VAN ALDERSTAFEL NAAR ALDERS- LESSEN
|
|
- Damian Smeets
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 131
2 132 SNELLER & BETER MAGAZINE VAN ALDERSTAFEL NAAR ALDERS- LESSEN Hoe kun je in een complexe omgeving participatie vormgeven en partijen bij elkaar brengen? Als iemand deze vraag kan beantwoorden, is het HANS ALDERS. Hij wordt vaak gevraagd wanneer partijen zijn vastgelopen en er geen vertrouwen meer is. Als onafhankelijk voorzitter heeft hij met zijn kenmerkende aanpak diverse participatietrajecten opgezet en begeleid. Alders heeft zo gedurende zijn betrokkenheid bij nationale dossiers als de Betuwelijn, de Tweede Maasvlakte en Schiphol veel ervaringen en inzichten opgedaan. Hij vertelt zijn verhaal aan een publiek van projectmanagers van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. De aanpak van Alders in het Schiphol-dossier is veelbesproken. Hij werd voor dit project gevraagd omdat er een gebrek aan vertrouwen was ontstaan tussen de partijen. Het lijkt een cliché, maar vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Bij Schiphol waren de paarden er wel heel hard vandoor gegaan, aldus Alders. Het is hem gelukt om alle betrokken partijen weer samen aan tafel te krijgen. Deze tafel staat inmiddels bekend als de Alderstafel. Op basis van deze en andere ervaringen heeft Alders een aantal lessen getrokken. Lessen die in algemene zin betrekking hebben op het vormgeven van een goed participatieproces en meer specifiek op de aanpak van de Alderstafel. In heldere bewoor dingen deelt hij deze lessen met zijn publiek. Investeer aan de voorkant in het proces Hoe de inhoud tot stand komt, is minstens zo belangrijk als de inhoud zelf. Een goed proces is volgens Alders essentieel en daar moet aan het begin van een traject in geïnvesteerd worden. Als goed voorbeeld noemt hij de werkwijze die is gehanteerd bij het project Maasvlakte 2. Door een zorgvuldig en interactief proces is de PKB (planologische kernbeslissing) uiteindelijk zo goed als met een hamerslag door de Kamer gekomen. Het is belangrijk dat dit soort goede voorbeelden en manieren van werken worden verankerd in overheidsorganisaties. Bij het inrichten van elk afzonderlijk proces zijn we vaak opnieuw het wiel aan het uitvinden. Daarnaast besteden overheidsorganisaties veel tijd aan interne procedures en verwikkelingen. De blik moet meer naar buiten worden gericht. Dat kan alleen bereikt worden als zowel bestuurders als ambtenaren veranderen. Want het gaat uiteindelijk om de mensen die het proces begeleiden en aan het proces deelnemen. Bestuurders moeten in de ogen van Alders de verandering naar een meer open houding en overheidscultuur in gang zetten en daarin hun ambtenaren meenemen. Dat vraagt van bestuurders dat ze richting durven geven. Vaak wordt gedacht dat burgers vooral behoefte hebben aan bestuurders die goed kunnen luisteren. Volgens Alders is dit een misvatting. Het is belangrijk om als bestuurder te weten en te vertellen wat je wilt. Een open vraagstelling werkt niet: burgers willen bestuurders die iets vinden. Vervolgens kunnen ze het daar mee eens zijn of niet. Dat maakt de discussie scherper en dat is noodzakelijk voor een goed proces.
3 133 PIETER TOPS: ER WORDT MEER DAN VOORHEEN VAN BESTUURDERS VERLANGD DAT ZIJ PERSPECTIEF WETEN TE SCHETSEN Meer lezen over bestuurders met een visie? Zie het interview op pagina 15 met hoogleraar Pieter Tops PARTICIPATIE CV Naam: Hans Alders Geboren: 1952 PARTICIPATIEMOTTO Via participatie is het met de juiste spelregels mogelijk iets te laten ontstaan waar geen van de partijen afzonderlijk toe in staat is 1994 Minister van VROM; Betuwelijn, Tracéwet, Nimby-wet 2000 Onafhankelijk voorzitter Overleg Niet Rijkspartijen Tweede Maasvlakte; Partijen bij elkaar brengen, vertrouwen herstellen 2007 Commissaris van de Koningin in Groningen; Zuiderzeelijn 2009 Alderstafel Schiphol; Convenanten sluiten tussen betrokken partijen HEDEN Alderstafels luchthavens Eindhoven en Lelystad; Advies vanuit regionale belanghebbenden Leg altijd uit waarom Een bestuurder kan met zijn of haar eigen visie de discussie starten en richting geven. Vervolgens moet een open dialoog met de betrokkenen worden gevoerd om te zorgen voor voldoende draagvlak voor besluiten. Als iemand als bestuurder wordt gekozen, verwerft hij of zij het recht om te vertegenwoordigen, maar daarmee nog geen beleidslegitimiteit. Die legitimiteit moet een bestuurder gaandeweg een proces steeds weer verwerven. Dat