Op avontuur in de natuur (najaar) veldwerk groep 4,5,6
|
|
- Michiel Willemsen
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Op avontuur in de natuur (najaar) veldwerk groep 4,5,6 Inhoud: omschrijving blz. 2 achtergrondinformatie blz. 3 lessuggesties blz regenwormhotel blz regenwormonderzoek blz. 4 werkblad regenworm blz. 5 schimmels en paddestoelen blz. 6 werkblad paddestoelen blz. 7 handleiding ouders/begeleiders blz. 8 Milieu Educatie Centrum De Witte Schuur Wilhelminaplantsoen 2, 1601 LS Enkhuizen tel: /mec.dewitteschuur@zonnet.nl
2 Veldwerk Op avontuur in de natuur (najaar) Voor: Wanneer: Duur: Locatie: de middenbouw september/oktober ca. 1½ uur vanuit De Witte Schuur Doelstelling Kennismaking met de natuur in de directe leefomgeving en natuurbeleving. Wat levert het op? De leerlingen worden uitgenodigd om de verrassende aspecten van de gewone natuur te ontdekken. Op een speelse, doch zeer gerichte werkwijze, leren ze de natuur waar te nemen en te onderzoeken. De persoonlijke relatie met de directe leefomgeving wordt gestimuleerd. Inhoud en werkwijze In deze activiteit wordt met kleine groepjes gewerkt (ca. 4 lln). We werken in een stervorm opdrachtenwinkel. Op een centraalpunt staan de opdrachten en de materialen klaar voor het gebruik. Een groepje neemt een opdracht met evt. bijbehorende materialen, voert de opdracht uit, brengt de spullen en de opdrachten weer terug een neemt een nieuwe. De opdrachten zijn divers; sommige zijn gericht op beleving, andere op onderzoek. Elke opdracht kan afzonderlijk uitgevoerd worden. Het kan zijn dat niet alle opdrachten door alle groepjes gemaakt zijn. De opdrachten worden vooral in de heemtuin uitgevoerd. We gebruiken de verschijnselen van het seizoen om leerlingen inzicht te geven in de samenhang van verschillende kenmerken. Inhoud: deze activiteit valt in het kader van het thema herfst. In deze tijd van het jaar besteden we aandacht aan de kringloop. In één praktijkles kunnen we niet het hele onderwerp uitdiepen, daarom hebben we een aantal lessuggestie voorbereid om in de klas verder mee aan de slag te gaan. Organisatie In ons centrum staat alles klaar voor de klas. De leerlingen zijn voorbereid op de activiteit en er komen voldoende begeleiders mee. Een medewerker van MEC De Witte Schuur ontvangt de klas en geeft een inleiding over de activiteit, waarna de groepjes aan de slag kunnen. De ouders/begeleiders begeleiden de groepjes. De leerkracht zorgt dat de leerlingen correct werken. De laatste 10 minuten van de activiteit zitten we weer gezamenlijk de activiteit te evalueren. Pagina 2 van 8
3 Achtergrondinformatie Onze eigen omgeving is in de herfst reuze interessant om te onderzoeken. Op avontuur in de natuur is een stervormige activiteit waarbij de leerlingen kenmerken van de herfst onderzoeken. Alles wat onderzocht, gevonden en ontdekt wordt, kan ook dicht bij huis, school of onderweg gevonden worden! In de activiteit in De Witte Schuur, kunnen we het onderwerp herfst niet volledig behandelen. Het is een brede thema en de processen die in deze periode in de natuur zich afspelen kun je niet in een moment aanschouwen. In deze docentenhandleiding hebben we voor u een aantal lessuggesties verzameld om in de klas met dit onderwerp aan de slag te kunnen. U kunt uiteraard ook de lessen herfst uit u methode gebruiken. Kringloop In de natuur gaat niets verloren. Alles wordt steeds opnieuw gebruikt. We kennen de drie grote kringlopen: waterkringloop, lucht (gassen)kringloop en voedsel(mineralen)kringloop. De herfst is het seizoen bij uitstek om hierbij stil te staan, het gaat dan vooral over het natuurlijke afval. Hoe verdwijnen alle mooie herfstbladen? Voedselkringloop De opruimers van de natuur: In de voedselkringloop kennen we drie processen; productie, consumptie en reductie. Alle groene planten zijn de producenten. Alle levende organismen die hier van leven zijn de consumenten. De bodemdiertjes, schimmels en bacteriën die het organische materiaal afbreekt zorgen weer voor de reductie. Ze verteren de plantenresten en poepen het daarna weer uit. De voedingsstoffen (mineralen) die in de plantenresten zaten, komen op die manier weer terug in de grond. Daar worden de voedingsstoffen weer opgenomen door de wortels van de planten. Op die manier is er een kringloop waarbij de wormen bijv. een zeer belangrijke rol spelen. Pagina 3 van 8
4 Lessuggestie: De herfst is het seizoen waarin de natuur zich voorbereidt op de winter. De dagen worden kouder, korter en natter en de bomen laten hun bladeren vallen. Noten, vruchten en bessen zijn ook in de herfst rijp. Naast de beleving van natuurschoon is de herfst ook een mooi moment om de kringloop van de natuur goed waar te nemen. Dode bladeren, takken en ander natuurlijk afval worden opgeruimd door bodemdiertjes, paddestoelen en bacteriën. 