag relatief vaak met het openbaar vervoer reizen (een kwart tot een derde). Vanuit Roosendaal wordt het openbaar vervoer bovengemiddeld gebruikt in de pendel naar 10 gemeenten of regio s. Inwoners van Roosendaal die in Zuidoost-Brabant of regio Den Haag werken, gaan overwegend met het openbaar vervoer. Vijf van de tien personen die in Den Bosch werken reizen per openbaar vervoer. Tenslotte wordt dit vervoermiddel gebruikt door 20% à 30% van de mensen uit Roosendaal die in Utrecht, Rotterdam, Dordrecht of de noordelijke Randstad werkt. In de pendel vanuit en naar de overige werkgelegenheidsgemeenten wordt het openbaar vervoer duidelijk minder gebruikt. Het openbaar vervoer speelt het minst een rol in Moerdijk en Oosterhout, waar geen openbaar vervoer per trein mogelijk is. In alle werkgelegenheidsgemeenten (met uitzondering van Moerdijk) speelt het openbaar vervoer in de uitgaande pendel een grotere rol dan bij de inkomende pendel het geval is. Lager opgeleiden vooral in de eigen woongemeente werkzaam Bijna de helft van de West-Brabantse werkzame beroepsbevolking bestaat uit personen met een middelbaar opleidingsniveau. Ruim een kwart is lager of hoger opgeleid. Meer dan de helft (55%) van de lager opgeleiden in West-Brabant is de eigen gemeente werkzaam, 26% werkt elders binnen West-Brabant en 19% gaat naar andere regio s. Ook bij de hoger opgeleiden werken de meeste mensen binnen de eigen gemeente (43%). Verder is 29% in andere gemeenten binnen West-Brabant werkzaam en 28% heeft een baan buiten de regio. Personen met een middelbare beroepsopleiding nemen een tussenpositie in. Veel hoger opgeleiden zijn werkzaam buiten in West-Brabant Van de werkzame personen met een hoger opleidingsniveau in West-Brabant pendelen er zo n personen naar elders, terwijl bijna hoger opgeleiden vanuit elders in West-Brabant komen werken. West-Brabant kent dus een uitgaand pendelsaldo voor hoger opgeleiden van personen. Ook voor middelbaar opgeleiden is het pendelsaldo uitgaand (5.000 personen). Deze pendelstroom is in absolute omvang ook het grootst. Er zijn zo n middelbaar opgeleiden vanuit West- Brabant in andere regio s werkzaam. Bij de beroepen met een lagere opleiding is er min of meer een evenwicht tussen inkomende en uitgaande pendel. Positieve pendelsaldi hoger opgeleiden voor Breda, Bergen op Zoom en Moerdijk Breda heeft een inkomende pendelsaldo van bijna hoger opgeleiden met de andere gemeenten van West-Brabant. Doordat Breda daarnaast een uitgaand pendelsado van hoger opgeleiden heeft met gebieden buiten West-Brabant (met name Randstad), komt het inkomend pendelsaldo van hoger opgeleiden voor Breda uiteindelijk op zo n Ook in Bergen op Zoom zien we een zelfde beeld, al is hier het pendelvolume wel veel lager (resp. 150 buiten de regio en binnen West-Brabant). Bij Moerdijk valt op dat ook daar, voor hoger opgeleiden met gebieden en gemeenten buiten West-Brabant, sprake is van een positief (inkomend) inkomend pendelsaldo. Alle werkgelegenheidsgemeenten kennen een inkomend pendelsaldo voor lager en (met uitzondering van Etten-Leur) voor middelbaar opgeleiden. Overigens hebben Roosendaal en Bergen op Zoom een uitgaand pendelsaldo voor werkenden met een middelbaar opleidingsniveau (ruimschoots goedgemaakt door een inkomend saldo met gemeenten binnen West-Brabant). Etten-Leur heeft een grote woonfunctie en kent o.m. daardoor 7

8 voor alle opleidingsniveaus zowel binnen als buiten West-Brabant een uitgaand pendelsaldo (behalve lager opgeleiden binnen West-Brabant). Lager opgeleiden gaan meer met de fiets dan hoger opgeleiden Lager opgeleiden gaan in verhouding tot hoger opgeleiden vaker met de fiets of te voet naar het werk. Hoger opgeleiden gaan relatief veel vaker met het openbaar vervoer en gaan in verhouding veel minder vaak te voet of met de fiets. Ook werken zij minder vaak thuis. Dit heeft ook te maken met verschillen in reisafstand tussen de opleidingsniveaus. Hoger opgeleiden werken relatief minder in de eigen gemeente en relatief meer buiten het SES-gebied dan lager opgeleiden. Veel uitgaande pendel in de zakelijke dienstverlening en de bouw De bouw en de zakelijke dienstverlening hebben een uitgaand pendelsaldo in relatie met gemeenten en gebieden buiten West-Brabant van resp Het grote uitgaande saldo in de zakelijke dienstverlening wordt met name veroorzaakt door de grote uitstroom van hoger opgeleiden naar de Randstad. Ook in de financiële dienstverlening, het onderwijs, vervoer en openbaar bestuur is sprake van een uitgaand saldo. Alleen in de handel is sprake van een inkomend pendelsaldo van betekenis ( ). In de landbouw, industrie, zorg en horeca zijn uitgaande en inkomende pendel min of meer in evenwicht. Zoals te verwachten zijn de landbouw en de horeca de sectoren waarin relatief veel mensen werkzaam zijn in de woongemeente. Breda dienstenstad, overige gemeenten belangrijke werkgelegenheidsfunctie industrie Breda kent een hoog inkomend pendelsaldo voor de sectoren zakelijke dienstverlening, handel, zorg, openbaar bestuur en onderwijs. Dat geldt zowel voor de pendel binnen West-Brabant als met gebieden buiten West-Brabant behalve in de zakelijke dienstverlening: in deze sector wordt een uitgaand saldo met gemeenten en regio s buiten West-Brabant ruimschoots goedgemaakt door een inkomend saldo met gemeenten binnen de regio. In de overige werkgelegenheidsgemeenten is de inkomende pendel binnen de industrie in alle gevallen hoger dan de uitgaande pendel. In Roosendaal en Etten-Leur is dit met name aan het pendelverkeer binnen West-Brabant te danken. Bergen op Zoom kent juist een hoog inkomend saldo in relatie met gemeenten en gebieden buiten de regio. Oosterhout en Moerdijk kennen zowel binnen West-Brabant als met gebieden buiten West-Brabant een inkomend pendelsaldo. Roosendaal en Bergen op Zoom kennen ook een relatief hoog inkomend pendelsaldo in de zorg, terwijl dit in Oosterhout en Moerdijk het geval is in de sector handel. In Moerdijk is tenslotte ook sprake van een inkomend pendelsaldo in de vervoerssector. Bijna 8% van werkzame beroepsbevolking in West-Brabant werkt thuis of vanuit het huisadres. Er bestaan geen grote verschillen in thuiswerken tussen de verschillende gemeenten. In Breda, Zundert en Baarle-Nassau wordt net iets meer thuis gewerkt (9% van de werkzame beroepsbevolking). In Woudrichem, Rucphen, Werkendam, Drimmelen, Halderberge en Woensdrecht werkt men relatief het minste thuis (6%). 8

