De verdieping van vastgoed

Transcriptie

1 De verdieping van vastgoed Spaces Herengracht, Amsterdam 5 factoren voor rendement op kantoren Leegstand: marktzaak of gemeentekwestie? Wat wil de gebruiker tegenwoordig? #

2 2 DUIDELIJK. de verdieping van vastgoed ANALYSE UIT DE MARKT DE ROL VAN DE OVERHEID IDEEËN UIT HET VELD Dít gaat straks de doorslag geven Bestaat er een recept voor rendement op kantoren? Iets dat verder gaat dan een toplocatie in de binnenstad, onderscheidende architectuur of een prettige aanrijroute? Ja. Volgens beleggers maken vijf factoren het verschil bij het vergroten van de verhuurkansen. 1Das beste oder nichts Unilever besloot ooit om een paar honderd merken in het portfolio te verkopen. Reden: het was volgens het ministerie van merken zinloos om het derde, vierde of vijfde merk in de markt te voeren. De vastgoedmarkt gaat in dezelfde richting. Frank Vellinga, director offices and industrial bij Syntrus Achmea Vastgoed: In een markt met een ruim aanbod moet je het beste gebouw hebben. Dan is een goede belegging mogelijk mits het rendement en risicoprofiel in orde zijn. Volgens veel beleggers zal in de markt een tweedeling of driedeling plaatsvinden: het onderste segment valt af. 2Anticiperen op verhuurkansen Vroeger kwam succes vanzelf als de locatie maar goed was en de kwaliteit van het gebouw hoog. Die tijden zijn voorbij. Meer rendement vraagt om meer management en minder spreiding. Als je kort op je gebruiker zit, weet je wat er speelt en kun je invloed uitoefenen. Bijvoorbeeld door huurders aan te spreken op hun energieverbruik om samen de kosten laag te houden. Of de gemeente op de huid te zitten als een verandering in de verkeerssituatie ongunstig is. Geen winkelvoorzieningen in de buurt? Laat de winkels naar jou toekomen met een mobiele oplossing. Initiatiefrijk is het sleutelwoord voor de hedendaagse belegger in vastgoed. duidelijk Succesfactoren vanuit drie perspectieven In ons recent verschenen VastgoedVisierapport De kanshebbers in de markt hebben we een driedeling in het kantooraanbod vastgesteld; kansrijk, kanshebbend en kansarm aanbod. De aandacht voor de problemen op de kantorenmarkt overschaduwt de successen. Toch zijn deze er gelukkig ook in ruime mate. In de eerste editie van Duidelijk. kijken we vanuit drie verschillende perspectieven naar Succesfactoren van kantoren. Zo vertellen twee gebruikers over de wijze waarop de inrichting van hun kantoorruimte de sfeer bepaalt voor de werknemers en de klanten. Ook kijken we naar de manier waarop gemeenten bijdragen aan het beheersbaar maken van de kantorenmarkt. Lees over de verschillende aanpakken en meningen van de experts. Hoe creëren beleggers meerwaarde aan hun objecten en portefeuille? Twee beleggers geven hun ideeën op U kunt uw reactie of mening via het online platform geven of twitteren Onze succesfactor is dat wij weten wat er speelt in uw omgeving en wat het beste bij uw situatie past. Onze vastgoedadviseurs volgen continu de marktbewegingen, maken deze inzichtelijk en geven duidelijke adviezen. We hechten veel waarde aan kwaliteit en continuïteit. En we steken onze mening ook niet onder stoelen of banken. Met Duidelijk. hebben we hiervoor een extra platform. Duidelijk. DTZ Zadelhoff Ik wens u nieuwe inzichten met de eerste editie van Duidelijk. Jeroen de Bruijn Jeroen de Bruijn, Hoofdredacteur Duidelijk. Lid Dagelijks Bestuur DTZ Zadelhoff