1. Bodemdiertjes De bodemdieren zijn een onmisbare schakel in de voedselkringloop. Een super dier is de regenworm. Naast haar nuttige werk, laat ze zich goed onderzoeken. Een regenworm onderzoek levert altijd verbazing op. De regenwormen Als je een worm van dichtbij bekijkt, zie je dat hij is opgebouwd uit segmenten (ringen). Halverwege het lijf zie je een dikker stuk, dat is het zadel. Een worm heeft geen ogen, oren of neus, maar wel een mond aan de voorkant. Over het hele lichaam van de worm zitten zintuigen in de huid. Deze zintuigen zijn onder andere gevoelig voor temperatuur, vocht en aanraking. Op elk segment (ring) heeft een worm een aantal stugge haren zitten, de borstels. Deze borstels zetten ze vast in de wand van hun gang als iets of iemand ze eruit probeert te trekken. In de wormenbak kun je het werk van de wormen goed bekijken. Ze graven gangen en zorgen ervoor dat er lucht in de grond kan komen. Zo wordt de aarde luchtig en los. Ook trekken ze de bladeren de grond in en zorgen voor een goed gemengde grond. 1.1 Het wormenhotel Voor dit onderzoek hebben we behalve wormen ook een wormenbak of een (jam)pot nodig. Bij een smalle bak, maakt de regenworm de gangen tegen het glas aan en is dan mooi zichtbaar. De bak wordt gevuld met drie of vier verschillende soorten aarde. Dit mag onder andere aarde uit de tuin en zand uit de zandbak zijn. Bovenop de aarde komt een laag dode bladeren. Dek de bak af met een stuk vitrage die je op de plaats houdt met een elastiekje. Maak van karton een deksel voor de bak. Wormen vluchten weg voor licht, dus de wanden van de wormenbak moeten donker gehouden worden, anders gaan de wormen daar niet graven. Spuit af en toe wat water met een plantenspuit op de bovenste laag. Om te kijken verwijder je even het deksel. Dit maakt het wormenhotel extra spannend! Het is leuk als je de bak ongeveer 2-3 weken in de klas laat staan, zodat je goed kunt zien wat de wormen allemaal doen. Worden de lage grond door de wormen door elkaar gemengd? Wat is er met de bovenbladeren gebeurd? 1.2 werkblad regenwormen Antwoorden bij het werkblad: 1e. De kop is slanker dan het achtereind. 1f. De verdikking is het zadel of clitellum. Daar worden de eieren gevormd. 2. De worm gebruikt spieren en borstels om vooruit te komen. 3. De darm van de worm is recht. Alleen vooraan zit een maaguitstulping. Pagina 4 van 8
5 Werkblad regenwormen Materialen: Regenwormen, glazen bak of pot (jampot), karton, tekenpapier, stopwatch 1. Onderzoek de worm a. Hoe lang is jouw regenworm? Hij is cm b. Kun je ogen ontdekken? Ja/nee c. Heeft de regenworm haartjes? Ja/nee d. Zie je pootjes? Ja/nee e. Heeft de regenworm een voor- en achterkant? Ja/nee Dat zie ik aan f. Heeft het dier een verdikking aan zijn lijf? Ja/nee 2. Pak de regenworm voorzichtig op en laat hem over een tekenblad kruipen. Luister goed. Kun je hem horen kruipen? Ja/nee Hoe komt het dier vooruit? Kijk door een loep. De worm gebruikt daarvoor 3. Houd een worm tegen het licht en kijk of je zijn darm kunt zien. De darm is donker als hij gevuld is met eten. Kruis aan wat klopt De darm Kronkelt flink Kronkelt een beetje Is recht 4. Leg een worm in een bakje op de vochtige aarde. Hoelang duurt het voor de worm onder de grond is verdwenen? Gebruik de stopwatch daarbij. Het duurt seconden/minuten. 5. Wat vind je van het dier? Ik vind Pagina 5 van 8
6 2. Paddestoelen, schimmels. De schimmels en bacteriën zorgen voor de laatste fase van vertering. Al het organische materiaal is tot mineralen ontbonden. Van de schimmels kennen we vooral de paddestoelen ook wel zwammen genoemd. In de natuur verteert de paddenstoel dode resten van planten en dieren. Zij zorgen er dus voor dat al het afval uit de natuur wordt opgeruimd. Als er geen paddenstoelen zouden zijn, zou het afval alleen maar toenemen. Dit is ook een reden waarom er juist in de herfst zoveel paddenstoelen te vinden zijn. Een tweede reden is de vochtigheid. In de herfst valt er vaak regen en daar houden paddenstoelen van. Het is zelfs zo dat een paddenstoel voor 90% uit water bestaat! De draden van de zwamvlok kun je vergelijken met de wortels van een plant. Deze draden zijn heel erg dun en kunnen meters lang worden. Het gedeelte van de paddenstoel dat boven de grond groeit, noemen we het vruchtlichaam. Het vruchtlichaam bestaat uit de steel en de hoed. Aan de onderkant van de hoed zitten de plaatjes of buisjes van de paddenstoel. Daar worden de sporen gemaakt. Sporen kun je dus vergelijken met zaden. 2.1 Schimmel: Een paddenstoel is namelijk een soort schimmel die op een voedingsbodem groeit. Misschien heb je wel eens een boterham te lang in een plastic zak laten zitten. Na een tijdje ontstaat er een groene schimmel op het brood. Het brood is dan de voedingsbodem voor de schimmel die erop groeit. Maak met de kinderen een proefje: Waar houden schimmels van? Nodig: 4 sneetjes brood, 4 plasticzakjes: 1 vochtig sneetjes in een zakje en leg dit in een warm licht plek 1 sneetjes leg dit ernaast 1 vochtig sneetjes in een zakje en leg dit in de koelkast 1 sneetjes leg dit ernaast Kijk een week later. Wat zie je? 2.2 werkblad paddestoelen: Champignons zijn eetbare paddestoelen en zijn verkrijgbaar in elke supermarkt. Voor dit proefje kunt u kiezen om ook een andere (wilde) paddestoel te gebruiken en te vergelijken met champignons Nodig: Kopieer het werkblad Rijpe champignon: 1 per kind Messen Pagina 6 van 8