9 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 Gehanteerde begrippen Werkzame beroepsbevolking: de optelsom van alle werkende personen die in de gemeente woonachtig zijn en de in de eigen gemeente werken, thuiswerker zijn of elders werken (uitgaande pendel) Werkgelegenheid: de optelsom van alle personen die wonen en werken in de eigen gemeente, of die afkomstig zijn van elders. Uitgaande pendel: alle personen die in een gemeente woonachtig zijn maar elders werken Inkomende pendel: alle personen die in een gemeente werken maar elders woonachtig zijn Pendelsaldo: het saldo van inkomende en uitgaande pendel. Werkgelegenheidsfunctie: het quotiënt van werkgelegenheid in een gemeente en de werkzame beroepsbevolking. 9

10 10

11 SES West-Brabant Pendelrapportage Inleiding 1.1. Aanleiding De actieradius van personen, maar ook van bedrijven is de afgelopen decennia steeds groter geworden. Groeiende markten en toegenomen mogelijkheden voor mobiliteit genereren intensievere stromen van personen en goederen over grotere afstanden. Daarbij is de ligging van de regio in alle opzichten van belang voor het woon-werkverkeer en de goederenstromen. In het bijzonder geldt dat voor West-Brabant, gelegen in het krachtenveld tussen de grote mainports Rotterdam en Antwerpen en het belangrijke achterland in Noordwest-Europa. Een aantal ontwikkelingen kent een eigen economische dynamiek. Daarom is het voor de regio van belang voor het regionale arbeidsmarkt- en vestigingsbeleid meer inzicht te krijgen in de omvang, richting en samenstelling van de woon-werkstromen. Dit inzicht kan verkregen worden met antwoorden op vragen als: Hoe verhouden inkomende en uitgaande pendelstromen tussen de regio en omliggende gebieden zich ten opzichte van elkaar? Wat voor typen werknemers zijn daarbij betrokken naar opleidingsniveau? Tot hoe ver reikt de invloed van de werkgelegenheidscentra in het gebied en daarbuiten? Hiermee is ook iets te zeggen over de relatieve positie/aantrekkingskracht van de regio in vergelijking met de directe omgeving. Verder zou een beter inzicht in de woonwerkstromen bijvoorbeeld kunnen helpen bij het nemen van maatregelen om de regio en in het bijzonder de economische centra in de regio ook in de toekomst bereikbaar te houden Weergave uitkomsten In 2009 hebben SES West-Brabant en de Kamer van Koophandel Zuidwest Nederland gezamenlijk opdracht gegeven aan RDWResearch om gegevens te verzamelen over de woon-werkstromen binnen de regio en tussen de regio en omliggende gebieden. In opdracht van SES-West-Brabant heeft de afdeling Onderzoek en Informatie van de gemeente Breda deze pendelrapportage opgesteld waarbij de volgende aspecten van de woon- werkstromen aan de orde komen: Uitgaande en inkomende pendel in relatie tot de werkzame beroepsbevolking Economische verwevenheid: de oriëntatie van 'woongemeenten' op de zes belangrijkste 'werkgemeenten' in West-Brabant: Breda, Roosendaal, Bergen op Zoom, Oosterhout, Moerdijk en Etten-Leur. De samenstelling van de pendelstromen naar vervoerwijze. De samenstelling van de pendelstromen naar opleidingsniveau. De samenstelling van de pendelstromen naar bedrijfssector. In bijlage 1 is ter oriëntatie een overzicht opgenomen van de absolute omvang van de werkgelegenheid en de werkzame beroepsbevolking per gemeente in West-Brabant. Verder bevat bijlage 2 enkele kengetallen met betrekking tot de pendelstromen. Bijlage 3 bevat de pendelmatrix voor West-Brabant op basis van dit onderzoek. Tenslotte zijn in bijlage 4 enkele kengetallen naar economische activiteit opgenomen en in bijlage 5 de in deze rapportage gehanteerde gebiedsindeling. 11

12 1.3. Eerste indruk Figuur 1 geeft alvast ter inleiding een eerste beeld van het woon-werkverkeer in West- Brabant. Figuur 1 Pendel West-Brabant In totaal werkt vrijwel de helft van de West-Brabantse beroepsbevolking in hun eigen woonplaats, het gaat daarbij om ruim West-Brabanders. Daaronder vallen ook thuiswerkers. De pendel van gemeente naar gemeente binnen West-Brabant bedraagt in totaal bewegingen. Met de rest van Nederland is er sprake van een uitgaand pendelsaldo: er komen Nederlanders in West-Brabant werken terwijl er ongeveer West-Brabanders in een regio buiten West-Brabant werken. De meest intensieve pendelstromen zijn te vinden in de relatie met Midden-Brabant, Rijnmond/Randstad en Oost-Brabant. Met buurland België is sprake van een inkomend saldo: bijna Belgen zijn werkzaam in West-Brabant terwijl er West-Brabanders naar België pendelen. 12