geldt niet alleen voor overheden. Ook bedrijven moeten voortdurend zorgdragen voor een license to operate. Dit besef is niet altijd aanwezig, maar speelt bij elke organisatie en bij elke verandering een belangrijke rol. Voor grote ruimtelijke ingrepen is dus acceptatie van de samenleving nodig. Dat dit niet altijd goed wordt aangepakt, illustreert Alders met het voorbeeld van de Betuwelijn. Ik ben een voorstander van de Betuwe lijn. Inhoudelijk klopt het verhaal. Maar terugkijkend op het proces moet je constateren dat daarbij fouten zijn gemaakt. Er is, enigszins gechargeerd, simpelweg een tournee door het land gemaakt, waarin de boodschap werd verkondigd dat de Betuwelijn er zou komen. De omgeving stond voor een voldongen feit. Wanneer de omgeving pas in een laat stadium wordt betrokken en dan alleen krijgt uitgelegd dat er een spoorlijn komt, is het volgens Alders logisch dat er geen begrip is voor het project. Bij landdoorsnijdende verbindingen, zoals in het geval van de Betuwelijn, is het belangrijk om aan de voorkant van het proces te investeren in het goed uitleggen van het waarom van het project. Ga met dat verhaal het land in en begin pas later over de inpassing. Alders geeft aan dat de communicatie en beeldvorming in het voortraject goed doordacht moet worden. Ten tijde van de Betuwelijn toonde het NRC een prachtige foto van een weiland met bomen vol bloesem, met de kop: Einde van de Betuwe. Feitelijk klopte dat niet. De Betuwelijn kwam niet door het betreffende weiland te lopen. Maar dat deed er niet meer toe. Het beeld was al gecreëerd. Daardoor werd het project direct op een flinke achterstand gezet. Benut de kennis van de omgeving Voor de betrokkenen in de omgeving beginnen projecten bijna nooit bij nul. Binnen de muren van de overheid is vaak al uit voerig nagedacht over de problemen, de mogelijkheden en de oplossingen. In gedachten zijn bestuurders vaak al aan het schetsen, zonder zich te realiseren dat er een omgeving is die veel kennis in kan brengen. Dat schetsbeeld van bestuurders wordt vaak niet of te laat met de omgeving gedeeld. De overheid heeft regelmatig moeite om burgers en belangenorganisaties te accepteren als gelijkwaardige partners. Dat is jammer, zegt Alders. In ieder project vinden we betrokken en goed opgeleide mensen, die weten te verbinden en daardoor een meerwaarde tot stand kunnen brengen. Het zou de overheid sieren om hen als gesprekspartner te erkennen en te benutten om projecten beter te maken. Bestuurders en projectleiders moeten hun angst om met burgers of maatschappelijke organisaties aan tafel te gaan opzij zetten. Deze partijen leveren volgens Alders vaak een nuttige bijdrage aan de discussie. Het is voor politici en ambtenaren de kunst om tegenstanders zelfs degenen die roepen ik ben er klaar mee niet als potentiële hindermacht te zien, maar als een partij met belangrijke en verrijkende kennis. Elk project kent notoire nee-zeggers die een hindermacht vormen. De overheid heeft instrumenten om daarmee om te gaan. Wanneer het tot een procedure bij de Raad van State komt, is het belangrijk om aan te kunnen tonen dat er een zorgvuldig proces is doorlopen. Alders: De Raad van State stelt in dat soort gevallen de overheid ook echt wel in het gelijk. Maar als je als overheid niet actief bent geweest in een dialoog, dan help je zelf mee om de hindermacht sterker te maken. De juiste partijen aan tafel Het bovenstaande bevestigt de noodzaak om vooraf goed na te denken over het samenbrengen van de juiste personen aan tafel. Niet iedereen kan en moet aan de vergadertafel zitten, stelt Alders. Je moet uitzoeken wie de échte vertegenwoordigers zijn. Dat geldt voor burgers, maar ook voor overheden. De rijksoverheid bestaat niet. Het gaat om diegenen die als vertegenwoordiger worden gezien of die dat kunnen organiseren. Belangrijk is te achterhalen of er een organisatieverband is en of de vertegenwoordigers goed contact hebben met de achterban. De partijen aan tafel zijn zelf verantwoordelijk voor het raadplegen van hun achterban. Daarbij kunnen zij worden geholpen door bijvoorbeeld te voorzien in een goede informatievoorziening. De partijen die niet aan tafel komen, moeten het proces van a tot z kunnen blijven volgen. Anders is het niet mogelijk om ze aangehaakt te houden. Dat betekent dat je ook de niet deelnemende partijen tijdens het proces moet blijven opzoeken, bijvoorbeeld door het organiseren van informatieavonden om deze groepen bij te praten.