7 Werkblad paddestoelen Paddestoelen leven van dode resten van planten en dieren. Zij zorgen er voor dat al het afval uit de natuur wordt opgeruimd. Als er geen paddenstoelen zouden zijn, zou het afval alleen maar toenemen! Een champignon is een eetbare paddestoel, die we in de supermarkt kunnen kopen. Voor dit proefje kun je ook een wilde paddenstoel gebruiken. Trek een lijn naar de juiste plaats: Onderdelen van een paddenstoel: Zwamvlok Kraag Hoed van de paddenstoel Knol Steel Sporen Plaatjes of buisjes Maak een afdruk van je champignon. Verwijder de steel en snij het vlies van de onderkant. Heeft de champignon plaatjes of buisjes?... Lekker Recept Zoek een lekker paddestoelen recept op (je kunt het bijv. aan je moeder vragen of van het internet halen) Schrijf het recept hieronder: Leg de champignon op het blad en wacht een paar dagen. Pagina 7 van 8
8 Handleiding voor de begeleiding/ouders bij op avontuur in de natuur. Deze veldwerk activiteit wordt vanuit MEC DE Witte Schuur te Enkhuizen. Er wordt met kleine groepjes gewerkt (ca. 4 lln). We werken in een stervorm. Op een centraalpunt staan de opdrachten en de materialen klaar voor het gebruik. Een groepje neemt een opdracht met evt. bijbehorende materialen, voert de opdracht uit, brengt de spullen en de opdrachten weer terug een neemt een nieuwe. De opdrachten zijn divers; sommige zijn gericht op beleving, andere op onderzoek. Elke opdracht kan afzonderlijk uitgevoerd worden. Het kan zijn dat niet alle opdrachten door alle groepjes gemaakt zijn. De opdrachten worden vooral in de heemtuin uitgevoerd. We gebruiken de verschijnselen van het seizoen om leerlingen inzicht te geven in de samenhang van verschillende kenmerken. U begeleidt (op verzoek van school) een groepje kinderen. Elk groepje werkt zelfstandig in eigen tempo. Het is beter 5 opdrachten mét aandacht te doen, dan 10 afgeraffeld! Evt. benodigde materialen zitten in de mand met de opdrachtnaam. Neem de mand mee en zoek een rustig plekje om de opdracht uit te voeren. Lees de tekst éérst goed door/voor en ga dáárna pas aan de slag. Aandacht punten: De (leer)houding van de kinderen is belangrijk. Zorg dat het groepje bij elkaar blijft en dat iedereen betrokken is. Werkhouding is ook belangrijk. Op de paadjes blijven en niet meer plukken dan nodig is. Gebruik het materiaal waar het voor gemaakt is. Een plezierig natuuravontuur toegewenst. Pagina 8 van 8
Veldwerk: Op avontuur in de natuur. groep 4,5,6. docentenhandleiding
Veldwerk: Op avontuur in de natuur groep 4,5,6 docentenhandleiding Inhoudsopgave Omschrijving Op avontuur in de natuur... 2 Organisatie en voorbereiding... 3 Lessuggesties bij Op avontuur in de natuur...
Nadere informatieKleuren, geuren en vormen (voorjaar) veldwerk middenbouw. Inhoud: voorbereiding & lessuggesties kopieerblad werkblad kopieerblad begeleiding/ouders
Kleuren, geuren en vormen (voorjaar) veldwerk middenbouw Inhoud: Blz. 2 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 omschrijving voorbereiding & lessuggesties kopieerblad werkblad kopieerblad begeleiding/ouders Milieu Educatie
Nadere informatieHet kikkerpad. veldwerk - onderbouw
Het kikkerpad veldwerk - onderbouw Inhoud: korte omschrijving opbouw en organisatie kikkertjeslied lessuggesties kopieerbladen: kleurplaat met versje handleiding begeleiding/ouders Milieu Educatie Centrum
Nadere informatieHet konijnenpad van Lars en Lineke. docentenhandleiding
Het konijnenpad van Lars en Lineke docentenhandleiding Inhoudsopgave Omschrijving het konijnenpad van Lars en Lineke blz. 2 Lessuggesties bij het konijnenpad van Lars en Lineke blz. 4 Handleiding voor
Nadere informatiePaddenstoelen De herfst is echt paddenstoelentijd. Vooral als het buiten lekker vochtig is schieten de paddenstoelen als paddenstoelen uit de grond!
Paddenstoelen De herfst is echt paddenstoelentijd. Vooral als het buiten lekker vochtig is schieten de paddenstoelen als paddenstoelen uit de grond! Raadseltje: Een stoel in een bakje zie ik in de koelkast
Nadere informatieDit boekje is van: Paddenstoelenpracticum
Dit boekje is van: Paddenstoelenpracticum Doorsnede van een paddenstoel 2 3 Tafel 1. Champignons bekijken en tekenen 1. De steel van de champignon is ---------------------- cm lang 2. De steel is ------------------
Nadere informatieHet konijnenpad van Lars en Lineke. docentenhandleiding
Het konijnenpad van Lars en Lineke docentenhandleiding Inhoud 1 Omschrijving het konijnenpad van Lars en Lineke... 1 2 Lessuggesties bij het konijnenpad van Lars en Lineke... 3 2.1 Voorbereiding... 3 2.2
Nadere informatieHet bonenexperiment. Lesbrief groep 5, 6 7. Inhoud
Het bonenexperiment Lesbrief groep 5, 6 7 Inhoud Inleiding... 1 Les 1 De boon: van zaad tot plant tot bloem tot zaad... 2 Les 2 Evaluatie bonenexperiment... 4 Instructieblad: het bonenexperiment... 5 Werkblad
Nadere informatiePaddenstoelen kweken in de klas
Paddenstoelen kweken in de klas Werkbladen 1. Woordweb 2. Hoe groeien onze paddenstoelen? Werkbladen groep 5 t/m 8 3. Hoe ziet mijn paddenstoel eruit? Versie: groep 5/6 en versie: groep 7/8 4. Recept:
Nadere informatiem a t e r i a a l z e n d i n g
m a t e r i a a l z e n d i n g Paddenstoelen ordenen 1 Kleurpotloden Schaar Lijm Kleur de paddenstoelen en knip ze uit. Plak ze op van klein naar groot. Stippen tellen 2 Kleurpotloden Kleur de paddenstoelen
Nadere informatieRegenwormen Tijdstip: in september, oktober en november, na een regenbui.