13 SES West-Brabant Pendelrapportage Pendelstromen algemeen 2.1. Werkzame beroepsbevolking De totale werkzame beroepsbevolking in West-Brabant bedraagt personen. De helft hiervan (inclusief thuiswerkers) werkt in de eigen woongemeente (figuur 2). De anderen werken buiten de eigen gemeentegrenzen, waarbij 28% van de werkzame beroepsbevolking in een andere SES-gemeente werkzaam is en 23% buiten de regio. Meer dan driekwart (77%) van al het woon-werkverkeer speelt zich dus af binnen de regio met een accent op het werk binnen de eigen woongemeente. Figuur 2 Werkzame beroepsbevolking West-Brabant naar werkbestemming 22,8% werkend in eigen gemeente 41,8% thuiswerkend werkend in andere SESgemeente 27,7% werkend buiten SES 7,8% Van de totale werkzame beroepsbevolking in West-Brabant werkt bijna 8% vanuit het huisadres. Er bestaan geen grote verschillen in thuiswerken tussen de verschillende gemeenten. In Breda, Zundert en Baarle-Nassau wordt net iets meer thuis gewerkt (9% van de werkzame beroepsbevolking). In Woudrichem, Rucphen, Werkendam, Drimmelen, Halderberge en Woensdrecht werkt men relatief het minste thuis (6%). 13

14 Figuur 3 (zie voor cijfers Bijlage 1) laat zien dat er binnen het SES-gebied redelijk grote verschillen bestaan tussen werkenden in de eigen gemeente en daarbuiten. In de drie grootste gemeenten Breda, Roosendaal en Bergen op Zoom werken in verhouding tot het regionale gemiddelde meer personen in de eigen woongemeente voor hun werk dan in andere gemeenten. Bij de laatste groep zien we randgemeenten van steden en landelijke gemeenten zonder een uitgesproken werkgelegenheidsfunctie. In Halderberge en Rucphen werkt meer dan de helft van de werkzame beroepsbevolking in een andere SES-gemeente. In de gemeenten Aalburg en Woudrichem werkt meer dan 40% van alle werkenden buiten het SES-gebied (met name in de regio Dordrecht Gorinchem). Figuur 3 Werkzame beroepsbevolking West-Brabant naar werkbestemming per gemeente 14

15 SES West-Brabant Pendelrapportage Pendelsaldi binnen West-Brabant Figuur 4 laat de pendelsaldi van elke gemeente zien met de overige SES-gemeenten. Het pendelsaldo van Breda is bijna , verreweg het grootste aantal in de regio. Dat wil zeggen dat de inkomende pendelstroom vanuit de overige SES-gemeenten personen groter is dan de uitgaande pendel naar die gemeenten. Breda vervult daarmee een belangrijke werkgelegenheidsrol voor de regio. Dit geldt eveneens voor Roosendaal, weliswaar met een pendelsaldo van op gepaste afstand. Ook Moerdijk, Geertruidenberg, Oosterhout en Bergen op Zoom hebben een (klein) inkomend pendelsaldo. Aan de andere kant zijn Steenbergen, Drimmelen, Rucphen en Halderberge gemeenten met een grote mate van afhankelijkheid van de economische ontwikkeling in de grote gemeenten. Figuur 4 Pendelsaldi binnen West-Brabant per gemeente Breda Roosendaal Moerdijk Geertruidenberg Oosterhout Bergen op Zoom Etten-Leur Aalburg Baarle-Nassau Woudrichem Woensdrecht Alphen-Chaam Werkendam Zundert Steenbergen Drimmelen Rucphen Halderberge Pendelsaldi met gebieden buiten West-Brabant In totaal hebben ruim personen hun werk buiten West-Brabant. Omgekeerd komen er minder personen naar West-Brabant om te werken: ruim in totaal. West- Brabant kent dus een uitgaand pendelsaldo van personen. Figuur 5 Totalen inkomende en uitgaande pendel SES West-Brabant uitgaand: inkomend:

16 In figuur 6 (aantal regio s is samengevoegd in deze tabel) zijn de pendelstromen met gebieden buiten West-Brabant uitgesplitst naar regio van herkomst c.q. bestemming: er is van een inkomend pendelsaldo sprake met de regio s Midden-Brabant, Zeeland en België. De regio Midden-Brabant is tevens de grootste leverancier van werkkrachten voor de regionale bedrijvigheid in West-Brabant. Figuur 6 Inkomende en uitgaande pendel SES West-Brabant naar herkomst/bestemming Midden-Brabant Overig Zeeland Rijnmond Dordrecht-Gorinchem Overig Noord-Brabant inkomend uitgaand België Overig Zuid-Holland Zuidwest Gelderland In de woon-werkrelatie tussen West-Brabant en Zuid-Holland is sprake van een uitgaand pendelsaldo en dat geldt voor alle subregio s: het gebied Dordrecht-Gorinchem, Rijnmond en Overig Zuid-Holland. De uitgaande pendel naar Dordrecht-Gorinchem is voor een groot deel toe te schrijven aan de gemeenten in het land van Heusden en Altena toe te schijven. Ook ten aanzien van oostelijk Noord-Brabant is sprake van een fors uitgaand pendelsaldo. Er is een groot uitgaande pendelsaldo naar verder weg gelegen werkgelegenheidcentra in Noord-Holland, Utrecht en Oost-Gelderland (in bovenstaande grafiek aangeduid als overig). In figuur 7 zijn de pendelsaldi met gebieden buiten West-Brabant op gemeenteniveau weergegeven. Alleen in de gemeenten Moerdijk, Oosterhout en Geertruidenberg is sprake van een inkomend pendelsaldo: er komen hier meer personen van buiten de regio West-Brabant werken dan andersom. De gemeente Werkendam heeft het grootste uitgaande pendelsaldo, gevolgd door Woudrichem. Het betreft hier gemeenten met een sterke oriëntatie op Zuid-Holland. Opvallend zijn de relatief grote uitgaande pendelsaldi voor de centrumgemeenten Etten-Leur en Roosendaal. Figuur 7 Pendelsaldi per gemeente, met gebieden buiten West-Brabant 16 Moerdijk Oosterhout Geertruidenberg Baarle-Nassau Bergen op Zoom Breda Woensdrecht Zundert Alphen-Chaam Rucphen Halderberge Etten-Leur Roosendaal Aalburg Steenbergen Drimmelen Woudrichem Werkendam