4 134 SNELLER & BETER MAGAZINE HANS ALDERS: HET LIJKT EEN CLICHE, MAAR VERTROUWEN KOMT TE VOET EN GAAT TE PAARD Gedurende het proces, zeker bij een langlopend dossier, zal het ook altijd gebeuren dat er nieuwe vertegenwoordigers aan tafel komen. Die partijen zullen opnieuw het proces moeten doormaken. Om er voor te zorgen dat dit niet het hele proces terug in de tijd werpt, is het belangrijk dat partijen de eerder gemaakte afspraken goed borgen in de betrokken organisaties. Aan de deelname aan tafel worden ook voorwaarden verbonden om te waarborgen dat er een constructief gesprek plaatsvindt. Partijen mogen bijvoorbeeld niet op een nee-standpunt blijven staan. Zij moeten bereid zijn om mee te praten en mee te denken over mogelijke oplossingen. Soms moet een partij ook accepteren dat ze een andere rol vervult dan normaal. Alders: Je rol moet je gegund worden en moet verankerd zijn in je eigen organisatie. Bij de start van het overleg moeten daarom duidelijke afspraken worden gemaakt over ieders rolopvatting. Openheid en gelijkwaardigheid Als de samenstelling van de overlegtafel duidelijk is, moet worden gewaarborgd dat partijen open met elkaar kunnen en durven praten. Alders hanteert hiervoor de spelregel dat alles wat er toe gezegd is, vervalt wanneer er geen overeenstemming is bereikt. Er is pas overeenstemming wanneer we het erover eens zijn dat er overeenstemming is. Gedurende het proces doen partijen soms concessies waar ze later niet aan gehouden willen worden als er op andere punten geen overeenstemming is bereikt. Zonder deze spelregel is elke partij bang om iets weg te geven. Ook is het belangrijk dat er goede afspraken worden gemaakt over de contacten met de media, zodat de partijen gezamenlijk controle houden over wat er naar buiten wordt gebracht. Tot slot benadrukt Alders dat partijen aan een overlegtafel meestal ongelijksoortig zijn en niet dezelfde middelen tot hun beschikking hebben. Daarom moet ervoor worden gezorgd dat alle partijen op een gelijkwaardig niveau aan de tafel deel kunnen nemen. Wanneer er bepaalde kennis ontbreekt of in twijfel wordt getrokken is het belangrijk dat partijen gefaciliteerd worden om dit te kunnen onderzoeken. Dit kan door daar bijvoorbeeld een budget voor vrij te maken. Participatie is maatwerk De lessen van Alders maken duidelijk dat participatie nog niet altijd goed gaat en dat het ook niet altijd gemakkelijk is. Er valt dus nog veel te leren, maar Alders geeft ook aan dat participatie niet bij elk project noodzakelijk is. Het heeft vooral waarde bij projecten die ingrijpende ruimtelijke gevolgen hebben en bij processen waar het vertrouwen tussen partijen weg is. Een aanpak als de Alderstafel kan dan worden gebruikt om het proces weer vlot te trekken. Hij benadrukt dat we ons moeten realiseren dat er veel vormen van participatie zijn. Er is een structurele beweging gaande waarin participatie een steeds prominentere rol krijgt. Maar de vorm waarin het wordt toegepast, zal blijven veranderen. Participatie is en blijft maatwerk. Maatwerk vraagt ook om een bepaalde mate van flexibiliteit. Voor elk proces moet voldoende tijd worden genomen om tot een goed resultaat te komen. Je voelt aan of partijen eruit kunnen komen. Soms kost dat een half jaar extra. Dan ga ik terug naar de bestuurders om die tijd te claimen. Dat ben je als voorzitter aan het proces en de partijen verplicht.
5 135
Wijkraad Lent - Rekenkamer Nijmegen
Wijkraad Lent - Rekenkamer Nijmegen Hieronder een eerste en tweede reactie van de Rekenkamer. 1 Bijlage: Ambitiedocument Burgerparticipatie met bijbehorende Verordening te downloaden via deze link. Eerste
Nadere informatie2: vergaderen VASTE VOORZITTER EN NOTULIST
2: vergaderen Als je lid bent van een studentenraad, vergader je vaak. Je hebt vergaderen met de studentenraad, maar ook vergaderingen met het College van Bestuur en de Ondernemingsraad (OR). Gemiddeld
Nadere informatieAdvies over de regionale luchthaven Eindhoven
Advies over de regionale luchthaven Eindhoven Alderstafel Eindhoven Toelichting opdracht, samenstelling en werkwijze Hans Alders 1 Inhoud Opdracht Alderstafel? Wie zitten aan de Tafel? Hoe werkt de Tafel?
Nadere informatieEvalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek
Evalueren van projecten met externen Kennisdocument Onderzoek & Statistiek Zwaantina van der Veen / Dymphna Meijneken / Marieke Boekenoogen Stad met een hart Inhoud Hoofdstuk 1 Inleiding 3 Hoofdstuk 2
Nadere informatieOnbeperkt Actief Deventer
Onbeperkt Actief Deventer Korte karakteristiek In verschillende wijken in Deventer is een aanpak ontwikkeld waarin gewone wijkbewoners samen activiteiten ondernemen met wijkbewoners met een verstandelijke
Nadere informatieNotitie functioneringsgesprekken
Notitie functioneringsgesprekken In de handreiking voor functioneringsgesprekken met burgemeesters, enkele jaren terug opgesteld door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, wordt
Nadere informatiePARTICIPATIE VOLGENS FONTYS
PARTICIPATIE VOLGENS FONTYS BELANG VAN PARTICIPATIE Wie studeert of werkt bij Fontys, weet: wij hechten veel waarde aan de mening van onze studenten en medewerkers. Bij het maken van beleid en bij het
Nadere informatieRol van de cliënt en de raad in verbetering digitale dienstverlening
Rol van de cliënt en de raad in verbetering digitale dienstverlening 11 april 2013 Peter Keur (p.keur@pblq.nl) Yvette Bommeljé (y.bommelje@pblq.nl) 24-04- 13 Onderwerpen 1. Wat is digitale dienstverlening?