KB2 Tijdsinvestering: 45 minuten Regenwormen Tijdstip: in september, oktober en november, na een regenbui. 1. Inleiding Een mol eet per jaar wel 50 kg wormen. Dat is veel, maar als je bedenkt dat in je
Nadere informatieVolg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :...
Rode opdracht: bomen Pak de boomzoeker 1, 2 en 3 uit de werkmap Volg de aanwijzingen en ontdek met de cijfercode wat de naam van de boom is. Onze boom heet :... Kijk goed naar deze boom om te zien of het
Nadere informatie1. Geheimen. 2. Zwammen
1. Geheimen 'Geen plant en geen dier' Een paddestoel is zeker geen dier, maar een plant is het ook niet. Ze hebben geen groene bladeren om zonlicht op te vangen. Bovendien groeien paddestoelen in het donker.
Nadere informatieinhoud 1. Inleiding 3 2. Schimmel 4 3. De paddenstoel 5 4. Uit het leven van een paddenstoel 7 5. Soorten paddenstoelen 6.
Paddenstoelen inhoud 1. Inleiding 3 2. Schimmel 4 3. De paddenstoel 5 4. Uit het leven van een paddenstoel 7 5. Soorten paddenstoelen 8 6. Schimmelweetjes 11 7. Filmpjes 13 Pluskaarten 14 Colofon en voorwaarden
Nadere informatieBloemen en hun bezoekers geneeskrachtige planten en smaakmakers
Bloemen en hun bezoekers geneeskrachtige planten en smaakmakers veldwerk - bovenbouw Inhoudsopgave Korte omschrijving... 1 Organisatie... 3 Het leerlingenwerkboekje... 3 Lessuggesties ter voorbereiding
Nadere informatiePaddenstoelen in de klas. werkbladen
Paddenstoelen in de klas werkbladen Paddenstoelen bekijken 1 spiegeltje paddenstoelenzoekkaart iets om op te schrijven/tekenen (kleur)potloden Ga buiten op zoek naar paddenstoelen. Je vindt paddenstoelen
Nadere informatieZaden en Kiemplanten
Zaden en Kiemplanten Lesbrief groep 5 t/m 7 Inhoud Inleiding... 1 Les 1: zaden en kiemplanten... 2 Les 2: Lekker... 4 Werkblad 1 Onderzoek: het zaad... 6 Werkblad 2 Proefje: kiemplanten... 7 Milieu Educatie
Nadere informatieGrond onder je voeten
Grond onder je voeten Hé hé, wie heeft z n voeten niet geveegd? Overal ligt modder. Kijk allemaal onder je schoenen! Loop je even door de tuin en daar begint het gezeur. Grond op de vloer vinden we blijkbaar
Nadere informatieSchimmels. http://www.soortenbank.nl/soorten.php?menuentry=quiz&soortengroep=paddenstoelen
Schimmels Waar zouden we zijn zonder de schimmel. Geen brood, bier, brie, champignons of penicilline. Ook ruimen ze planten- en dierenresten op (detritivoren). Jammer dat ze al aan planten en dieren beginnen
Nadere informatieinhoud Herfst 1. Het weer 2. Overal blad 3. Zaden 4. Paddenstoelen 5. De eekhoorn 6. De egel 7. Insecten 8. Vogels op reis 9. Filmpje Pluskaarten
Herfst inhoud Herfst 3 1. Het weer 4 2. Overal blad 5 3. Zaden 6 4. Paddenstoelen 7 5. De eekhoorn 8 6. De egel 9 7. Insecten 10 8. Vogels op reis 11 9. Filmpje 12 Pluskaarten 13 Bronnen en foto s 15 Colofon
Nadere informatieLes 5 Een goede bodem
Pagina 1 Les 5 Een goede bodem 1 Bodemsoorten-/Composthooples Er zijn verschillende soorten grond in Nederland. Elke soort grond is anders. Sommige planten houden van arme, voedingsloze grond en anderen
Nadere informatieAvonturenpad: Er waren eens twee kikkertjes
Avonturenpad: Er waren eens twee kikkertjes docentenhandleiding Inhoud 1 Omschrijving Er waren eens twee kikkertjes... 2 2 Lessuggesties bij Er waren eens twee kikkertjes... 4 2.1 Voorbereiding... 4 2.2
Nadere informatieDoe- pad Watertorenweg. Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6
Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij
Nadere informatieLesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel
Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel
Nadere informatieklimaatstad herfst Paddenstoelen klimaatstad
herfst Paddenstoelen Schrijf hier je naam... Stad Gent Milieudienst Natuur- en Milieucentrum De Bourgoyen 2014 Driepikkelstraat 32 9030 Mariakerke ( 09 226 15 01 7 bourgoyen.educatie@gent.be geen gezwam...
Nadere informatie( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL:
( DATUM) WAARNEMERS : SCHOOL: GROEP:.. BOOM IN DE HERFST waarneemvel 1 WAT IS DE NAAM VAN JULLIE BOOM?.. 1. KRUIS AAN WAT JE ZIET AAN JULLIE TAK Nog groene bladeren Gekleurde bladeren Kale takken Vruchten
Nadere informatieLesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel
Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 6 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel
Nadere informatie2. Maak met de 4 buizen een vierkant op de grond. Dit is het zoekraam.