17 SES West-Brabant Pendelrapportage Economische verwevenheid 3.1. De werkgelegenheidsfunctie van de gemeenten De totale betekenis van gemeenten op werkgelegenheidsgebied kan uitgedrukt worden in de term werkgelegenheidsfunctie: quotiënt van werkgelegenheid in een gemeente en de werkzame beroepsbevolking. Komt een gemeente dan met een uitkomst boven de 1, dan is er sprake van een bovenlokale werkgelegenheidsfunctie; naarmate een gemeente daar verder onder zit, zal de afhankelijkheid van andere gemeenten des te groter zijn. In figuur 8 is de werkgelegenheidsfunctie van de gemeenten in beeld gebracht (zie bijlage 1 voor cijfers werkgelegenheid en werkzame beroepsbevolking). Figuur 8 Werkgelegenheidsfunctie SES West-Brabant naar gemeente Breda heeft de meest uitgesproken werkgelegenheidsfunctie, met een waarde van 1,15. Dat wil zeggen dat tegenover elke 100 werkende Bredanaars 115 banen in Breda staan. Opvallend zijn de hoge scores voor Moerdijk (eveneens 1,15) en Geertruidenberg (1,12) die nog voor de andere grote gemeenten staan. Verder toont deze informatie dat in Etten-Leur minder mensen werken in vergelijking met de eigen beroepsbevolking. De gemeenten Rucphen en Steenbergen zijn het meest afhankelijk van de regionale werkgelegenheidscentra De (regionale) rol van de grote werkgelegenheidskernen Hoe meer werkgelegenheid, hoe groter de kans dat men niet naar elders gaat/hoeft voor werk. Binnen West-Brabant is Breda de grootste werkverschaffer ( banen), gevolgd door Roosendaal (40.000), Bergen op Zoom (32.000), Oosterhout (27.000), Moerdijk (20.500) en Etten-Leur (20.000). Deze rangorde komt ook terug als gekeken 17

18 wordt naar het percentage van de werkzame beroepsbevolking dat in de eigen gemeenten werkt. Koplopers in West-Brabant zijn Breda waar 62% in de eigen gemeente werkt, gevolgd door Roosendaal en Bergen op Zoom met ieder 56%. Daarna komen Oosterhout (48%), Moerdijk (45%) en Etten-Leur (44%). Daarnaast trekken bovengenoemde gemeenten met veel werkgelegenheid relatief veel mensen uit de directe omgeving aan. In deze paragraaf worden de regionale pendelrelaties met deze grootste werkgelegenheidskernen in beeld gebracht. Dat wordt gedaan aan de hand van een kaartbeeld per werkgelegenheidsgemeente. Toelichting op de kaartbeelden: Per werkgelegenheidsgemeente is een kaartbeeld gemaakt waarin is aangegeven hoe sterk de absolute en relatieve binding aan elk van de zes grote werkgelegenheidsgemeenten in West-Brabant is, bezien vanuit de omgevingsgemeenten. In absolute zin is gekeken naar het aantal pendelaars dat uit een andere gemeente afkomstig is. Bij meer dan personen die naar een werkgelegenheidsgemeente gaan, is er sprake van een intensieve pendelstroom. Voor de onderliggende cijfers zie Bijlage 4. De mate van betrokkenheid op een centrumgemeente kan tot uitdrukking gebracht worden in het percentage van de werkzame beroepsbevolking in een gemeente dat voor het werk naar een bepaalde centrumgemeente gaat. Indien meer dan 15% van de werkzame beroepsbevolking van een gemeente werkzaam is in één andere gemeente, dan kan gesproken worden van een wezenlijke afhankelijkheid van deze (centrum)gemeente. 18

19 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 Breda Met een totale werkgelegenheid van biedt Breda niet alleen veel werk voor Bredanaars maar ook voor de bevolking in omliggende gebieden. In totaal zijn er 11 gemeenten waarvan meer dan personen werken in Breda. Het grootste aandeel wordt geleverd door Etten-Leur (4.600) en Oosterhout (4.100), gevolgd door Drimmelen, Roosendaal en Zundert (tussen en pendelaars). Een grote groep pendelaars is ook afkomstig van de gemeente Tilburg (bijna 3.000), Gilze-Rijen (1.700) en Dongen (1.100). Tenslotte zijn er werknemers afkomstig uit Zuid-Holland en uit België. In totaal zijn 5 gemeenten in West-Brabant, waarvan ten minste 15% van de werkzame beroepsbevolking in Breda werkt: Etten-Leur (22%), Drimmelen (21%), Zundert (22%), Alphen-Chaam (19%) en Oosterhout (16%). Figuur 9 Kaartbeeld inkomende en uitgaande pendel naar en vanuit Breda 19