3 februari Henk Brouwer Directeur Breevast Zeker vandaag de dag is het uiterst belangrijk te focussen op datgene waar je verstand van hebt. Een focus is essentieel, ook omdat er meer eigen vermogen moet worden gestopt in het product. Waar zit de meeste meerwaarde in de toekomst? Henk Brouwer deelt zijn visie op Huib Boissevain Oprichter en CEO Annexum Het is de vraag of er nog sprake is van beleggen in vastgoed. Beleggers zullen voortdurend actief bezig moeten zijn met hun vastgoed en zich voortdurend moeten afvragen of de belegging in haar huidige vorm toekomstvast is. Welke competenties heeft de huidige belegger nodig? Huib Boissevain deelt zijn visie op 3Renovatie nodig? De levensduur van vastgoed wordt steeds korter. Waar het vroeger gangbaar was om elke 20 jaar een investering te doen, is modernisering nu elke 10 jaar nodig. Om een gebouw toekomstbestendig te houden, zijn periodieke aanpassingen aan de eisen van deze tijd onontkoombaar. Daarin zijn duurzaamheid en onderhoud vaak hetzelfde. Wie investeert in goed onderhoud, investeert automatisch in duurzaamheid. En duurzaamheid is een belangrijke factor voor alle gebruikerstypen. 4Bedien de doelgroep Gebruiksmogelijkheden en de uitstraling van een gebouw zijn voor ons de belangrijkste vestigingsplaatsfactoren, aldus Bram Linnartz, advocaat en partner bij Loyens & Loeff. Sfeer is steeds vaker een vraagbepalende factor voor het succes van een object. Er moet licht, leven, ruimte en een verbinding met de omgeving zijn. Veel beleggers hebben het geloof in gebouwen met meer dan m² helemaal verloren. Een deel van hen investeert op basis van gebruikerstypen. De volgende vijf groepen kantoorgebruikers worden veelal onderscheiden: industrie/handel/ transport, ICT, banken/verzekeraars, zakelijke dienstverlening, overheid/non-profit. Bij deze indeling zijn de werkzaamheden het uitgangspunt. Om te weten waar de gebruiker precies naar op zoek is, is segmentatie op functie en bereikbaarheidsprofiel nodig. 5 Multi-tenant is geen modeverschijnsel Verhuurbaarheid is voor veel beleggers het credo. Een object moet als een kameleon zijn: geschikt voor traditionele werkvormen en single-tenant, maar ook gemakkelijk om te vormen naar de eisen van Het Nieuwe Werken en in potentie multi-tenant. Veel beleggers kijken daarom met veel belangstelling naar de vloerindeling. Hoe flexibeler, hoe beter. Deze factoren zijn samengesteld op basis van gesprekken die DTZ Zadelhoff voerde met diverse beleggers over de toekomst van het beleggen in vastgoed. Bekijk de video-interviews met Huib Boissevain en Henk Brouwer tendens Grootgrutters bieden veilige haven Supermarkten zijn solide. Onder het motto eten moet je toch vinden beleggers de aankoop van een supermarkt minder risicovol dan investeren in andere vastgoedobjecten. Het structurele tekort aan goede locaties vergroot de aantrekkelijkheid. Daarnaast zijn huurders solvabel en in staat goede huurprijzen te betalen. De waarde van supermarkten is de laatste jaren gestaag toegenomen. Dat supermarkten een veilige haven voor de belegger vormen, is zeker. Bekijk het rapport De zekerheid van supermarkten op Actueel Verhuurkansen van kantoren vergroten Historisch ontwikkelde steden Toename beroepsbevolking Goede bereikbaarheid Imago van de omgeving Verzorgde openbare ruimte Onderscheidende architectuur Energielabel A Bekijk meer factoren op vastgoedvisie DTZ ZADELHOFF Laag risicoprofiel Beleggingen met een laag risicoprofiel zijn zeer gewild. Dat wordt bevestigd door de belangstelling vanuit de markt voor een unieke winkelportefeuille, waarvan DTZ Zadelhoff onlangs de verkoop heeft begeleid. Het betreft drie A1-winkelobjecten: Kalverstraat 136 in Amsterdam, Broerstraat in Nijmegen en Heuvelstraat in Tilburg. De gebouwen waren vier generaties lang in familiebezit en zijn verkocht aan een particuliere belegger voor de koopsom van euro k.k. Het gerealiseerde prijsniveau onderstreept tevens dat beleggingen met een laag risicoprofiel in trek zijn.

