Hybride stad en Het Nieuwe Winkelen

Transcriptie

1 Jg. 45 / Nr. 6 / 2012 Hybride stad en Het Nieuwe Winkelen P. 416 Kees Jansen Hybride stad en Het Nieuwe Winkelen Boven: Hybride stad: ook tijdens winkelen altijd online (foto: shop-ability.com) Onder: Nieuwe barcodes: meer informatie en eventueel afrekenen met je mobiel (foto: Scanbuy.com)

2 Jg. 45 / Nr. 6 / 2012 Kees Jansen P. 417 Steden staan sterk onder invloed van technologische ontwikkelingen. Tegenwoordig is deze invloed meer indirect dan direct: nieuwe technologieën, zoals mobiel internet, zijn vooral van invloed op het gedrag van mensen en daarmee indirect op de ruimtelijke omgeving. De virtuele wereld wordt als invloedrijke dimensie steeds groter naast de dimensie van de ruimtelijke stad en het dagelijkse, fysieke leven van mensen. Er ontstaan hybride steden waar stad, mens en virtuele wereld onlosmakelijk met elkaar in verbinding staan. Wat is de invloed van de hybride stad op winkelgebieden? Technologische ontwikkelingen zijn van grote invloed op de ruimtelijke inrichting van woon-, werken recreatieplekken. Dit is altijd zo geweest. Technologie ontwikkelt exponentieel: nieuwe producten en concepten volgen elkaar steeds sneller op. Het is een steeds grotere uitdaging voor de fysieke stad om dit bij te houden. De ruimtelijke ontwikkeling van steden is sterk beïnvloed door vervoersontwikkelingen. De opkomst van de trein zo n 150 jaar geleden en de massale opkomst van de auto hebben steden ruimtelijk gezien onherkenbaar veranderd. Zolang er geen nieuwe grote uitvinding wordt gedaan voor verplaatsen en vervoeren, is de ruimtelijke impact op steden de komende periode waarschijnlijk klein. Voorbeelden van nieuwe technologieën die het fysieke landschap zouden kunnen veranderen zijn veilige en betaalbare vliegende auto s of jetpacks. Of bijvoorbeeld een doorbraak in 3D-printen met grote gevolgen voor het transport van goederen. Indirecte invloed op steden Met de massale opkomst van internet is de virtuele wereld explosief gegroeid. Na de boekdrukkunst, de opkomst van kranten en sinds de jaren vijftig de opkomst van de televisie in elke huiskamer, heeft de virtuele wereld een enorme vlucht gemaakt. Ook hier is een exponentiële lijn te zien. Deze technologische ontwikkelingen beïnvloe- den het leven van mensen en hun gebruik van de stad. Denk aan de opkomst van mobiel internet, de snelle ontwikkelingen van mobiele computers (telefoons en tablets) en de vele afgeleide zaken als social media, beeldbellen, online winkelen en mobiel betalen. Waar de ontwikkeling van vervoer grote impact had op de ruimtelijke ontwikkeling van steden, hebben de huidige technologische ontwikkelingen vooral invloed op het gedrag van mensen en daarmee indirect op de stad: op het gebruik van en eisen aan gebouwen en de openbare ruimte. Om de snelheid te illustreren: twintig jaar geleden stonden er nog volop telefooncellen in Nederland, maar deze zijn inmiddels allemaal uit het straatbeeld verdwenen. In 2011 besloot KPN de publieke telefooncellen af te schaffen. Door de massale opkomst van mobiele telefonie, heeft hier vrijwel niemand last van. Telefooncellen hebben een belangrijke rol vervuld, maar dit heeft amper een eeuw geduurd. Vanuit de geschiedenis van de stad is dat relatief kort. Een tweede voorbeeld zijn geldautomaten in de openbare ruimte. Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn deze verschenen in het straatbeeld. Het hoogtepunt qua geldopnames was in De afgelopen tien jaar is het aantal geldopnames afgenomen; door de opkomst van pinautomaten in winkels en een toenemend aantal trans-