Nadere informatieProgramma Noordvleugel. schakelen en versnellen. A.H.M. Buffing. Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer, Amsterdam. t.buffing@ivv.amsterdam.
Programma Noordvleugel schakelen en versnellen A.H.M. Buffing Dienst Infrastructuur Verkeer en Vervoer, Amsterdam t.buffing@ivv.amsterdam.nl Bijdrage aan het Colloquium Vervoersplanologisch Speurwerk 2006,
Nadere informatieWorkshop 1: Communiceren over zelfredzaamheid: daar is mijn volggroep!
Workshop 1: Communiceren over zelfredzaamheid: daar is mijn volggroep! Workshopleiders: Guido Rijnja, communicatieadviseur bij de Rijksvoorlichtingsdienst Ellen van Selm, projectleider Buurtvoorlichters
Nadere informatieDrie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven
Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Situatie John volgt een opleiding coaching. Hij wil dat vak dolgraag leren. Beschikt ook over de nodige bagage in het begeleiden van mensen, maar
Nadere informatieRelaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.
Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan
Nadere informatieLeer hoe je effectiever kunt communiceren
Leer hoe je effectiever kunt communiceren De kracht van geweldloze communicatie Hoe vaak kom je in een gesprek terecht waarin je merkt dat je niet meer zegt wat je wilt zeggen; dat je iets doet wat de
Nadere informatieGevraagd besluit. Besluit. Partijen:
Beslisdocument Voortzetting samenwerking komende periode en beëindiging huidig Convenant ontwikkeling luchthaven Lelystad tussen Provincie Flevoland, Gemeente Lelystad, Schiphol Group en Lelystad Airport.
Nadere informatieFormeel en informeel. Formeel: Je gebruikt u om iemand aan te spreken. Je noemt iemand bij zijn achternaam.
Formeel en informeel Tijdens je stage praat je veel met mensen. Soms is het een officieel gesprek, soms een gezellig praatje met een collega. Dit noem je formele en informele gesprekken. Formeel betekent
Nadere informatieFOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.
PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een
Nadere informatieDe burger: tegenstander of bondgenoot?
De burger: tegenstander of bondgenoot? EEN OPROEP AAN DE POLITIEK N L V O W meedenken eindeloos afwenden tegenstander begrip aanpakken buikpijn fout betere samenleving nervositeit plezierige manier van
Nadere informatieCommuniceren met de achterban
1 Communiceren met de achterban Je wilt weten hoe je het beste communiceert met de achterban. Je wilt direct aan de slag en snel resultaten. Je hebt een hoe-vraag. Zoals iedereen. Maar als je werkelijk
Nadere informatieVragen bij het prentenboek 'De tovenaar die vergat te toveren'
De tovenaar tovert De verhalenvertelster vertelt Wat zou een tovenaar allemaal kunnen toveren? Hoe zouden de kinderen zich voelen? Waar zie je dat aan? Is de tovenaar blij/ boos/ verdrietig of bang? Hoe
Nadere informatieIn welke mate is het participatietraject inzake De Rietschors succesvol verlopen?
In welke mate is het participatietraject inzake De Rietschors succesvol verlopen? Bij het proces waren weinig individuele bewoners naast het comité. (Maar is dat een doelstelling, zoveel mogelijk bewoners?
Nadere informatieONTWIKKEL EEN GEZAMENLIJKE VISIE OP HET DUURZAAM BODEMGEBRUIK. Bijeenkomst XXX dag-maand-jaar, Locatie
ONTWIKKEL EEN GEZAMENLIJKE VISIE OP HET DUURZAAM BODEMGEBRUIK Bijeenkomst XXX dag-maand-jaar, Locatie OPZET VAN DE PRESENTATIE Bodemvisie Waarom? Doel Middel Ingrediënten SPRONG Wie, wat, waarom? Het proces
Nadere informatieVernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap
10 Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Kim van der Hoeven 1. Inleiding Ontwikkelingen in maatschappij en samenleving denk met name aan de
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 22 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 49 punten
Nadere informatieMeten van mediawijsheid. Bijlage 6. Interview. terug naar meten van mediawijsheid
Meten van mediawijsheid Bijlage 6 Interview terug naar meten van mediawijsheid Bijlage 6: Het interview Individueel interview Uitleg interview Ik zal je uitleggen wat de bedoeling is vandaag. Ik ben heel
Nadere informatieKennisdag HAN Sociaal 2013
Kennisdag HAN Sociaal 2013 Praktijkkennis in de aanbieding! Martha van Biene Marion van Hattum 1 HAN Sociaal Bevorderen participatie door, voor en met kwetsbare burgers in de samenleving Meedenken, meedoen,
Nadere informatieVragenlijst: Wat vind jij van je
Deze vragenlijst is bedacht door leerlingen. Met deze vragenlijst kunnen leerlingen er zelf achter kunnen komen wat andere leerlingen van hun school vinden. De volgende onderwerpen komen langs: Sfeer op
Nadere informatieDE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?.