20 Roosendaal De belangrijkste inkomende pendelstromen naar Roosendaal zijn afkomstig van de gemeenten Bergen op Zoom (3.100), Halderberge (2.800), Rucphen (2.000), Steenbergen (1.400), Etten-Leur (1.150), Breda en Moerdijk (beide ruim personen). Daarnaast is er een minder omvangrijke pendelstroom vanuit Woensdrecht (850) en België (500 personen). Halderberge (20%) en Rucphen (19%) zijn de gemeenten waarvan mee dan 15% van de werkzame beroepsbevolking in Roosendaal werkt. Figuur 10 Kaartbeeld inkomende en uitgaande pendel naar en vanuit Roosendaal 20

21 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 Bergen op Zoom De gemeenten met het hoogste aantal pendelaars naar Bergen op Zoom zijn Roosendaal (2.500 personen), Woensdrecht (2.100), Tholen en Steenbergen (beide 1.750). Daarnaast pendelen vanuit Breda en Reimerswaal tussen 500 en personen naar Bergen op Zoom). Van de totale werkgelegenheid van Bergen op Zoom wordt 11% vervuld door werkenden uit de provincie Zeeland. In de gemeenten Woensdrecht is 20% van de beroepsbevolking werkzaam in Bergen op Zoom. Ook in Steenbergen zijn veel mensen (15% van de werkzame beroepsbevolking) voor werk afhankelijk van Bergen op Zoom. Figuur 11 Kaartbeeld inkomende en uitgaande pendel naar en vanuit Bergen op Zoom 21

22 Oosterhout In absoluut opzicht levert Breda het grootste aandeel pendelaars naar Oosterhout (bijna personen). Daarnaast bestaan er ook intensieve pendelstromen vanuit Drimmelen (1.200), Geertruidenberg (1.300) en de Midden-Brabantse gemeente Dongen (1.400). De regio Midden-Brabant is overigens een belangrijk recruteringsgebied voor bedrijven in Oosterhout: 14% van de banen in Oosterhout worden vervuld door personen uit Midden- Brabant. Naast Dongen zijn ook de gemeenten Tilburg en Gilze-Rijen een behoorlijke leverancier van arbeidskrachten (tussen 800 en 900 personen). Alleen Geertruidenberg is enigszins economisch afhankelijk van Oosterhout: 13% van de werkzame beroepsbevolking van Geertruidenberg is werkzaam in Oosterhout, gevolgd door Drimmelen met 9%. Figuur 12 Kaartbeeld inkomende en uitgaande pendel naar en vanuit Oosterhout 22

23 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 Moerdijk De enige twee gemeenten met meer dan pendelaars naar Moerdijk zijn Roosendaal en Breda (rond pendelaars). Daarnaast is er ook van een substantiële inkomende pendelstroom ( personen) sprake vanuit de gemeenten Drimmelen, Etten-Leur, Halderberge, Steenbergen, Rotterdam en Dordrecht. Figuur 13 Kaartbeeld inkomende en uitgaande pendel naar en vanuit Moerdijk De provincie Zuid-Holland is overigens wel redelijk belangrijk als herkomstgebied voor Moerdijk: bijna 20% van de Moerdijkse banen worden vervuld door personen uit Zuid- Holland, waarbij Rijnmond het grootste aandeel heeft, gevolgd door de regio Dordrecht Gorinchem. Van alle West-Brabantse gemeenten kan alleen van Halderberge en Steenbergen worden gezegd dat er een beperkte economische afhankelijkheid van Moerdijkse werkgelegenheid sprake is: vijf procent van de beroepsbevolking van deze twee gemeenten werkt in Moerdijk. 23

24 Etten-Leur De gemeenten Breda, Halderberge, Roosendaal en Rucphen kennen intensieve pendelstromen (> pendelaars) naar Etten-Leur. Daarnaast zijn er drie gemeenten (Bergen op Zoom, Moerdijk en Zundert) waarvan tussen 500 en personen naar Etten-Leur pendelen. Er zijn geen intensieve pendelrelaties met gemeenten buiten West- Brabant. De gemeente Rucphen is het meest afhankelijk van Etten-Leur als werkverschaffende gemeente: 13% van de beroepsbevolking van Rucphen vindt er werk. Daarna komen de gemeenten Zundert en Halderberge (beide 8% van de werkzame beroepsbevolking). Figuur 14 Kaartbeeld inkomende en uitgaande pendel naar en vanuit Etten-Leur 24

25 SES West-Brabant Pendelrapportage Pendel naar vervoerwijze 4.1. Algemeen De volgende figuur (15) toont met welk vervoermiddel West-Brabanders naar hun werk gaan, waarbij onderscheid gemaakt naar bestemming binnen West-Brabant. Figuur 15 Vervoerwijze pendelverkeer binnen West-Brabant 100% 90% 80% 7% 1% 10% 4% 70% 42% 60% lopend/anders 50% (brom)fiets 40% 30% 20% 49% 85% OV auto 10% 0% eigen gemeente binnen SES Bijna de helft van alle personen die in dezelfde gemeente wonen en werken, neemt de auto. Een iets kleiner percentage (42%) neemt de fiets en 7% loopt naar het werk. Openbaar vervoer speelt nauwelijks een rol. Als naar een andere gemeente binnen het SES-gebied wordt gependeld neemt het aandeel van de auto fors toe tot 85% terwijl nog maar één op de tien personen met de fiets gaat. Het belang van openbaar vervoer neemt iets tot 4%. Figuur 16 (op de volgende pagina) laat zien dat het openbaar vervoer in het pendelverkeer met de gebieden buiten West-Brabant belangrijker wordt. De stromen vanuit West-Brabant worden weliswaar nog steeds sterk gedomineerd door het autoverkeer, maar toch blijkt 12% te kiezen voor het openbaar vervoer. Dat gaat wel voornamelijk op voor de afwikkeling van de stromen tussen plaatsen op de hoofdassen van het openbaar vervoer: 25