3 Jg. 45 / Nr. 6 / 2012 Hybride stad en Het Nieuwe Winkelen P. 418 acties via internet (Rabobank, 2012). Nu zijn openbare geldautomaten nog voor veel mensen noodzakelijk om hun dagelijkse transacties af te kunnen handelen, maar dit verandert snel. De verwachting is dat door de opkomst van mobiel betalen deze geldautomaten in de nabije toekomst ook achterhaald zullen zijn. In dertig tot veertig jaar tijd zijn geldautomaten dus opgekomen en waarschijnlijk weer verdwenen. Met deze toenemende snelheid van technologische ontwikkelingen moet de stad meebewegen. Invloed op winkelgebieden De snelle veranderingen in het leven van mensen en hun gebruik van de stad door technologie is van groot belang voor winkelgebieden. In vrijwel alle winkelgebieden hebben middenstanders het moeilijk. Oude winkelgebieden zoals de oude centra van steden, maar ook naoorlogse winkelgebieden en winkelgebieden bij vervoersknooppunten staan inmiddels onder druk. Nederland als geheel telt ruim fysieke winkels (Hoofdbedrijfschap Detailhandel, 2012). Ieder jaar neemt dat aantal licht af. Voor 2008 was de daling 0,5 procent per jaar. Na 2008 is de afname verdubbeld tot zo n 1 procent per jaar. Ten opzichte van 2005 zijn er momenteel ruim fysieke winkels minder. Naast de financiële crisis ligt een verklaring van deze trend in de opkomst van online winkels. In diverse rapporten van brancheorganisaties over trends in detailhandel is te zien dat de toename van online verkoop een belangrijke factor is. Waar het aantal fysieke winkels in de food-sector redelijk gelijk blijft, vallen de grote klappen met name in de non-food-sector. Zo laat het Non-food Detailhandel Kwartaalbericht van de ING in diverse grafieken de toename van online verkoop en de afname van retail in fysieke winkels zien (ING Economisch Bureau, 2012). Een treffend voorbeeld is de toename van online verkoop van kleding: van 555 miljoen euro in 2010 naar 630 miljoen euro omzet in Op zich is een terugloop in het winkelbestand niet nieuw: in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw speelde dit ook, vooral in dorpen en naoorlogse woonwijken, omdat mensen meer mobiel werden en met hun auto in steden of het stadscentrum gingen winkelen. Nu zie je eenzelfde ontwikkeling door de opkomst van online winkelen. Ondanks de terughoudendheid van consumenten in het algemeen voor deze nieuwe vorm van winkelen, is de omzet van winkelbestedingen via internet in 2011 opnieuw fors toegenomen. In totaal werd vorig jaar voor zo n negen miljard euro aangekocht via internet of andere vormen van thuiswinkelen (Blauw Research, 2012). In 2005 was dit nog 2,8 miljard euro. Dat is een verdrievoudiging in zes jaar tijd. Het Nieuwe Winkelen Een van de stromingen als reactie van winkelgebieden op deze trend is Het Nieuwe Winkelen. Het idee achter deze stroming is het verbinden van het beste van beide werelden: de fysieke winkels en de internetwinkels. Initiatieven vanuit Het Nieuwe Winkelen zien internet niet als bedreiging maar juist als kans. Net zoals goede ondernemers in de dorpen destijds, overleef je als winkelier vooral door iets te bieden dat mensen door alle tijden heen willen: kwaliteit, service en beleving. En dat op een eigentijdse manier. Het Nieuwe Winkelen probeert de voor- en nadelen van beide werelden (tabel 1) te verbinden. Het gaat uit van het behouden van de voordelen en het overbruggen van de nadelen van fysiek winkelen. Tegelijkertijd wil het de voordelen van online winkelen in de fysieke winkels opnemen. Een voorbeeld is Het Nieuwe Winkelen als totaalconcept voor de binnenstad van Veenendaal: van ter plekke winkelen met je smartphone tot online betalen voor parkeren. Deze pilot is door het Netwerk Citymarketing onderscheiden met de Citymarketing Stimulerings Award. Inmiddels zijn er meer initiatieven in bijvoorbeeld de