4 4 DUIDELIJK. de verdieping van vastgoed ANALYSE UIT DE MARKT DE ROL VAN DE OVERHEID IDEEËN UIT HET VELD Leegstand? Laat die handen maar wapperen Geen inefficiëntere meter dan een ongebruikte meter. Moeten gemeenten en provincies zelf bepalen hoe ze hun kantorenmarkt weer nieuw elan geven? Daar hebben ze in elk geval alle handen voor nodig. De markt kan het vraagstuk niet zelf oplossen. Gemeenten hebben hier een grote rol in te spelen. Helaas zijn initiatieven vanuit gemeenten zeldzaam. Dat kan echt proactiever. Maar wel met positieve maatregelen. Bijvoorbeeld een incentive voor bedrijven die zich in bestaande gebouwen vestigen. Hilde Remøy Universitair docent in Real Estate Management aan de TU Delft Hoort de regie bij de markt? Lees het interview met Hilde Remøy Gemeenten moeten ingrijpen, maar zich niet als marktpartij gedragen De onzichtbare hand Lange tijd was het goed gebruik bij gemeenten om te wijzen op economische wetten. De onzichtbare hand van de vrije markt zorgt voor het juiste evenwicht. Het probleem van leegstand zou door samenspel van vraag en aanbod uiteindelijk in evenwicht komen. Als ondernemers zouden worden geconfronteerd met grotere risico s, teruglopende huurinkomsten en waardevermindering, zou er vanzelf een omslag plaatsvinden. Maar die omslag kwam niet. En veel gemeenten bleven wachten. Vaak tot ergernis van marktpartijen, die overheden juist graag in een regierol zien. Tegenwoordig willen veel gemeenten wel die rol aannemen, maar zij kunnen dat vaak niet. Het Rijk schuift meer taken door naar de gemeenten. Gemeenten moeten die taken met de bestaande (en soms teruglopende) budgetten bekostigen. Hierdoor wordt het een kwestie van prioriteiten stellen. En voor veel gemeenten staat de aanpak van leegstaande kantoren niet op nummer één. Actief herbestemmen kan ten koste gaan van gronduitgifte en OZB- dtz zadelhoff Visie op vastgoed: waar liggen de kansen voor kantoren? De leegstand neemt nog steeds toe, ondanks een stijging in de opname van het afgelopen jaar. Toch is er nog volop kansrijk vastgoed dat goed verhuurbaar is. Slechte gebouwen en de oplopende leegstand bepalen te veel het beeld in de markt. Met het kansrijke vastgoedaanbod in de markt is echter weinig mis. Of een gebouw kansrijk is, hangt af van de aantrekkelijkheid van de locatie, het object zelf en de periode dat een object wordt aangeboden op de markt. 18 procent van het totale aanbod aan gebouwen is kansrijk, dit komt neer op circa 1 miljoen m². 54 procent van het totale vastgoedaanbod is kanshebbend en de overige 28 procent is kansarm. Kansrijk Het kansrijke aanbod betreft kantoorgebouwen in de grotere steden die er feilloos uitzien. Deze objecten zijn het minst gevoelig voor een verslechterende markt. Voor kansarme objecten ligt dat anders. Alle marktpartijen moeten realistisch naar de toekomstkansen van deze gebouwen kijken. Minder goede objecten moeten worden afgewaardeerd. Het verschil tussen goed of slecht vastgoed wordt steeds manifester. Bekijk het VastgoedVisierapport 2012 op Het VastgoedVisierapport van DTZ Zadelhoff is glashelder en duidelijk prof. dr. Jan Peter Balkenende, partner Ernst & Young, professor Governance, Institutions and Internationalisation Erasmus Universiteit Rotterdam, tijdens de jaarlijkse VastgoedVisiebijeenkomst van DTZ Zadelhoff