Opdracht 1. Gebruik je ogen goed. In het bos kun je van alles ontdekken! Komen er onder de bomen verschillende soorten insecten en of bodemdiertjes voor? Het beste bos 1. Materiaal tas 1: zoekraam, 1 schepje,
Nadere informatieAardoliealarm in het bos
de graad > Landbouw > lesmateriaal > spelkaarten Aardoliealarm in het bos BIOBOER Om goed te kunnen zaaien, moet de aarde los. Daarvoor gebruik je een tractor. Dat gaat vlot. Neem reuzenpassen en ga 5
Nadere informatieLoof-en naaldbomen. Naam :
Loof-en naaldbomen Naam : Veel bomen maken een bos In een boomgaard staan soms honderden bomen, en toch is een boomgaard geen bos. Ook in een park kun je veel bomen zien, maar een park is beslist geen
Nadere informatieHet kiemen van zaden
Het kiemen van zaden Dit Werkblad is van... Bij deze opdrachten gaan we in een aantal weken het ontkiemen van zaden volgen. We hebben daarvoor bonen uitgekozen, omdat dit zaden zijn, waarbij de ontkieming
Nadere informatieBIOBOER. Maar vandaag is het aardoliealarm. Kijk op je aardoliekaart of er voor jou een probleem is.
BIOBOER 1 Hoe het elk jaar gaat... Om goed te kunnen zaaien, moet de aarde los. Daarvoor gebruik je een tractor. Dat gaat vlot. Neem reuzenpassen en ga 5 vakjes vooruit! Maar vandaag is het aardoliealarm.
Nadere informatieAvonturenpad Stip. docentenhandleiding. illustraties: Merlijn Tukker Inhoudsopgave
Avonturenpad Stip docentenhandleiding illustraties: Merlijn Tukker Inhoudsopgave 1 Omschrijving Stip... 2 2 Lessuggesties bij Stip... 4 2.1 Voorbereiding... 4 2.2 Verwerking... 5 2.3 Werkboekje van Stip...
Nadere informatieDe composthoop Een composthoop bij school
De composthoop Afval in de natuur bestaat eigenlijk niet. Alles wat op de bodem komt, wordt uiteindelijk verteerd door bodemdieren, schimmels en bacteriën. In een composthoop gebeurt precies hetzelfde
Nadere informatiePaddenstoelen in de klas alle groepen
Paddenstoelen in de klas alle groepen werkbladen Uitgave: ANMEC Paddenstoelen in de klas Werkbladen Redactie Paula Wanner Lay-out Jolanda van der Heijden Met dank aan: De Hortus, Centrum voor Natuur en
Nadere informatieDieren in de winter 3
Dieren in de winter 3 inhoud blz. 1. Winter 3 2. De egel 4 3. De vleermuis 5 4. De eekhoorn 6 5. De merel 7 6. De ree 8 7. De pad 9 8. Het lieveheersbeestje 10 9. Filmpjes 11 Bronnen en foto s 12 Colofon
Nadere informatieantwoorden en uitleg bij Micropia-onderwijsmateriaal primair onderwijs (groep 7-8)
antwoorden en uitleg bij Micropia-onderwijsmateriaal primair onderwijs (groep 7-8) onzichtbaar leven In dit document vindt u de vragen uit het Micropia-opdrachtenboekje voor de bovenbouw van het primair
Nadere informatieH1 en 1+ Eekhoorn-herfsttocht. Suggesties voor inleiding en afsluiting:
H1 en 1+ Eekhoorn-herfsttocht Suggesties voor inleiding en afsluiting: Heeft iemand wel eens een eekhoorn gezien? Heb je ook gezien wat hij deed? Kun je hem nadoen? In de herfst gaan eekhoorns voedsel
Nadere informatieKleine beestjes Tijdstip: Deze activiteit kan in de lente, zomer of herfst en door alle groepen gedaan worden.
KB0 Tijdsinvestering: 60 minuten Kleine beestjes Tijdstip: Deze activiteit kan in de lente, zomer of herfst en door alle groepen gedaan worden. 1. Inleiding Kleine beestjes vinden kun je overal en in elk
Nadere informatiePaddestoelen plukken
Centrum Basiseducatie Brusselleer Oefenmap lezen en schrijven p. 1 Herfst Paddestoelen plukken De herfst komt eraan. Nu is het de tijd van de paddestoelen. Eigenlijk kan je ze het hele jaar door vinden.
Nadere informatieKlei, Leem, Zand. Er zijn drie grond soorten zoek de juiste naam per foto. ...grond. ...grond. ...grond
A ARDE De aarde is bedekt met grond. Overal op de aarde ligt grond. Grond ziet er niet steeds het zelfde uit. Denk maar aan het strand of het bos daar is de grond anders. Er zijn drie grond soorten zoek
Nadere informatieUitdager van de maand. Natuur & Techniek, groep 8. Algemeen. Titel. Schimmels. Cognitieve doelen en vaardigheden voor excellente leerlingen
Uitdager van de maand Schimmels Natuur & Techniek, groep 8 Algemeen Titel Schimmels Cognitieve doelen en vaardigheden voor excellente leerlingen Kennis over micro-organismen en schimmels, inzicht in de
Nadere informatieOpdrachten thema. Veluwe
en thema Schema groepjes en opdrachten bij vorm 2: elke opdracht vaste begeleider Groepje 1: spechten Groepje 2: muizen Groepje 3: vossen Groepje 4: eekhoorns Groepje 5: egels Kleine beestjes + voedselketens
Nadere informatieKoolwitjes in de klas!
Via internet kunnen van maart tot en met september bij De Vlinderstichting levende eitjes, rupsen en poppen van het groot koolwitje besteld worden. Dit lespakket hoort bij zo n pakket eitjes, rupsen en
Nadere informatiePaddenstoelen kweken in de klas
Paddenstoelen kweken in de klas Lesbrief groep 5 t/m 8 Inhoud Inleiding... 1 Introductie thema paddenstoelen... 3 Het kweken van paddenstoelen in de klas... 4 Afsluiting en evaluatie... 6 Aanvullende activiteiten...