4 Jg. 45 / Nr. 6 / 2012 Kees Jansen P. 419 Tabel 1 Fysiek winkelen ten opzichte van internet winkelen (bron: Krol, 2012) voordelen fysiek winkelen nadelen fysiek winkelen gezelliger / socialer gebonden aan openingstijden veelzijdiger in beleving fysieke bereikbaarheid verrassender aankopen parkeren en vervoerskosten funshoppen achtergrondinformatie producten en diensten service en benaderbaarheid personeel minder makkelijk prijsvergelijken directer gevoel betrouwbaarheid vaak duurdere prijzen direct in bezit / kunnen gebruiken opdringerige verkopers centrumgebieden van Goes, Deventer, Ede en Heemstede. Kansen voor deze stroming vallen samen met de massale opkomst van mobiel internet: de virtuele wereld is in een stroomversnelling gekomen. In 2011 had 51 procent, oftewel een op de twee Nederlanders, toegang tot internet via een mobiele telefoon (CBS, 2012). In 2010 was dat nog 35 procent; dit is een stijging van maar liefst 80 procent in een jaar. Ten opzichte van twee jaar geleden is het aantal gebruikers van mobiel internet zelfs bijna verdubbeld. Vijf jaar geleden had amper een op de tien Nederlanders internet op zijn mobiele toestel. Steeds meer mensen leven continu in verbinding met anderen en met de hele (virtuele) wereld, thuis, op het werk en op straat, en dat beïnvloedt hun gedrag. Online winkelen hoeft dus niet alleen meer thuis plaats te vinden. Verknopen van werelden De hybride stad, de verknoping van fysieke stad en het dagelijks leven van mensen die constant in verbinding staan met de virtuele stad, is hiermee een realiteit geworden. Dit biedt kansen om fysiek en online winkelen vergaand aan elkaar te knopen. Het Nieuwe Winkelen leunt sterk op het overbruggen van de nadelen van het normale winkelen via mobiel internet. Denk aan het makkelijk prijzen kunnen vergelijken van verschillende winkels in dat (winkel)gebied en het makkelijker maken van parkeren en vervoeren van de aankopen. Daarnaast laten verschillende technologische ontwikkelingen een verdere verknoping zien. Bedrijven als Nike, Philips, Apple, Siemens, en Cisco werken bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van grote touch screens voor winkels, waar je direct virtueel kan zien hoe kleding je staat en je even snel de kleur kan wijzigen. Of makkelijk te bedienen displays waar je bijgaande informatie over producten kan opvragen, zonder steeds een verkoper er bij te moeten halen. Betalen kan in diverse winkels inmiddels ook met je smartphone, bijvoorbeeld in Apple Stores en enkele vestigingen van Albert Heijn. Ook kan je het bezorgen van aankopen makkelijk regelen, door samenwerkingen tussen winkelcentra en lokale vervoerders die online aanbieden om betaalbaar je goederen af te leveren. Los van winkelen willen mensen inmiddels overal, dus ook in de publieke ruimte, verbonden zijn met het internet. Om deze reden nemen draadloze toepassingen een grote vlucht. De technologische snelheid is voor providers amper bij te houden. Het 3G-netwerk voor mobiele telefonie is amper uitgerold of de nieuwe 4G/LTE-standaard dient zich al aan. Deze laatste evenaart de snelheid van wifi. Diverse mobiele telefoons zijn hier al klaar voor, maar de providers nog niet. Er komen nu tussentijdse oplossingen door gebiedsgerichte wifi. Hier liggen kansen voor winkelgebieden. Er zijn inmiddels verschillende initiatieven waarbij winkelgebieden draadloos