26 Er is wel een duidelijk verschil waarneembaar tussen het inkomende en het uitgaande pendelverkeer: ruim negen van de tien personen die van buiten het SES komen werken in een van de SES-gemeenten gebruiken daarbij de auto. Bij de uitgaande pendel bedraagt het percentage 84%. De inkomende pendel maakt daarentegen juist minder gebruik van het OV (slechts 4%). Figuur 16 Vervoerwijze pendelverkeer met gebieden buiten West-Brabant 100% 95% 1% 1% 3% 4% 4% 90% 85% 80% 12% 84% 91% lopend/anders (brom)fiets OV auto 75% uitgaand inkomend 4.2. De vervoerwijze in enkele grotere gemeenten De volgende figuur toont de vervoerwijze van personen die in de eigen gemeente werkzaam zijn. Het openbaar niveau speelt binnen de gemeente nauwelijks een rol. Figuur 17 Vervoerwijze van de in de eigen woonplaats werkenden Bergen op Zoom Breda Etten-Leur Moerdijk Oosterhout auto OV (brom)fiets lopen thuiswerken Roosendaal 0% 20% 40% 60% 80% 100% De meeste mensen gaan met de auto of met de fiets. In Moerdijk en Etten-Leur maakt men relatief het meeste gebruik van de auto(45%), in Bergen op Zoom het minste (39%). Overigens is Bergen op Zoom de enige gemeente waar net iets meer mensen met de fiets naar hun werk gaan dan met de auto. Het thuiswerken komt in gemeente Moerdijk relatief het meeste voor. 26

27 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 In figuur 18 is de vervoerwijze weergegeven van de pendel met de directe buurgemeenten van elke werkgelegenheidsgemeente. Daaruit blijkt dat de auto zowel bij inkomende als uitgaande pendel in meer dan 80% van de verplaatsingen wordt gebruikt. Het openbaar vervoer van en naar de buurgemeenten speelt verhoudingsgewijs nauwelijks een rol, met name in de gemeenten Oosterhout en gemeente Roosendaal (uitgaande pendel). Ongeveer een op de tien werkenden gaat met de fiets van of naar een van de buurgemeenten. Bij Moerdijk valt op dat er in verhouding weinig mensen naar een van de buurgemeenten fietsen voor werk, terwijl dat andersom wel meer het geval is. Relatief het meest wordt de fiets gebruikt door mensen die vanuit Roosendaal in een van de buurgemeenten werken of andersom (15%). Van alle mensen die vanuit de buurgemeenten in Oosterhout werken gaat eveneens 15% met de fiets. Figuur 18 Vervoerwijze inkomende en uitgaande pendel buurgemeenten Bergen op Zoom Breda Etten-Leur Moerdijk Oosterhout auto OV (brom)fiets Roosendaal -100% -80% -60% -40% -20% 0% 20% 40% 60% 80% 100% <-- Uitgaand Inkomend --> 27

28 In figuur 19 is de vervoerwijze weergegeven van de pendel met gemeenten die niet tot de directe buren van elke werkgelegenheidsgemeente behoren. In vergelijking met figuur 18 valt op dat het aandeel van de fiets is afgenomen en dat van het openbaar vervoer is toegenomen. In het algemeen kan worden gesteld dat het gebruik van het openbaar vervoer bij de uitgaande pendel relatief groter is dan bij de inkomende pendel. Figuur 19 Vervoerwijze inkomende en uitgaande pendel verder dan buurgemeenten Bergen op Zoom Breda Etten-Leur Moerdijk Oosterhout auto OV (brom)fiets Roosendaal -100% -80% -60% -40% -20% 0% 20% 40% 60% 80% 100% <-- Uitgaand Inkomend --> In de volgende subparagrafen worden de belangrijkste van het woon-werkverkeer tussen de werkgelegenheidsgemeenten en de omgeving naar vervoerwijze kort besproken. Zoals al eerder geconcludeerd is de auto het belangrijkste vervoermiddel. Daarom wordt alleen ingegaan op die pendelstromen waar het openbaar vervoer en de (brom)fiets een meer dan evenredig aandeel hebben (een aandeel in de totale pendel van meer dan 10%). Ter inleiding is in figuur 20 een overzicht gegeven van de absolute omvang van de pendelstromen van en naar deze gemeenten. In paragraaf 3.2 zijn de belangrijkste woongemeenten van personen die in een van de West-Brabantse werkgelegenheidsgemeenten werken, al besproken. Figuur 20 Absolute aantallen inkomende en uitgaande pendel werkgelegenheidsgemeenten Bergen op Zoom Breda Etten-Leur Moerdijk Oosterhout uitgaand inkomend Roosendaal <-- uitgaand inkomend -->