Nadere informatieTer voorbereiding. Lente 2 De Groene Kracht januari 2017
1 Ter voorbereiding 1. de POWERPOINT behandelt: - vragen om over na te denken - begrip windbestuiving - begrip zaden en kiemen - instructie hoe de leerlingen in de natuurtuin gaan werken 2. ZADEN en KIEMEN
Nadere informatieInformatieles Vleermuizen
Informatieles Vleermuizen De les is bedoeld voor groep 5 t/m 8 van het primair onderwijs en leerjaar 1 en 2 van het voortgezet onderwijs. Er komen verschillende facetten over het leven van de vleermuis
Nadere informatieWat weet jij over biologisch en over de bodem?
Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant
Nadere informatieKoolwitjes in de klas! (Groep 7 & 8)
Koolwitjes in de klas! (Groep 7 & 8) Via internet kunnen van maart tot en met september bij De Vlinderstichting levende eitjes, rupsen en poppen van het groot koolwitje besteld worden. Dit lespakket hoort
Nadere informatieDoe- pad Watertorenweg
Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 1-2 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Milieu in opdracht van gemeente Harderwijk. Wij hebben
Nadere informatieHallo! Ik ben een gewone tuinslak. Als slak beleef ik heel wat.
Hallo! Ik ben een gewone tuinslak. Als slak beleef ik heel wat. Inhoud: Blz. 2 Omschrijving Blz. 4 Handleiding begeleiding/ouders (kopieerbaar) Blz. 5 Lessuggesties voorbereiding Blz. 7 Lessuggesties evaluatie
Nadere informatieLespakket HERFST. Lessuggesties groep 5-8. Gemeente Rotterdam, Sport & Cultuur Natuur- & milieueducatie E-mail: sc_groenmo@rotterdam.
Lespakket HERFST Lessuggesties groep 5-8 Gemeente Rotterdam, Sport & Cultuur Natuur- & milieueducatie E-mail: sc_groenmo@rotterdam.nl Inhoud pakket Achtergrondinformatie vindt u op: www.rotterdam.nl/downloadslesmateriaal
Nadere informatieSlimpie s slakkenspoor. docentenhandleiding
Slimpie s slakkenspoor docentenhandleiding Inhoud 1 Omschrijving Slimpie s slakkenspoor... 1 2 Lessuggesties bij Slimpie s slakkenspoor... 3 2.1 Voorbereiding... 3 2.2 Verwerking... 4 2.3 Leerlingenwerkboekje...
Nadere informatieKruidentuin in de klas
Kruidentuin in de klas Werkbladen Leerlingenwerkboek Groep 5 t/m 8 Zaden... 2 Kieming, een nieuw begin... 3 Testen kiemfactoren... 4 Kruidenkaart maken... 5 De bouw van een plant... 6 Herbarium maken...
Nadere informatieDE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN
DE HERFST DE HERFST: KLEURRIJK SEIZOEN vanaf 2de graad lager onderwijs. x vak: muzische vorming x duur: halve dag GRIEZELBOS HET KLEINE VIEZE BEESTJES- ONDERZOEK! verloop: x verdeel de klas in verschillende
Nadere informatieStadsvogels. veldwerk - bovenbouw
Stadsvogels veldwerk - bovenbouw Inhoud: Blz. 2 korte omschrijving Blz. 3 docentenhandleiding Blz. 4 kopieerbladen werkboekje Blz. 5 lessuggesties Blz. 6 handleiding begeleiding/ouders bijlagen: kopieerbladen
Nadere informatieRivierenhof. Handleiding. Opgesteld door de domeinwachters. >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar. Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst
Rivierenhof Handleiding Opgesteld door de domeinwachters >> Ontdekkingstocht voor het 4, 5 en 6 leerjaar Tjakkie de specht Ontdekt de Herfst INLEIDING Het zelf -doe pakket bestaat uit een bewegwijzerde
Nadere informatieNME-leerroute Kabouters in het Westerpark
NME-leerroute Kabouters in het Westerpark 1 Groep Tilburg, BS Jeanne d Arc Verhaal voor de kinderen In het Westerpark woont een kaboutervolk. Dat weten niet zoveel mensen, maar voor deze ene keer hebben
Nadere informatieMaak een feestmaaltijd voor de dieren in het bos. Voor kinderen van 4 tot 8 jaar
Maak een feestmaaltijd voor de dieren in het bos. Voor kinderen van 4 tot 8 jaar Benodigde materialen Knuffels of plaatjes van: een vos een konijn een eekhoorn een egel 4 etensborden 4 (linnen) tasjes
Nadere informatieGroene tomaten rijp maken
Groene tomaten rijp maken Is het het einde van het seizoen en heb je nog wat onrijpe, groene tomaten aan je plant zitten? Hier zijn wat simpele suggesties om ze rijp te maken, waarbij je gebruik maakt
Nadere informatieLeg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij.
GROND NADER BEKEKEN Opdracht 1. Kennismaken Leg in iedere cirkel op het werkvel iets van een grondsoort. Zet de naam van de grond erbij. We gaan de grondsoorten onderling vergelijken. De volgende vragen
Nadere informatieOude bomen. Opdracht 1 - Bijzondere bomen. Opdracht 2 De leeftijd van een boom meten. Benodigdheden
Oude bomen meetlint In Amsterdam staan veel bomen. Sommige van die bomen zijn al heel oud en hebben veel meegemaakt. Bomen kunnen veel betekenen voor mensen. Denk bijvoorbeeld aan de kastanjeboom in de
Nadere informatieBron afbeelding: [1] Voorbeeldles Onderzoekend leren Natuur rondom de school. Groep 1 & 2. Lerarenhandleiding
Bron afbeelding: [1] Voorbeeldles Onderzoekend leren Natuur rondom de school Groep 1 & 2 Lerarenhandleiding Algemene disclaimer Dit document is bedoeld ter algemene informatie, en dient als voorbeeld voor
Nadere informatieZaadbommen maken. dan langzaam water toe. Totdat het mengsel aan elkaar blijft plakken. Maak het niet te nat! Wat heb je nodig voor 10 zaadbommen?