DE GROTE LERAREN ALS SPIEGEL VOOR ZELFREFLECTIE?. Amersfoort, 21 augustus 2007 John van den Hout Geachte aanwezigen, Toen ik me voorbereidde om voor u dit verhaal te houden, was mijn eerste gedachte: Wat
Nadere informatieAdvies Rapport Zoek ieders Talent & Excelleer! Hoe excellentie ook in het hoger onderwijs kan worden gestimuleerd
Advies Rapport Zoek ieders Talent & Excelleer! Hoe excellentie ook in het hoger onderwijs kan worden gestimuleerd Samenvatting Excellentie kan het beste worden gestimuleerd door het coachen van de persoonlijke
Nadere informatieTijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling
8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen
Nadere informatieBeïnvloeding Samen sta je sterker
Beïnvloeding Samen sta je sterker Aan de slag Om uw doel te bereiken, moet u gericht aan de slag gaan. Het volgende stappenplan kan u hierbij helpen. 1. Analyseer het probleem en bepaal uw doel Als u een
Nadere informatieInteractief werken gemeente Zeist:
Interactief werken gemeente Zeist: 'Samen doen door interactie' 1. Inleiding Eén van de projecten van Op Weg Naar De Kern ging om het vormgeven van interactieve planvorming. In dat kader hebben we het
Nadere informatieZES VORMEN VAN GEZAG
ZES VORMEN VAN GEZAG OVER LEIDERSCHAP VAN DE ONDERNEMINGSRAAD Gezag is in de moderne maatschappelijke verhoudingen steeds minder vanzelfsprekend. Er is sprake van een verschuiving van verkregen gezag (op
Nadere informatie2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S
2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de
Nadere informatieOnderzoek burgerparticipatie. Gemeente Leiderdorp
Onderzoek burgerparticipatie Gemeente Leiderdorp Inhoudsopgave Inleiding Aanleiding onderzoek Doel onderzoek Onderzoeksaanpak Beantwoording onderzoeksvragen Aanbevelingen Inleiding: aanleiding onderzoek
Nadere informatiePERSBERICHT Groningen, Bunnik, Bussum, 11 april 2011
PERSBERICHT Groningen, Bunnik, Bussum, 11 april 2011 Patiëntenorganisaties werken samen aan verbetering kwaliteit arbeidsongeschiktheidskeuringen Drie patiëntenorganisaties gaan actief bijdragen aan de
Nadere informatieVan idee naar subsidiabel projectplan
FINALEDAG 3-2-1-CO! ZORGT VOOR VERRIJKTE INNOVATIEVE IDEEËN Van idee naar subsidiabel projectplan Door: Martine van Dijk A+O fonds Gemeenten / Fotografie: Kees Winkelman Op 26 maart 2015 vond voor de tweede
Nadere informatieWerk. Omdat een andere blik je leven verrijkt
Werk vanuit bekeken Omdat een andere blik je leven verrijkt (Samen)werken met autisme Autisme heeft invloed op het hele leven, dus ook op de werkplek. Autisme brengt talenten en kwaliteiten met zich mee
Nadere informatieGroningen, 16 april 2009
HANS ALDERS Aan De minister van Verkeer & Waterstaat, de heer C. Eurlings, de minister van VROM, mevrouw J. Cramer, en de Staatssecretaris van Defensie, de heer J. de Vries Groningen, 16 april 2009 Geachte
Nadere informatieCambriana online hulpprogramma
Dit is deel 1 van het online hulpprogramma van Cambriana. Verwerking van een scheiding 'Breaking up is hard to do' Neil Sedaka Een scheiding is een van de pijnlijkste ervaringen die je kunt meemaken in
Nadere informatieGroep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis (dubbele les) Groep 8 Verdiepingsles: Lagerhuis voorbereiding. Leerkrachtinformatie
Leerkrachtinformatie (dubbele les) Lesduur: 2 x 50 minuten (klassikaal) Introductie van de activiteit 1. Deze klassikale les bestaat uit twee delen: Voorbereiding Uitvoering voorbereiding Lesduur: 50 minuten
Nadere informatievoorbereiding Maatschappelijke Stage VERANTWOORDELIJKHEID IS EEN DEUGD
voorbereiding Maatschappelijke Stage VERANTWOORDELIJKHEID IS EEN DEUGD OPDRACHTEN: INDIVIDU DUO GROEP KLAS 1. Introductie 3 2. Interview 5 Inhoud 3.Stage voorbereiding 6 4. Reflectie 11 Naam: Klas: Datum:
Nadere informatieMethodisch werken binnen Lang Verblijf. woonzorg en dagbesteding
Methodisch werken binnen Lang Verblijf woonzorg en dagbesteding 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding 3 2. Gentle Teaching 4 Middelen 5 Voor wie is Gentle Teaching? 5 3. Competentievergrotend werken 6 Middelen
Nadere informatieEr is nooit een verliezer / 30
Er is nooit een verliezer / 30 Wouter Coomans Er is nooit een verliezer Mr. Wouter Coomans is teammanager Personenschade bij ASR, dat volgens zijn zeggen vooroploopt als het gaat om mediations. Maar eigenlijk
Nadere informatieElementen van een professionele leergemeenschap
Professioneel Statuut Op de Groen van Prinstererschool werken we aan een professionele leergemeenschap: een cultuur waarin alle betrokkenen in de school samenwerken, reflecteren, onderzoeken en professionaliseren.
Nadere informatieInhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!
1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk
Nadere informatieTot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten
Tot een geloofsgesprek komen I Ontmoeten Het geloofsgesprek vindt plaats in een ontmoeting. Allerlei soorten ontmoetingen. Soms kort en eenmalig, soms met mensen met wie je meer omgaat. Bij de ontmoeting
Nadere informatieHoe bereid ik een spreekbeurt voor?