29 SES West-Brabant Pendelrapportage Breda Breda kent de grootste inkomende en uitgaande pendelstromen in absoluut opzicht. De inkomende pendelstroom bedraagt en de inkomende pendel Behalve met veel West-Brabantse gemeenten is er ook met veel gemeenten buiten de regio intensief pendelverkeer. Voor de inkomende pendel is dat in de eerste plaats Midden-Brabant (Tilburg, Gilze-Rijen en Dongen) waar vandaan bijna personen naar Breda pendelen. Maar ook de regio Rotterdam/Rijnmond (ruim 2.000) en de Noordelijke Randstad (1.000) zijn belangrijke herkomstgebieden. In totaal zijn er Belgen in Breda werkzaam. Omgekeerd gaan minder Bredanaars in Midden-Brabant werken, namelijk 3.300, hoofdzakelijk in Tilburg. Dat is ook het geval voor België, waar 370 Bredanaars werken. Er gaan wel meer Bredanaars werken in de regio Rotterdam/Rijnmond (2.800) en de noordelijke Randstad (1.700). Tenslotte is er sprake van een intensieve uitgaande pendel naar de regio Den Bosch (1.700), Eindhoven (2.000), Dordrecht (750), provincie Utrecht (1.700) en Den Haag (820). Bij de inkomende pendel (naar Breda) wordt relatief het meest gebruik gemaakt van de (brom)fiets door inwoners uit de gemeente Gilze-Rijen. Bijna een derde van de werkenden uit deze gemeenten gaan met de (brom)fiets naar Breda. Ook Alphen- Chaam is een gemeente waar veel mensen met dit vervoermiddel komen (22%). Omgekeerd gaan veel minder Bredanaars met de fiets naar een andere gemeente. Alleen in de pendel naar Oosterhout neemt 19% de (brom)fiets. De toename van het belang van openbaar vervoer bij lange afstandspendel gaat voornamelijk op voor de afwikkeling van de stromen tussen plaatsen op de hoofdassen van het openbaar vervoer: zo gaat vanuit Breda meer dan 50% van degenen die naar Rotterdam en Delft gaan voor hun werk met het openbaar vervoer; voor de pendelstroom van Breda naar Den Haag is dat zelfs ruim 90%. Verder reist één op de drie Bredanaars die in de noordelijke Randstad of Utrecht werken met het openbaar vervoer. Tussen de 10 en 20% van de Bredanaars neemt het openbaar vervoer als ze werkzaam zijn in Roosendaal, Eindhoven, Bergen op Zoom en Den Bosch, evenals overig Zuid-Holland en provincie Limburg. Bij de inkomende pendel naar Breda valt op dat werkenden uit Delft, Rotterdam en Den Haag relatief vaak met het openbaar vervoer reizen (een kwart tot een derde). In iets mindere mate geldt dat voor Eindhoven (13%) en Den Bosch (18%). Binnen de regio komen vooral personen uit Halderberge (17%), Geertruidenberg (16%) en uit verspreide plaatsen in Zuid-Holland (37%) met het openbaar vervoer Roosendaal Roosendaal heeft een inkomend pendelsaldo van personen. De inkomende pendel bedraagt en de uitgaande pendel Roosendaal kent geen omvangrijke inkomende pendelstromen vanuit gebieden buiten West-Brabant behalve Rotterdam/Rijnmond waar bijna 700 personen werkzaam zijn (waarvan 300 in Rotterdam). België en Tholen zijn daarna de belangrijkste herkomstgebieden van buiten de regio, met ongeveer pendelaars vanuit deze gemeenten. De uitgaande 29

30 pendel naar Rotterdam/Rijnmond bedraagt bijna het dubbele van de inkomende pendel, namelijk Ook is er sprake van een relatief grote pendelstroom van Roosendaal naar de noordelijke Randstad (500 personen). Ongeveer een kwart van de personen uit de buurgemeenten Halderberge en Steenbergen komt met de fiets. Andersom gaat ongeveer één op de vijf inwoners van Roosendaal die in Bergen op Zoom, Halderberge of Rucphen werken met de fiets. Circa een kwart van de Tilburgers en Rotterdammers die in Roosendaal werkt, komt met het openbaar vervoer. Daarnaast komt één op de vijf inwoners uit Etten-Leur en Breda met het openbaar vervoer. Inwoners van Roosendaal die in Zuidoost-Brabant of agglomeratie Den Haag werken, gaan overwegend met het openbaar vervoer. Aan de andere kant wordt het openbaar vervoer helemaal niet gebruikt door degenen die in Tilburg werken. Vijf van de tien personen die in Den Bosch werken reizen per openbaar vervoer. Tenslotte wordt dit vervoermiddel gebruikt door 20% à 30% van de mensen uit Roosendaal die in Utrecht, Rotterdam, Dordrecht of de noordelijke Randstad werkt Bergen op Zoom Bergen op Zoom heeft een klein inkomend pendelsaldo van 510 personen. De inkomende pendel bedraagt en de uitgaande pendel Bergen op Zoom kent alleen een omvangrijke inkomende pendelstroom vanuit de buurgemeente Tholen (1.750 personen). Verder pendelen 510 personen uit gemeente Reimerswaal en 650 personen uit Rotterdam Groot Rijnmond naar Bergen op Zoom. Vanuit Bergen op Zoom pendelen 770 mensen naar Tholen en 940 mensen naar Rotterdam - Groot Rijnmond. Er werken bovendien 380 mensen in de noordelijke Randstad. De inkomende pendel met België bedraagt 340 terwijl er 80 mensen meer vanuit Bergen op Zoom dat land werkzaam zijn. Van de (brom)fiets wordt door 17% van de mensen gebruikt gemaakt die uit Roosendaal en Steenbergen hier komen werken. De personen die uit Tholen afkomstig zijn gebruiken in 12% van de gevallen dit vervoermiddel. Vanuit Bergen op Zoom wordt de (brom)fiets het meest gebruikt door mensen die in Woensdrecht of Breda (!) werken (19% resp. 14%). Het openbaar vervoer speelt bij de inkomende pendel alleen een rol van betekenis bij mensen die vanuit Breda (13%) of Reimerswaal (17%) afkomstig zijn. Bij de uitgaande pendel is dit in de woon-werkbewegingen naar Den Haag en Utrecht zelfs het enige vervoermiddel. Er gaan 570 personen van Bergen op Zoom naar Rotterdam waarvan bijna tweederde met het openbaar vervoer gaat. Tenslotte gaat een kwart van de personen die in de noordelijke Randstad werkt met het OV Oosterhout Oosterhout kent een inkomend pendelsaldo van bij personen. De inkomende pendel bedraagt en de uitgaande pendel Behalve met naburige gemeenten uit West-Brabant is er een intensief pendelverkeer met Dongen, Tilburg en Gilze-Rijen. Ruim personen pendelen vanuit deze gemeenten naar Oosterhout, waarbij Dongen met personen de meeste werkenden levert. Met Breda heeft Oosterhout zowel inkomend als uitgaand de meest intensieve pendelrelatie. Ruim