Lente Wat heb je nodig voor 10 zaadbommen? 8 eetlepels droge natuurlijke klei (bentoniet voor als je binnenkort wilt gooien, rode klei als je ze wilt bewaren) 10 eetlepels potgrond, eventueel met wat compost
Nadere informatieGebruiksaanwijzing leerdagboek
Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Sporen van schimmels Afdrukken pagina 2-21 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte
Nadere informatieBuitenles THEMA-handleiding Ribbeltje is zijn geheugen kwijt Groep 3 en 4
BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Buitenles THEMA-handleiding Ribbeltje is zijn geheugen kwijt
Nadere informatieKoolwitjes in de klas!
Via internet kunnen van maart tot en met september bij De Vlinderstichting levende eitjes, rupsen en poppen van het groot koolwitje besteld worden. Dit lespakket hoort bij zo n pakket eitjes, rupsen en
Nadere informatieExperimenten KIT. werkboekje. Dokter in de wetenschap: Klas:
Experimenten werkboekje KIT Dokter in de wetenschap: Klas: 1 Licht/zon Zonnebaden in het licht Zonlicht is heel belangrijk voor planten. Als een plant enkele dagen geen of onvoldoende licht krijgt, begint
Nadere informatieDocentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving
Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Doelgroep: Groep 6,7 en 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Buiten in groepjes van 3 leerlingen Duur: 45 minuten buiten + 30 minuten nabespreken in
Nadere informatieLessuggesties voor groep 3 & 4
Lessuggesties voor groep 3 & 4 1 Inhoud pakket - Achtergrondinformatie vindt u op: www.rotterdam.nl/downloadslesmateriaal - Leskaarten met lessuggesties groep 3 & 4 - Materialen van het pakket: Leskaart
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieCOMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24. Duizendpoot in bed
COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 24 Duizendpoot in bed COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 25 Twaalf groepen dieren COMPOSTEREN MET KINDEREN WERKBLAD 26 Instructieblad Jerom knutselen sok stokje prop papier
Nadere informatieHerfstwerkboekje van
Herfstwerkboekje van Herfst werkboekje groep 5 1 De bladeren aan de bomen worden bruin en rood en vallen naar beneden, het is weer herfst! September wordt herfstmaand genoemd, dit omdat op 22 september
Nadere informatieBronnen. Meer info. Naam: Co-wetenschapp(st)er: Klas:
Bronnen - Het grote experimenteerboek, uitgeverij Deltas, 2003 - Aan de slag met Findus, uitgeverij Davidsfonds/Infodok, 2000 - Grasspriet Themadossier 4 Tuinbouw, Plattelandsklassen vzw Meer info Telefoon:
Nadere informatie1. Inleiding... 3. Doelgroep...3 Doelstelling...3. 2. Relatie met de kerndoelen... 4. 3. Voorbereiding op school... 6. 4. De les op de tuin...
Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 Doelgroep...3 Doelstelling...3 2. Relatie met de kerndoelen... 4 3. Voorbereiding op school... 6 4. De les op de tuin... 6 Introductie leslokaal of overkapping (15 min):...6
Nadere informatieVragen 1. Welke soorten afval zijn er? Noem bij elk een voorbeeld...
1 2 Vragen 1. Welke soorten afval zijn er? Noem bij elk een voorbeeld....... 2. Goed of fout? Omcirkel. a De strooisellaag bestaat uit natuurlijk afval. b De strooisellaag wordt steeds dikker. c Bodemdieren
Nadere informatieJe onderzoekt de grond in jouw buurt. In de grond zitten miljoenen micro-organismen. Bijvoorbeeld
Hoe schoon is de lucht die je inademt? Is zwemwater hetzelfde als drinkwater? Zitten er veel of weinig microben in de grond? En wat betekent dat? Ontdek hoe gezond jouw buurt is en wat je zelf kan doen
Nadere informatieweinig microben vergelijk jouw data
vergelijk jouw data veel microben Microben zijn de allerkleinste levende wezentjes op aarde die je niet zomaar kunt zien. Bacteriën, micro-algen en schimmels zijn bijvoorbeeld zulke micro-organismen. In
Nadere informatie12 spits je oren eekhoorntjes, ga in een kring zitten met de ogen dicht. spits je eekhoorn-oortjes en luister goed. wat hoor je allemaal? ritselt er e
14 raadsel 8 versierde poot! met mijn poot pak ik van alles vast. pak de poot van de eekhoorn en strijk ermee langs deze planten. blijven er zaadjes aan mijn poot hangen? blijven ze ook aan jullie eekhoornjas
Nadere informatieWat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En wat doen onze tuiniers met dode of planten of afgesnoeide takken?
De bodem doorgrond Wat? Voor Leeftijd wie? Duur: Prijs: begeleid actief atelier Basisonderwijs 2 uur 90 per groep van max. 20 lln. Wat gebeurt er met de blaadjes die in de herfst van de bomen vallen? En
Nadere informatieNaam:...
Naam:... Wil je meer over paddestoelen weten? Vul de woorden in op de goede plaats. Kies uit: hoed herfst eetbaar steel giftig grotten In de... vind je in het bos veel paddestoelen. Ze groeien op dode
Nadere informatieOntdekdoos Zaden. groep 5 en 6. docentenhandleiding
Ontdekdoos Zaden groep 5 en 6 docentenhandleiding Uitgave: Amsterdams NME Centrum Ontdekdoos Zaden Docentenhandleiding De ontdekdoos Zaden is voor groep 5 en 6 Het lesmateriaal mag vrij gekopieerd worden
Nadere informatieW e r k b l a d. Huismussen
W e r k b l a d Huismussen Leg op een rustig plekje wat zaad, broodkruimels en chips. Leg er een stukje banaan, appel en kaas bij. Kijk vanaf een afstandje toe wat er gebeurt. Dat gaat het best van achter
Nadere informatieInleiding. Wanneer? Heel veel plezier. De biologie sectie van t Hooghe Landt Medewerkers van Het Groene Huis. Ochtend programma: 1 e t/m 4 e uur
Inleiding Dit opdrachtenboekje is gemaakt door de biologie sectie van t Hooghe Landt en het Centrum voor Natuur en Milieueducatie in Het Groene Huis. Wij wensen je veel plezier met het maken van de opdrachten
Nadere informatiePracticum 1: Bacteriën en schimmels in de bodem.