5 februari Gemeenten zijn zoekend in het leegstandvraagstuk. Het principe om eigenaren van lege gebouwen een boete te laten betalen vind ik niet verkeerd. Bij de leegstandsverordening gaat het om een relatief bescheiden bedrag. En dat geld kan dan gestoken worden in een gezamenlijke aanpak. Dat noem ik de initiërende hand: een aanpak waarbij de gemeente als katalysator optreedt. Rinus Vader Leading Professional Vastgoedstrategie bij DHV Moeten gemeenten ingrijpen? Lees het interview met Rinus Vader inkomsten. De voordelen, zoals een beter vestigingsklimaat en hogere grondwaarde, zijn vaak pas op de langere termijn merkbaar. Veel gemeenten blijven hun hoop daardoor vestigen op het marktmechanisme van de onzichtbare hand. De zachte hand Naarmate de leegstand van kantoren toeneemt, en de onzichtbare hand maar niet zichtbaar wordt, nemen meer overheden zelf het voortouw bij de aanpak van leegstand. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft hier begin vorig jaar een blauwdruk voor neergelegd, de Handreiking Leegstand te lijf. Veel ervaring is tot dusverre opgedaan door gemeenten waar krimp toeneemt. Zoals in Limburg. Duidelijk beleid, versoepeling van procedures en samenwerking met de markt zijn steeds de adagia. Amersfoort, Utrecht en Amsterdam leveren goede cases. Die gemeenten nemen nadrukkelijk de regierol op zich. Om de 18 procent leegstand in de stad te bestrijden, heeft Amersfoort de Visie Werklocaties opgesteld. Het beleid stimuleert functiemenging en transformatie en zet vooral in op bestaande locaties, deregulering en activering van eigenaren. Ook de gemeente Utrecht (leegstand: 8,3%) brengt partijen bij elkaar De kantoortransformator. Zij gaat in gesprek met eigenaren van leegstaand vastgoed, stroomlijnt processen en denkt mee over oplossingen. Om de 17 procent leegstand in de stad te bestrijden, heeft Amsterdam het Gemeenten moeten als katalysator optreden Transformatieteam opgericht. Daarin werken ambtenaren vanuit verschillende expertises samen met marktpartijen op zoek naar alternatief gebruik. Een actieve rol van meer gemeenten is nodig om het nieuwe Bouwbesluit, dat in april van dit jaar in werking treedt, te laten slagen. Doel van dit vernieuwde besluit: transformatie van kantoren vergemakkelijken. De harde hand De zachte hand gaat de laatste tijd steeds vaker gepaard met de harde hand. Vaak in de vorm van een versobering van het nieuwbouwprogramma: in Utrecht waar de leegstand nog redelijk beperkt is - wordt bijvoorbeeld de helft van de geplande m 2 bevroren. Op bepaalde plekken doet de gemeente zelfs geen nieuwe uitgifte meer van grond. Amsterdam, Tilburg en Brunssum gaan nog een stap verder. Die gemeenten hebben per 1 januari 2012 de Leegstandverordening in werking gesteld. Amsterdam had de primeur. De verordening bepaalt dat eigenaren van kantoren groter dan m² een wettelijke plicht hebben om leegstand te melden, op straffe van een boete. Werkt een eigenaar hieraan niet mee, dan kan de gemeente een gebruiker aandragen. De Amsterdamse wethouder Maarten van Poelgeest was in Het Financieele Dagblad nog uiterst kritisch over zijn eigen verordening. Het is niet duidelijk wat we wel en niet mogen doen. In de wet staat dat de gemeente redelijk en billijk moet zijn, maar wat is dat? Mogen wij bijvoorbeeld eisen dat een eigenaar zijn huur verlaagt? Er moet dan een rechter bij komen en dan kan het nog vrij lang duren voordat er antwoord is. In Tilburg en Brunssum geldt precies hetzelfde beleid. Het is een controversieel middel, met een ongewisse uitwerking. Bekijk de cases van beleidsplannen op Wat vindt DTZ Zadelhoff? We kunnen de hele kantorenmarkt niet over een kam scheren. Zo dramatisch is het namelijk niet gesteld in Nederland. Natuurlijk staan bepaalde gebouwen structureel leeg en beleggers zullen op een gegeven moment de pijn moeten nemen. Leegstandsheffingen zijn geen optie. Beleggers hebben al veel kosten aan leegstand, een boete of heffing zou een dubbele straf zijn. De taak van de overheid is om te zorgen dat er niet ongebreideld wordt gebouwd. De helpende hand is financieel niet nodig. Gelukkig heeft driekwart van de kantoren wel kansen. Laten we ons niet blindstaren op probleemgevallen. Cuno van Steenhoven Voorzitter Dagelijks Bestuur DTZ Zadelhoff gedane zaken Een klasse hoger met Waldorf Astoria Met het Waldorf Astoria Hotel, onderdeel van Hilton Worldwide, krijgt Amsterdam er in 2013 een ultraluxe hotel