Hoe bereid ik een spreekbeurt voor? Het maken van een spreekbeurt is eigenlijk niets anders dan het schrijven van een informatieve tekst (weettekst). Het is daarom handig om net zo te werk te gaan als
Nadere informatieINZETTEN VAN ROLMODELLEN: WAAROM EN HOE?
Aanpak risicojeugd en jeugdgroepen INZETTEN VAN ROLMODELLEN: WAAROM EN HOE? Jongeren staan open voor de inzet van rolmodellen. Volgens hen zijn échte rolmodellen mensen van betekenis, die dichtbij je staan
Nadere informatieLieve ouder, De inhoud van wat je schrijft is persoonlijk. Probeer eerlijk te zijn in wat je schrijft en je gevoelens toe te laten.
Lieve ouder, Langs de één of andere weg ben je in het bezit gekomen van dit boekje, omdat je je kindje verloor door abortus en je het daar moeilijk mee hebt. Dit boekje is een soort dagboek, een leidraad
Nadere informatieLeren om van elkaar te leren
Leren om van elkaar te leren Samenwerking en kennisdeling. De combinatie daarvan is voor directeur Zorgontwikkeling Hanneke Kooiman de sleutel tot het verbeteren van de zorgkwaliteit. ZORGONTWIKKELING
Nadere informatieVRAGENBOOM INTERACTIEF WERKEN [IBO-protocol]
VRAGENBOOM INTERACTIEF WERKEN [IBO-protocol] Inleiding De vragenboom is een hulpmiddel om weloverwogen te bepalen of en in welke vorm interactief wordt gewerkt. Bij het aanbieden van de ingevulde vragenboom
Nadere informatieEen goed leven voor.
Een goed leven voor. Juultje Holla - Perspectief - maart 2013 Als onderdeel van het ZonMW project Zeggenschap en Inclusie Met dank aan Rob, die mij hierbij enorm geholpen heeft. Een goed leven voor. Een
Nadere informatieZaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie
Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie
Nadere informatiePartnerselectie ketensamenwerking: succesfactoren en leerpunten
Partnerselectie ketensamenwerking: succesfactoren en leerpunten vertrouwen, transparantie & Verbondenheid 2 Voor het Volledige rapport: www.regieraadbouwzuid.nl Een nieuwe marktbenadering Bij Wonen Limburg
Nadere informatieMarije van den Berg. knutselt aan een energieke samenwerking tussen overheid, politiek en gemeenschap
Marije van den Berg knutselt aan een energieke samenwerking tussen overheid, politiek en gemeenschap Adviseur, trainer en publicist overheidsparticipatie Raadslid van 2002-2010 Bestuurslid van Stadslab
Nadere informatiet Kompas School met de Bijbel Westbroek
t Kompas School met de Bijbel Westbroek Het protocol sociaal gedrag Het pestprotocol is een belangrijk onderdeel van het beleid van onze school. We hebben dan ook een protocol opgesteld dat op de hele
Nadere informatieEffectieve samenwerking: werken in driehoeken
Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Werken in driehoeken is een wijze van samenwerking die in elke organisatie, projectteam en netwerk mogelijk is. Het maakt dat we kunnen werken vanuit een heldere
Nadere informatieInstructie voor leerlingen.. 5. Gebruik van de lesbrieven. 6. Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7. Wat wil je zijn en worden.
VOORBEELD DE KLAS ALS TEAM (LEERLINGENBOEK) INHOUDSOPGAVE Instructie voor leerlingen.. 5 Gebruik van de lesbrieven. 6 Lesbrief: Wat wil je zijn en worden.. 7 Wat wil je zijn en worden. 11 Wat wil je zijn
Nadere informatieWeerbaarheidsnieuws. Thema: duurzame inzetbaarheid. Nr. 17 NIEUWSBRIEF. Inhoudsopgave: Weerbaarheidsnieuws
Programma Versterking Professionele Weerbaarheid NIEUWSBRIEF Nr. 17 juli 2015 Weerbaarheidsnieuws Eind 2015 stopt het programma. De onderzoek-portefeuille gaat over naar de Politieacademie. Tijdens het
Nadere informatieLeren van je eigen mores Spreken over waarden en normen met verpleegkundigen
Nurse Academy lustrumcongres 2014 Leren van je eigen mores Spreken over waarden en normen met verpleegkundigen Amersfoort, 17 november 2014 Jos de Munnink, gespreksleider moreel beraad GGNet Contact: j.demunnink@ggnet.nl
Nadere informatieOok zo toe aan een oplossing?
Ook zo toe aan een oplossing? Zit het jou ook niet lekker: die verjaringsdossiers op je bureau? Of ben je in een vervelend conflict verzeild geraakt over grond? Wil je op een snelle en goedkope manier
Nadere informatieDeelnemers: denktank uit de samenleving, gemeenteraad, college en ambtelijk managementteam
Samen bouwen aan het huis van de democratie in Bloemendaal Verslag werkatelier over participatie en samenspel tussen samenleving en gemeentebestuur op 4 juni 2015 van 20:00 tot 23:00 uur in het Dorpshuis
Nadere informatieSamen op zoek naar verandering of Hoe maak ik het contact met de cliënt efficiënter?