Mens en milieu. Het leven in een bodem. Dit practicum bestaat uit 4 onderdelen: 1. Bacteriën en schimmels in de bodem. 2. Bodemdiertjes. Rol van deze beestjes in de kringloop van de stof. Dit moet verbonden
Nadere informatiePaddenstoelen in de klas (2) Natuur & Milieu. educatie. Groep 6 Paddenstoelen in de klas (2) Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna
Paddenstoelen in de klas (2) Natuur & Milieu educatie Groep 6 Paddenstoelen in de klas (2) Dit is een product van Stichting Vogelpark Avifauna 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Leerdoelen, doelgroep, samenvatting
Nadere informatieAanbod NME voorjaar 2014
Aanbod NME voorjaar 2014 Natuur- en milieueducatie (NME) Heemtuin Muntendam biedt een aanvulling op het reguliere schoolprogramma. We richten ons in de lessen vooral op zaken die in de klas minder snel
Nadere informatieInleiding Doelgroep Relatieschema Opzet van de lescyclus Algemeen doel De doelstellingen...
1 Inhoudsopgave Inleiding...3 1. Doelgroep...4 2. Relatieschema...4 3. Opzet van de lescyclus...5 3.1. Algemeen doel...5 3.2. De doelstellingen...5 4. Relatie met de kerndoelen...6 5. Voorbereidende activiteit
Nadere informatieNatuur dagboek. Op ontdekking in je achtertuin
Natuur dagboek Op ontdekking in je achtertuin Hey daar! Dit is jouw eigenste, hoogst persoonlijkste Dit natuurdagboek is van natuurdagboek. Trek de tuin, het park of het bos in. Gebruik je ogen, oren en
Nadere informatieNatuur, Buiten Activiteit:
Natuur, Buiten Activiteit: Doelgroep: middenbouw (groep 4, 5 en 6) Doel van de activiteit: - De kinderen worden bewust van de herfst en zijn veranderingen. - De kinderen leren over de onderdelen van bladeren
Nadere informatieEcosysteem havo/vwo 3-4
Ecosysteem havo/vwo 3-4 De natuurlijke balans van ecosystemen wordt bewaakt door microben. Zij staan aan het begin en einde van de voedselketen. Het ecosysteem bestaat niet alleen uit levende factoren
Nadere informatieMINIDIERENSAFARI - veldwerkopdrachten met ongewervelden-
MINIDIERENSAFARI - veldwerkopdrachten met ongewervelden- Aanwijzingen voor de leerkracht Kinderen willen doorgaans bij natuureducatieve activiteiten dieren zien. Aangezien de meeste dieren eerder zo snel
Nadere informatieInleiding Doelgroep Opzet van de lescyclus Algemeen doel Doelstellingen... 4
1 Inhoudsopgave Inleiding... 3 1. Doelgroep... 4 2. Opzet van de lescyclus... 4 2.1. Algemeen doel... 4 2.2. Doelstellingen... 4 3. Relatie met de kerndoelen & natuurmethoden... 5 4. Voorbereidende activiteit
Nadere informatieIntroductieles. Vogels in de klas. groep 5/6. Handleiding leerkracht. Inhoud in het kort. Kerndoelen. Lesdoelen
Handleiding leerkracht Vogels in de klas Introductieles Inhoud in het kort Voor de groepen 5-6 bieden we, naast verbale activiteiten, een werkblad aan waarmee de leerlingen aan de slag gaan. In deze les
Nadere informatieSamenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Examen
Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Examen Samenvatting door een scholier 1780 woorden 5 maart 2007 7,6 47 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Vier rijken vergelijken Samenvatting 1.1 1) Wat leeft
Nadere informatieMateriaalzending Paddenstoelen
Materiaalzending Paddenstoelen WERKBLADEN Colofon Deze werkbladen horen bij de materiaalzending paddenstoelen. Samenstelling: De Hortus, Centrum voor Natuur en Milieu, Harderwijk Milieu Educatie Centrum
Nadere informatieHet rijk van de schimmels
4 BASISSTOF 1 vwo gymnasium Het rijk van de schimmels thema 4 Ordening opdracht 10 Beantwoord de volgende vragen. 1 Heeft de gist die roos veroorzaakt (zie afbeelding 19) een celkern en een celwand? Gistcellen
Nadere informatieThema 2 Planten en dieren
Naut samenvatting groep 7 Mijn Malmberg Thema 2 Planten en dieren Samenvatting Eten en gegeten worden Als je de leefomgeving van een plant of dier bestudeert, kijk je naar de levenloze natuur; dus naar
Nadere informatieBODEMLEVEN, GROND & BEMESTING
BODEMLEVEN, GROND & BEMESTING Wat gaan we doen De bodem Bodemleven Voorstellen van verschillende groepen Wat doen deze beestjes in de bodem Goede bodemkwaliteit Regenwormen Petra van Vliet Blgg - Oosterbeek
Nadere informatie1a. Hoeveel tuinslakken zie je op de foto? 1b. En hoeveel slakken van een andere soort?
Waarnemen de tuinslak en klimaatverandering Tuinslakken hebben verschillende kleuren huisjes. Hun huisjes kunnen bruin, roze of geel zijn. Ook hebben sommige strepen (banden) op hun huisjes en anderen
Nadere informatie