bij. Het team Hospitality van DTZ Zadelhoff heeft de eigenaren de afgelopen drie jaar geadviseerd, resulterend in een zeer gedetailleerd contract. Het totale complex is m² groot en deze soort metrages op zo n locatie als de grachtengordel komt bijna nooit op de markt. Vincent Huizinga, adjunct-directeur bij DTZ Zadelhoff: Juist daarom wilde Hilton Worldwide zich hier vestigen. Het is dan ook fantastisch dat wij de eigenaar mochten adviseren in dit traject. De gemeente Amsterdam geeft nauwelijks vergunningen uit voor het centrum van Amsterdam, behalve voor hotels met het predicaat Top Level Luxury (hotels die het niveau van de huidige vijfsterrencategorie ontstijgen). Het Waldorf Astoria vestigt zich aan de Herengracht en de Keizersgracht in het voormalige bankcomplex van MeesPierson. Patrick Fitzgibbon, senior vice president development Europa en Afrika van Hilton Worldwide: De locatie is een belangrijke voorwaarde en daarom hebben we gekozen voor deze unieke monumentale omgeving. Naast de zes authentieke grachtenpanden beschikt het hotel over een schitterende binnentuin met daaronder een corridor naar de Keizersgracht. En alle bijzondere elementen blijven behouden. Het hotel krijgt 94 kamers, een grootse spa, eet- en drinkgelegenheden en een forse conferentieruimte. Deze transactie is een prachtig voorbeeld van het herontwikkelen van een gebouw, vertelt Huizinga. Hopelijk wordt het hotel in Amsterdam net zo een icoon als het bijvoorbeeld in New York is. Feiten en cijfers Eerste Top Level Luxury hotel in Amsterdam Zevende Waldorf Astoria in Europa Opening verwacht in eerste kwartaal 2013

6 6 DUIDELIJK. de verdieping van vastgoed ANALYSE UIT DE MARKT DE ROL VAN DE OVERHEID IDEEËN UIT HET VELD Maakt het kantoor de Wat zegt het bedrijfskantoor over de bedrijfscultuur? Twee gebruikers aan het woord over hun succesfactoren. De tijd van de statische werkplek ligt achter ons. Ons gebouw aan de Maliebaan in Utrecht is volledig gericht op persoonsongebonden en activiteitsgerelateerde mogelijkheden. Het statige gebouw was een van de eerste kantoren van Rabobank Utrecht dat volledig is getransformeerd om Het Nieuwe Werken te faciliteren. Dat vraagt om ruimtes waar werk zo efficiënt en effectief mogelijk kan worden uitgevoerd. Om topprestaties te leveren, is een inspirerende omgeving van groot belang. Of je nu behoefte hebt aan een spreekkamer, een stilteruimte of een werkcafé, alle behoeftes moeten kunnen worden vervuld. Uiteraard gaat dat veel verder dan onze gebouwen. Erik Bruinsma Rabobank Utrecht Onze medewerkers gaan uit van de vraag: wat is de beste plek? Dat is soms ook de trein of bij de klant thuis. Het gevolg is dat onze kantoren dienen als een ontmoetingsruimte gericht op het verbinden van de juiste mensen. Ontmoetingen tussen mensen worden gestimuleerd door een open, innovatieve en uitnodigende omgeving. Juist bij Het Nieuwe Werken is het van belang dat alle medewerkers van Rabobank in contact zijn met elkaar. Deze werkwijze is ondersteunend aan onze cultuur: ambitieus, eerlijk en laagdrempelig. Maar deze vrijheid in werken is niet te bereiken zonder vertrouwen. Vertrouwen geven en nemen, dat is de essentie. Erik Bruinsma is HR adviseur bij Rabobank Utrecht. Gedurende 21 jaar heeft hij verschillende functies bij Rabobank bekleed. Als lid van de werkgroep Het Nieuwe Werken binnen Rabobank Utrecht houdt hij zich bezig met de manier waarop de cultuur van Rabobank aansluit bij de multifunctionele werkomgeving. Zo ziet Het Nieuwe Werken van Rabobank eruit DTZ ZADELHOFF Wereldcombinatie met UGL grote versterking van het internationale netwerk en een krachtige aanvulling op de bestaande Edienstverlening. Zo typeert DTZ Zadelhoff de overname van de bedrijfsactiviteiten door UGL Services. DTZ Holdings Plc heeft via Zadelhoff Participaties bv, samen met grondlegger Cor van Zadelhoff, een minderheidsbelang in DTZ Zadelhoff. Met de transactie is een van s werelds grootste vastgoedbedrijven ontstaan. Voor Nederlandse opdrachtgevers, die internationaal opereren, is de wereldwijde spreiding van de nieuwe combinatie een krachtige aanvulling op bestaande dienstverlening met sterke lokale en regionale aanwezigheid. 1,9 miljard US dollar jaaromzet medewerkers wereldwijd 225 kantoren in 45 landen Voor meer informatie, kijk op: dtz-ugl.com