Samen op zoek naar verandering of Hoe maak ik het contact met de cliënt efficiënter? Inleiding In deze notitie staan de tips en adviezen uit het project Samen op zoek naar verandering. Ze zijn het resultaat
Nadere informatieHoe word je succesvol in sales
Hoe word je succesvol in sales Verkopen gaat niet vanzelf. Zeker niet in deze tijd. Toch zijn nog steeds veel verkopers erg succesvol. Dat komt niet door het product of de dienst die ze aanbieden, maar
Nadere informatie10 tips over besluitvorming
10 tips over besluitvorming Meer weten? www.vergaderendoejezo.nl Bel of mail Carla: 06-20809676 of info@vergaderendoejezo.nl. 10 tips over besluitvorming Besluitvorming is noodzakelijk bij vergaderingen.
Nadere informatieOplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)
Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)
Nadere informatieStappenplan voor je spreekbeurt in groep 3/4
Stappenplan voor je spreekbeurt in groep 3/4 Naam: Hallo allemaal, Dit boekje heb ik gemaakt om je te helpen bij het maken van je spreekbeurt. Want het is best lastig, zeker als je het voor het eerst gaat
Nadere informatieHans van Rooij VERSTAG
Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van
Nadere informatieWaarde-volle zorg is ook nog JONG!
Waarde-volle zorg is ook nog JONG! LOC maakte een nieuwe visie op de zorg. Die heet Waarde-volle zorg. Allerlei mensen herkennen zich daar in. Dat komt doordat die gaat over dingen die voor ons allemaal
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het
Nadere informatie10 onmisbare vaardigheden voor. de ambtenaar van de toekomst. 10 vaardigheden. Netwerken. Presenteren. Argumenteren 10. Verbinden.
10 vaardigheden 3 Netwerken 7 Presenteren 1 Argumenteren 10 Verbinden Beïnvloeden 4 Onderhandelen Onderzoeken Oplossingen zoeken voor partijen wil betrekken bij het dat u over de juiste capaciteiten beschikt
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Schedeldoekshaven 100 2511 EX Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den
Nadere informatieEVALUATIE FUNCTIONEREN COMMISSIE SAMENLEVING 14 formulieren retour AGENDA. 1. Zijn de agenda's en stukken tijdig ontvangen?
EVALUATIE FUNCTIONEREN COMMISSIE SAMENLEVING 14 formulieren retour Rol Griffie AGENDA 1. Zijn de agenda's en stukken tijdig ontvangen? Ja en neen 13 1 agenda's wel, stukken niet altijd. 2. Zijn de agenda's
Nadere informatieLuisteren naar de Heilige Geest
Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,
Nadere informatieIk zie een parallel met de overheid.
Toespraak door Commissaris van de Koningin drs. Ank Bijleveld-Schouten bij het jubileumcongres van de Kwaliteitskring Twente op 28 februari 2013 te Enschede. Het gesproken woord geldt! Dames en heren,
Nadere informatieE-BOOK FEEDBACK GEVEN IS EEN KUNST EXPRESS YOUR INNER POWER
E-BOOK FEEDBACK GEVEN IS EEN KUNST EXPRESS YOUR INNER POWER INLEIDING Het geven van feedback is een kunst. Het is iets anders dan het uiten van kritiek. Het verschil tussen beide ligt in de intentie. Bij
Nadere informatieJan de Laat OVERSTAG
Jan de Laat VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van teksten
Nadere informatieOmgevingsmanagent op Schiphol. Daan van Vroonhoven CMLR, 25 januari 2013
Omgevingsmanagent op Schiphol Daan van Vroonhoven CMLR, 25 januari 2013 1 Agenda 1. Aanleiding voor Alderstafel 2. Aldersakkoord 2008 3. Status 4. En verder 2 2 Schiphol: een complexe luchthaven 3 3 Aanleg
Nadere informatieEerste richtlijnen voor het omgaan met euthanasie vragen van cliënten en hun families die bij Geriant in behandeling zijn
Eerste richtlijnen voor het omgaan met euthanasie vragen van cliënten en hun families die bij Geriant in behandeling zijn Praat erover: 1. Je hoeft niet alles te weten of te begrijpen over euthanasie bij
Nadere informatieStichting VraagWijzer Nederland. Notitie Resultaatgericht werken in het Sociale Domein
Stichting VraagWijzer Nederland Notitie Resultaatgericht werken in het Sociale Domein Per 1 januari 2015 hebben de Jeugdwet, de Participatiewet en de Wmo 2015 hun intrede gedaan. De invoering van deze
Nadere informatieCommunicatie op de werkvloer
Communicatie op de werkvloer Voor een goede communicatie op de werkvloer is het noodzakelijk dat we letterlijk dezelfde taal spreken. Een goede kennis van het vakjargon is dan ook erg belangrijk. Net zo
Nadere informatieVreedzame VERBETER DE WERELD, BEGIN BIJ DE OPVOEDING... Hart, handen en voeten voor de BSO als democratische oefenplaats
VERBETER DE WERELD, BEGIN BIJ DE OPVOEDING... Hart, handen en voeten voor de als democratische oefenplaats Het beleid van SKH is gebaseerd op de visie van Mischa de Winter, met name wat betreft de opvang
Nadere informatieOp weg naar een integraal kindcentrum. Janny Reitsma
Op weg naar een integraal kindcentrum Janny Reitsma Programma: Verkenning van het integraal kindcentrum Leiderschap: mensen in beweging zetten Leiderschap: planmatig organiseren Leren als strategie voor
Nadere informatieCoöperatie verbindend leiden
Coöperatie verbindend leiden Document ter oprichting Versie 01-01-2016 Visie De verhouding van burgers tot de overheid, van werknemers tot hun werkgevers en van het individu ten opzichte van het collectief
Nadere informatieADHD: je kunt t niet zien
➂ ADHD: je kunt t niet zien Je ziet het niet aan de buitenkant. Je kunt niet gelijk naar iemand kijken en zeggen: die heeft ADHD. Dat kan een voordeel zijn. Als iemand niet weet dat jij het hebt, dan kunnen
Nadere informatieDe handreiking Gegevensuitwisseling in het kader van Bemoeizorg ( 2005) biedt een helder kader voor besluitvorming binnen netwerken.