31 SES West-Brabant Pendelrapportage 2009 personen pendelen vanuit deze gemeente naar Breda en personen gaan in omgekeerde richting. De uitgaande pendel naar Gilze-Rijen, Dongen en Tilburg bedraagt Met name in relatie met Dongen en Gilze-Rijen kent Oosterhout een sterk inkomend pendelsaldo. Met Tilburg is er eveneens een licht inkomend pendelsaldo. Er zijn geen echt wezenlijke pendelstromen met verder weg gelegen gebieden. De pendel naar en vanuit Rotterdam/Rijnmond heeft met ongeveer 600 personen (zowel inkomend als uitgaand) nog wel een redelijke omvang. Tenslotte pendelen 330 personen uit Oosterhout naar Den Bosch. Ruim een kwart van de personen uit Dongen en bijna 20% van de die uit Breda komt met de (brom)fiets naar Oosterhout. Andersom gaat ongeveer één op de vijf inwoners van Oosterhout die in Dongen werkt, met dit vervoermiddel. Van de Oosterhouters die in Drimmelen werken gaat 13% met de (brom)fiets). Het openbaar vervoer speelt in de inkomende pendel naar Oosterhout geen rol van betekenis. Het openbaar vervoer wordt wel gebruikt door de helft van de mensen uit Oosterhout die in de noordelijke Randstad of in Utrecht werkzaam zijn. Ook wordt het openbaar vervoer redelijk veel gebruikt door Oosterhouters die in Tilburg werken Moerdijk De Moerdijkse werkgelegenheid verschaft werk voor personen die buiten de gemeente wonen. Andersom gaan inwoners uit Moerdijk naar elders voor werk. Deze gemeente heeft dus een inkomend pendelsaldo van Behalve uit Breda en Roosendaal werken er veel mensen uit Rotterdam/Rijnmond in Moerdijk, namelijk De meeste komen uit Groot Rijnmond. Daarnaast is ook Dordrecht en de rest van zuidoost Zuid-Holland een belangrijk herkomstgebied (1.250 personen). Na Breda en Roosendaal zijn Rotterdam en Rijnmond de gebieden waar de meeste mensen uit Moerdijk werken. Met Rotterdam is overigens sprake van een licht uitgaand pendelsaldo en met Rijnmond een inkomend pendelsaldo. Ook ten aanzien van Dordrecht en de rest van zuidoost Zuid-Holland heeft Moerdijk een inkomend pendelsaldo. Alleen met Breda bestaat een redelijk groot uitgaand pendelsaldo van 600. De (brom)fiets wordt door ongeveer een derde van de mensen uit Drimmelen en Etten- Leur gebruikt als ze in Moerdijk zijn. Omgekeerd kiezen mensen uit Moerdijk in veel mindere mate voor dit vervoermiddel als ze naar een andere gemeente pendelen. Alleen in de pendel naar Etten-Leur wordt vaker voor de (brom)fiets gekozen (in 14% van de gevallen). Ook het openbaar vervoer wordt niet intensief gebruikt. Een op de vijf mensen uit Halderberge komt met het openbaar vervoer naar Moerdijk. Bij de uitgaande pendel gaat 13% van de mensen die in Rotterdam werkt, met het openbaar vervoer Etten-Leur Zoals al eerder vermeld heeft Etten-Leur als enige gemeente een uitgaand saldo van bijna personen. Alleen met gemeenten binnen West-Brabant is sprake van 31

32 inkomende pendelstromen van omvang. Dit geldt eigenlijk ook voor de uitgaande pendel. De enige pendelstroom van betekenis betreft personen uit Etten-Leur die in Rotterdam/Rijnmond werkzaam zijn (in totaal 540 personen). Bijna 300 personen uit Etten-Leur pendelen naar Tilburg en de noordelijke Randstad. In totaal werken ruim personen uit Halderberge in Etten-Leur. Daarvan komt ruim 20% met de (brom)fiets. Verder komt van 14% van de mensen uit Moerdijk met dit vervoermiddel. Andersom gaat ruim een derde vanuit Etten-Leur met de (brom)fiets naar Moerdijk en 16% gaat zo naar Halderberge. Bij het inkomende pendelverkeer naar Etten-Leur wordt het openbaarvervoer niet intensief gebruikt. Bij de uitgaande pendel is dat iets meer het geval. Ruim de helft van de inwoners van Etten-Leur die in Den Haag werken gaat met het openbaar vervoer. Een kwart tot een derde gaat met dit vervoermiddel naar Tilburg en Groot Rijnmond. Ook in het pendelverkeer naar Roosendaal wordt het openbaar vervoer wat meer gebruikt (door 17% van de personen die daar werkzaam zijn) Samengevat: de rol van het openbaar vervoer Zoals in paragraaf al onder de aandacht gebracht is, gaat de toename van het belang van openbaar vervoer bij lange afstandspendel voornamelijk op voor de afwikkeling van de stromen tussen plaatsen op de hoofdassen van het openbaar vervoer. In onderstaande tabel is voor elke werkgelegenheidsgemeente het aantal gemeenten/regio s aangegeven, waarvan het woon-werkverkeer voor meer dan 10% bestaat uit openbaar vervoer. Daarbij dient in ogenschouw te worden genomen dat voor West-Brabant als geheel geldt dat 4% van het totale inkomende pendelverkeer met andere gemeenten wordt afgewikkeld met het openbaar vervoer. Bij de uitgaande pendel is dit het dubbele. Aantal gemeenten/regio s met een bovengemiddelde pendel via het openbaar vervoer inkomend uitgaand Breda Roosendaal 4 10 Bergen op Zoom 2 4 Etten-Leur 0 4 Moerdijk 3 1 Oosterhout 0 3 Deze gegevens maken duidelijk dat in de pendel van en naar Breda en Roosendaal (met goede openbaar vervoer faciliteiten) het openbaar vervoer de belangrijkste rol speelt. Het openbaar vervoer speelt een veel minder belangrijke rol in Moerdijk en Oosterhout, waar geen openbaar vervoer per trein mogelijk is. Verder valt op dat in alle werkgelegenheidsgemeenten (met uitzondering van Moerdijk) het openbaar vervoer in de uitgaande pendel een grotere rol speelt dan bij de inkomende pendel het geval is. 32