7 februari cultuur of andersom? is datgene waar we ons op onderscheiden. We zijn waarschijnlijk de enige reisorganisatie in de wereld met een eigen reistheater. Hier geven we shows aan klanten Sfeer die zich oriënteren of alvast voorpret willen hebben. We zijn daardoor geen doorsnee kantoorgebruiker. In het centrum van ons gebouw staan het reistheater en een restaurant. Daarboven bevinden zich de kantoren waar onze ruim 120 collega s werken. We hebben dus twee bestemmingen in een gebouw. Maarten de Ruiter FOX Vakanties FOX Vakanties is van binnen een en al kleur, licht en sfeer. Een plek waar je kunt opgaan in het reisgevoel. Maar die schoonheid zit niet van buiten. We huizen nu tien jaar in een grauw en onopvallend gebouw op een sfeerloos bedrijventerrein in Nieuw-Vennep. Wie verwacht dat wij daar zitten met ons reistheater? Het was een van de redenen om te verhuizen naar Hoofddorp. Dat en het feit dat onze kantoren zich direct naast het theater bevinden en hiervan soms overlast ondervinden. Onze moedermaatschappij ANWB laat nu een nieuw gebouw verrijzen. Het is volledig gebouwd naar onze wensen en past bij onze identiteit. De buitenkant sluit in sfeer precies aan bij de binnenkant: kleurrijk en open. De functies kantoor en reistheater zijn van elkaar gescheiden, omdat ze verschillende verdiepingen krijgen. Het wordt een bijzonder gebouw voor een bijzondere gebruiker. Maarten de Ruiter is algemeen directeur van FOX Vakanties, een internetreisorganisatie en marktleider binnen de georganiseerde groepsreizen op een groot aantal bestemmingen binnen Azië. FOX Vakanties is sinds 2002 partner van de ANWB. Zo ziet het nieuwe gebouw van FOX Vakanties eruit tendens De onverkoopbare koopwoning is prima te verhuren De huizenmarkt, wat moeten we daar nog over zeggen? Alles kommer en kwel? Toch niet helemaal. Juist als belegging is de onverkoopbare koopwoning bijzonder in trek. Voornamelijk institutionele beleggers kopen nieuwbouwwoningen en verhuren ze in het populaire segment tussen de 700 tot euro. De markt is groot, de leegstand laag. Vroeger werd vooral belegd in woningen om deze individueel te verkopen aan het einde van het huurcontract (uitponden). Nu worden woningen als langetermijnbelegging gezien. Van het totale investeringsvolume van 4,5 miljard euro in 2011 werd een kwart geïnvesteerd in woningen. De groei van het aantal huishoudens, maar ook de balans tussen vraag en aanbod zorgen voor een positief effect. Lees het rapport Zekerheid gezocht op Colofon Duidelijk. # Duidelijk. is een magazine en online platform voor relaties en opdrachtgevers van DTZ Zadelhoff en verschijnt drie keer per jaar. Productie: LVB Networks Redactie: Jeroen de Bruijn, Wendy Schellens en Francis Schrama (DTZ Zadelhoff). Debby Beekman en Tim Jansma (LVB Networks) Fotografie: Matthijs Borghgraef en Martin Kamstra Drukwerk: Klomp Grafische Communicatie duidelijk@dtz.nl Website: Telefoon: Disclaimer: Overname en vermenigvuldiging van artikelen is niet toegestaan zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. DTZ Zadelhoff v.o.f. ISSN: Wilt u Duidelijk. niet meer of digitaal ontvangen?

8 ,3 miljoen 8 Spaces Herengracht, Amsterdam 1,3 miljoen m 2. Dat is de totale oppervlakte aan kantoorruimte die is opgenomen in 2011, voornamelijk door zakelijke dienstverleners. Een toename van 9,4% ten opzichte van het jaar Is Is de de stijging in in de de opname van van kantoorruimte goed goed nieuws? #dtv