Juridisch zakmes ( bron Jolanda van Boven) Naast een contextuele analyse is het toepassen van het juridische kader van groot belang. Bij OGGZ problematiek en het toepassen van dwang en drang nemen de coördinator
Nadere informatieDoetinchem, 2 juli 2008 ALDUS VASTSTELD 10 JULI 2008. Visie op dienstverlening
Aan de raad AGENDAPUNT 7k ALDUS VASTSTELD 10 JULI 2008 Visie op dienstverlening Voorstel: 1. Vaststellen visie op dienstverlening voor de periode 2008-2015: Wij als organisatie spelen constant in op een
Nadere informatieCentrum voor Jeugd en Gezin. Bouwstenen voor de groei
Centrum voor Jeugd en Gezin Bouwstenen voor de groei Moduleaanbod Stade Advies Centrum voor Jeugd en Gezin; Bouwstenen voor de groei Hoe organiseert u het CJG? Plan en Ontwikkelmodulen: Module Verkenning
Nadere informatieOnderhandelen en afspraken maken
OPDRACHTFORMULIER Onderhandelen en afspraken maken Naam student: Datum: 1 Lees het handelingsformulier van deze vaardigheid en noteer vragen en opmerkingen. Bespreek deze met medestudenten of je docent.
Nadere informatieLEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN
In deze huiswerkopdracht wordt uitgelegd wat leefregels en ik-ben-opvattingen zijn en het belang ervan bij het doorbreken van gewoontepatronen. Een voorbeeld van Marjolijn illustreert hoe leefregels en
Nadere informatieBegrijpen Verbinden Meedoen communicatieplan transities sociaal domein Rivierenland
september 13 Begrijpen Verbinden Meedoen communicatieplan transities sociaal domein Rivierenland Als je doet wat je altijd deed, krijg je wat je altijd kreeg. (Albert Einstein, 1879-1955) M e r k c o a
Nadere informatieSlachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg
Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt
Nadere informatieWAAROM DIT BOEKJE? RESPECT
WAAROM DIT BOEKJE? Dit boekje gaat over pesten op het werk. Iemand kan bijvoorbeeld gepest worden door een collega. Of door de baas. PESTEN OF PLAGEN? Pesten is wat anders dan plagen. Iedereen maakt wel
Nadere informatieBijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar
DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht
Nadere informatieActeren in het krachtenveld
Acteren in het krachtenveld Het uitvoeren van een krachtenveldanalyse is een methode die veel in projectmanagement wordt toegepast. Door het uitvoeren van een krachtenveldanalyse kijk je met andere ogen
Nadere informatieEVEN VRIJAF VOOR DE MANTELZORGER
Communicatieplan: EVEN VRIJAF VOOR DE MANTELZORGER Week van de Respijtzorg Noord-Holland 19 25 januari 2009 Inhoudsopgave 1. UITGANGSSITUATIE 3 Week van de Respijtzorg Noord-Holland Doelgroep en doelstelling
Nadere informatieBESLUITVORMING; HET SPEL OF DE REGELS
BESLUITVORMING; HET SPEL OF DE REGELS Wie ben ik? Tanja van den Akker MBA van Forsa Advies Missie: Nederland beter maken in projecten Door: training, begeleiding, advies en coaching 2 Veranderen is het
Nadere informatieBenchmark Burgerparticipatie Participatiemonitor
Benchmark Burgerparticipatie Participatiemonitor meten en vergelijken, leren en ontwikkelen Brochure 2012 Contact www.benchmarkburgerparticipatie.nl info@benchmarkburgerparticipatie.nl 020 5141 340 Aan
Nadere informatieEerste tussentijdse effectevaluatie
Eerste tussentijdse effectevaluatie In Noord-Brabant namen in 2013 en 2014 85 basisscholen en 3 middelbare scholen uit 27 gemeenten deel aan De Cultuur Loper. De Cultuur Loper helpt scholen om vanuit hun
Nadere informatieReclasseringsmedewerkers aan het woord over 2014 Jaarverslag in het kort Reclassering Nederland
Reclasseringsmedewerkers aan het woord over 2014 Jaarverslag in het kort Reclassering Nederland Reclasseringsmedewerkers aan het woord over 2014 Jaarverslag in het kort Reclassering Nederland 2 3 Inhoud
Nadere informatie