internet aanbieden, juist om klanten te trekken. Corio, vastgoedeigenaar van een groot aantal winkelcentra in Nederland, heeft in februari 2012 aangekondigd gratis wifi ter beschikking te stellen. Voorbeelden van winkelcentra waar dit inmiddels beschikbaar is, zijn Hoog Catharijne in Utrecht, Cityplaza in Nieuwegein, Middenwaard in Heerhugowaard, Villa ArenA in Amsterdam, Alexandrium Shopping Center in Rotterdam en Presikhaaf in Arnhem. Om dit op (grootschaliger) gebiedsniveau te laten plaatsvinden, is het essentieel dat collectieve partijen als gemeente, woning-

5 Jg. 45 / Nr. 6 / 2012 Hybride stad en Het Nieuwe Winkelen P. 420 corporaties, nutsbedrijven en providers de handen ineenslaan om de condities voor deze ontwikkeling te optimaliseren en vooral de kaders te creëren. De voorlopers van nu, zijn naar verwachting de winnaars in de komende periode. Dit betekent niet dat bovenstaande collectieve partijen alles zelf moeten doen. Sterker nog: te veel bemoeienis van deze partijen kan averechts werken. Dan hangt het realiseren te veel af van grote investeringen, subsidies en lange procedures. Fysieke winkels kunnen vanuit ondernemersverenigingen beter zelf publiek wifi creëren door elk een versterkende schakel te zijn: elke winkel doet een relatief kleine investering met als resultaat een groot gebiedsbereik, als de meeste ondernemers in een winkelgebied meedoen. Voor de collectieve partijen is het vooral van belang dat zij mogelijkheden bieden en barrières wegnemen. Dat kan door regelgeving en oude afspraken aan te passen. Zo is op dit moment de aanbieder van openbaar wifi volgens de wet nog strafbaar als gebruikers via dat netwerk illegale dingen doen. De regels en wetgeving moeten hierop worden aangepast. Facebook als virtuele stad Kracht door massa is te realiseren door aan te sluiten bij bestaande ontwikkelingen. Facebook bijvoorbeeld is inmiddels een echte virtuele stad, met zo n 6,3 miljoen accounts in Nederland. Of je er nu voor of tegen bent; het is een ontwikkeling die niet meer is te stoppen. Allerlei aspecten die je in fysieke steden en stedelijk leven tegenkomt, zijn op Facebook aanwezig: elkaar ontmoeten, nieuws uitwisselen en aan elkaar verdienen. Succesvolle plekken en locaties op Facebook hebben daar in de fysieke wereld profijt van. Het versterkt elkaar. Een van de voorbeelden hiervan is de actieve facebookpagina Jan Eef. Dit is een initiatief van bewoners en ondernemers rondom dit winkelplein in de Baarsjes (Amsterdam). De pagina is begin oktober 2010 gelanceerd en is inmiddels een levendige gemeenschap, zowel virtueel als in de praktijk. De negatieve spiraal die de winkelstraat beleefde is de afgelopen tien jaar omgebogen. Niet alleen hebben de winkels hier voordeel bij (meer omzet) maar er is bovenal een prettiger woon-, werken leefklimaat in het winkelgebied ontstaan. Waar vijf jaar geleden winkels nog wegtrokken, zijn er deze zomer weer vier winkels geopend, waaronder een grote Albert Heijn en enkele lokale ondernemers (Gemeente Amsterdam, Stadsdeel West, 2012). Openbare ruimte Vanuit de hybride stad liggen er niet alleen kansen voor de winkels, maar ook op gebiedsniveau. Om als gebied of winkelstraat succesvol aan te sluiten bij deze ontwikkelingen is het van belang om collectief aandacht te besteden aan de openbare ruimte. Denk aan het makkelijker maken van vervoer van personen en aankopen door lokale vervoerders. Of maak parkeren een onderdeel van de winkelstrategie, bijvoorbeeld doordat mensen (een deel van) hun parkeertarief terugkrijgen als zij iets kopen in het gebied. Ook in het faciliteren van elektrische auto s, scooters en fietsers liggen kansen. Winkelgebieden die oplaadpalen aanbieden trekken een groeiende groep consumenten die elektrisch vervoer omarmen. Elektrische fietsen en scooters zijn sterk in opkomst: vijftien procent Figuur 1: Omzet online winkelen per jaar in miljarden euro s (bron: Blauw Research, 2012) ,8 3,6 5,0 6, ,4 8,2 9,0

6 Jg. 45 / Nr. 6 / 2012 Kees Jansen P. 421 van de nieuw verkochte fietsen in 2011 is elektrisch. In 2007 was dat zes procent (Hoofdbedrijfschap Detailhandel, 2012). Als daarbij de lokale overheid samen met ondernemers en vastgoedeigenaren werkt aan gebiedsgerichte slimme openbare ruimte, is nog meer mogelijk: stadsmeubilair kan dan bijdragen aan een prettig winkelgebied, waar mensen graag verblijven. Denk bijvoorbeeld aan lichtmasten die ook fijnstof reduceren, alleen aangaan wanneer het nodig is en de lichtintensiteit aanpassen aan het druktebeeld. Of verlichting die aangaat als iemand op een bank gaat zitten en weer uit of met een langere lichtintensiteit schijnt als er niemand is. Of stadsmeubilair dat energie opslaat en afdraagt aan het energienet. Met dit soort maatregelen vergroot je de veiligheid en het comfort van het aangenaam verblijven in een gebied. Wanneer er ook energie wordt opgeslagen, draagt dit dubbel bij aan de duurzaamheid van het winkelgebied. Kansen oppakken De hybride stad is geen toekomstbeeld, maar inmiddels realiteit. Dit heeft aanzienlijke invloed op winkelgebieden die onder druk staan door zowel de financiële crisis als het de opkomst van online winkelen. Diverse initiatieven, zoals Het Nieuwe Winkelen, zien online winkelen niet als bedreiging. Zij proberen de voordelen ervan in te passen in fysieke winkelgebieden en de nadelen van fysiek winkelen via technologie te verkleinen of op te heffen. Dit biedt grote kansen. De vraag is echter in hoeverre ondernemers, maar ook consumenten, hierin mee willen en kunnen gaan. Diverse spelers in de detailhandel werken aan nieuwe winkelconcepten vanuit technologie. Zij omarmen de mogelijkheden van de hybride stad en zien Het Nieuwe Winkelen als totaalconcept. Als daarbij ook de openbare ruimte wordt meegenomen, zoals (gratis) openbare wifi en slimme openbare ruimte, ontstaan er kansen voor hele winkelgebieden. Er kan nu gekeken worden welke nieuwe concepten door winkeliers worden overgenomen en of deze echt aansluiten bij de behoefte van de consument. De winkelgebieden waar vastgoedeigenaren en ondernemers de moed hebben om te experimenteren en investeren, nemen daarin een voorsprong op de rest. Figuur 2: Hybride stad (bron: Kees Jansen) stedelingen ruimtelijke stad hybride stad virtuele stad Kees Jansen (kees@pluraal.nl) is stadsfilosoof en docent aan de Hogeschool van Rotterdam bij de minor Intelligente Stad / SmartCity NL. Literatuur Blauw Research (2012) Thuiswinkel Markt Monitor, Blauw Research, GfK Retail and Technology in opdracht van Thuiswinkel.org CBS (2012) Nederland Europees kampioen internettoegang, Webmagazine CBS, Gemeente Amsterdam / Stadsdeel Nieuw West (2012) Nieuwe ondernemers voor Jan Eef/Mercatorplein, stadsdeel Nieuw West, Het Nieuwe Winkelen (2012) Hoofdbedrijfschap Detailhandel, ING Economisch Bureau (2012) Back to the future / Retail teruggeworpen door bezuinigingen, Non-food Detailhandel Kwartaalbericht, Amsterdam Krol, P. (2012) 40 retail trends in Het Nieuwe Winkelen ; Rabobank (2012) Cijfers & Trends, Branche-informatie Detailhandel non-food Waal, M. de (2012) De Stad als Interface: Digitale Media en Stedelijke Openbaarheid, proefschrift, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen