De onbedoelde pijnlijke bijwerkingen van de Belgische wet betreffende de euthanasie

Transcriptie

1 De onbedoelde pijnlijke bijwerkingen van de Belgische wet betreffende de euthanasie Twee voorstellen om het tij te keren Bert Vanderhaegen* In 2002 werd België het tweede land in de wereld met een euthanasiewet. De wetgever gaf de voorkeur aan een liberale invulling van de wet waarbij de mogelijkheden van de palliatieve zorg niet ten volle in de wet geïntegreerd werden. Dit artikel stelt de vraag of deze keuze ook de beste keuze was voor de terminaal zieke patiënt. Mede door het optreden van het openbaar ministerie kwamen alle andere beslissingen rond het levenseinde voor velen, ook artsen, in een juridisch grijze zone terecht. Hierdoor werd een klimaat van onzekerheid gecreëerd waar schijnbaar niemand meer weet wat goed of fout is. Normale medische praktijken op het einde van het leven werden opeens verdacht. Bovendien zijn de palliatieve vaardigheden van de gemiddelde arts onvoldoende ontwikkeld. Deze vaststellingen leiden tot twee voorstellen. Vooreerst dient elke terminale patiënt optimale palliatieve zorg te ontvangen. Een euthanasievraag kan trouwens maar echt goed geëvalueerd worden binnen het kader van palliatieve zorg. Vervolgens dient het klimaat van onzekerheid weggenomen te worden door het creëren van een buffer tussen de arts en het justitiële apparaat. De commissies voor medische ethiek zijn hiervoor het geschikte orgaan, op voorwaarde dat de overheid voldoende middelen voorziet voor verdere professionalisering. Op 23 september 2002 werd de Belgische wet betreffende de euthanasie van kracht. België werd daarmee, na Nederland, het tweede land in de wereld met een euthanasiewet. Dit artikel stelt de vraag of de richting die de Belgische wetgever hierbij gekozen heeft ook de beste keuze was voor de terminaal zieke patiënt. Het is belangrijk in het achterhoofd te houden dat volgens de Federale Evaluatieen Toetsingscommissie Euthanasie jaarlijks slechts 0,2 procent (in de periode van 22 september 2002 tot en met 31 december 2003) en 0,36 procent (in de periode ) van alle overlijdens euthanasiegevallen zijn. Er zijn aanwijzingen dat nogal wat euthanasiegevallen niet aangemeld worden: het grote verschil in aanmelding tussen het Nederlandssprekende en het Franssprekende gedeelte van het land wijst daar reeds op. Duidelijk is wel dat het aantal mensen dat geëuthanaseerd wordt slechts * Bert Vanderhaegen is aalmoezenier aan het UZGent en docent bio-ethiek aan het Hoger Diocesaan Godsdienstinstituut te Gent. bert.vanderhaegen@uzgent.be Ethische Perspectieven 18 (1), ; doi: /EPN by Ethische Perspectieven. All rights reserved.

2 een zeer kleine groep omvat. Alle andere patiënten sterven met of zonder de bijstand van de geneeskunde en de gezondheidszorg, maar in ieder geval zonder euthanasie. De wet betreffende de euthanasie heeft dus slechts een zeer beperkte impact, althans op directe wijze. Het zijn de onbedoelde nevenwerkingen van deze wet die zorgen baren. 1. Het eerste advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek van België Vooraleer op deze materie verder in te gaan, keren we eerst terug naar de periode die onmiddellijk voorafgaat aan de euthanasiewet. In 1997 formuleerde het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek op vraag van de toenmalige voorzitters van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat zijn eerste advies betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. 1 Omwille van de levensbeschouwelijk uiteenlopende meningen bevat het advies vier verschillende voorstellen over het moreel aanvaardbaar zijn van euthanasie, wat begrepen wordt als het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek. Het eerste voorstel wenste een wetswijziging zodat euthanasie niet langer strafbaar zou zijn. De voorstanders van dit voorstel gingen er van uit dat elke mens het recht heeft te beschikken over zijn leven. De arts zou dan ook niet meer bevreesd moeten zijn voor het gerecht. Het tweede voorstel lag ideologisch niet zo ver verwijderd van het eerste voorstel. Het stelde een procedurele a posteriori regulering van euthanasie voor, waartoe beslist wordt door arts en patiënt. Dit voorstel sloot aan bij de Nederlandse regelgeving. Symbolisch wordt de verbodsbepaling van euthanasie in de strafwet behouden, maar dit belet niet dat de juridische voorwaarden worden bepaald voor situaties waarin de arts die euthanasie pleegt de noodtoestand kan doen gelden. Deze voorwaarden zijn: de patiënt moet zich in een toestand bevinden van ondraaglijk lijden, of subjectief het althans als zodanig ervaren; zijn verzoek moet weloverwogen en duurzaam blijken te zijn, euthanasie moet worden uitgevoerd door een arts die een collega-arts moet raadplegen en de verwanten van de patiënt en het verzorgende personeel op de hoogte moet brengen; en de arts moet bij het euthanaserend handelen de daartoe gepaste middelen gebruiken. De voorstanders van dit voorstel stelden duidelijk dat deze procedure berust op het colloque singulier van arts en patiënt. In het beslissingsproces wordt niemand anders betrokken. Het verzorgende team, de familie of de plaatselijke commissie voor medische ethiek hebben geen inspraak. De maatschappelijke regulering van euthanasie komt a posteriori via een specifiek formulier. De arts die euthanasie pleegde, is wettelijk verplicht dit Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 102

3 formulier in te vullen en het via de ambtenaar-lijkschouwer over te maken aan de gerechtelijke overheden. Het derde voorstel had als titel Een procedurele regulering a priori van de belangrijkste Medische Beslissingen omtrent het Levenseinde (afgekort MBL), na collegiaal overleg (ook euthanasie maakt deel uit van deze MBL-procedures). De voorstanders van dit voorstel wilden het euthanasievraagstuk niet weghalen uit het hele domein van de medische besluitvorming bij het naderende levenseinde en een menselijke verzorgingscultuur ten behoeve van alle patiënten. De bedoeling van dit voorstel was om een aantal medische beslissingen rond het levenseinde wettelijk verplichtend te maken. In deze zienswijze worden alle betrokkenen, namelijk patiënt, familie en zorgverleners, tijdens de procedure gehoord. Als bijzondere vereiste voor de euthanasieprocedure, gezien als één van de MBL s, werd de deelname van een buitenstaander (niet-arts) voorzien die door de plaatselijke commissie voor medische ethiek wordt aangeduid. Het derde voorstel voorzag tenslotte ook in een maatschappelijke, eventueel gerechtelijke, controle achteraf van het euthanaserend handelen. Het vierde voorstel wou het (toenmalige) status quo behouden, namelijk het bevestigen van het wettelijke verbod op euthanasie. Hoewel er aanwijzingen waren dat er een grote steun aan het groeien was voor het derde voorstel van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, 2 heeft de herverkaveling van het politieke landschap na de verkiezingen van 1999 er voor gezorgd dat België op wetgevend vlak duidelijk een liberale invulling van de euthanasiewet prefereerde. In de huidige euthanasiewet is er een duidelijke tendens aanwezig om één bepaald aspect van het mens-zijn, namelijk de mogelijkheid om zelf keuzes te maken zonder de inmenging van anderen, te laten prevaleren. Vijf jaar later moeten we ons de vraag durven stellen of deze aanpak wel de beste was. We dienen na te gaan of deze keuze, ingegeven door een zekere politieke gehaastheid, wel de beste was voor de terminaal zieke patiënt en zijn behandelende arts. In deze bijdrage is het niet de bedoeling de Belgische euthanasiewet onder de loep te nemen. Meerdere auteurs hebben dit al eerder gedaan. Ik verwijs hier o.a. naar het werk van B. Broeckaert 3 en C. Gastmans 4 en de organisaties waar zij voor werken, namelijk de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen en Caritas Catholica Vlaanderen. Zoals reeds eerder aangegeven, zal deze bijdrage dieper ingaan op onbedoelde maar belangrijke nevenwerkingen van de euthanasiewet. De volgende hoofdstukken zullen bepaalde gegevens uit de maatschappelijke en medische context van het einde van het leven in de schijnwerper plaatsen. Eerst worden de feiten en de gevolgen ervan aan het licht gebracht. Daarna volgen twee voorstellen die kunnen bijdragen aan de remedie. Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 103

4 2. Eerste feit: een klimaat van onzekerheid Normaliter moet de euthanasiewet voor artsen glashelder zijn. 5 Zij weten in beginsel wat te doen in het geval een patiënt de vraag naar euthanasie stelt. De problemen situeren zich dan ook niet op het vlak van de euthanasie, maar op dat van alle andere medisch-ethische beslissingen rond het levenseinde, zoals het staken van een behandeling, het niet opstarten van een behandeling, het opvoeren van pijnstilling, palliatieve sedatie, de waarheidsmededeling etc. Op dit ogenblik bestaat er een vrij grote onzekerheid rond deze medisch-ethische beslissingen en zijn artsen bang om hun verantwoordelijkheid op te nemen. Hoewel het hier gaat om handelingen en beslissingen die vallen onder de normale medische praktijk, leeft er toch onder artsen, verpleegkundigen en de bevolking in het algemeen het gevoel dat deze beslissingen zich in een grijze zone bevinden waar de wet onduidelijk is. Dit klimaat van onzekerheid wordt nog versterkt of zelfs gecreëerd door het optreden van het openbaar ministerie dat meerdere malen artsen gearresteerd heeft op verdenking van moord op of doodslag van één of meerdere patiënten. Sinds de euthanasiewet op 23 september 2002 van kracht werd, is dit een tiental keer voorgekomen. 6 In de meeste gevallen werden de artsen na enkele dagen terug vrijgelaten. Het openbaar ministerie moest beroep doen op experts om na te gaan wat er werkelijk aan de hand was. Het lijkt erop dat de justitie ook niet goed meer weet wat goed en fout is. Zodra de directie van een home of ziekenhuis met een klacht naar de justitie stapt, kan het Belgische juridische systeem blijkbaar niet veel anders doen dan de arts in voorhechtenis nemen tot de kamer van inbeschuldigingstelling een beslissing neemt. Van belang voor dit betoog is niet de uiteindelijke afloop van de verschillende casussen, maar het psychologische effect dat deze handelwijze heeft op het artsenkorps. Artsen worden bang en gaan overdreven behoedzaam te werk bij het gebruik van pijnstilling bij hun stervende patiënten. Dit klimaat van onzekerheid heeft veel artsen, met uitzondering van degenen met een bijzondere training in palliatieve zorg of bio-ethiek, zeer terughoudend gemaakt in het gebruik van opiaten en het nemen van duidelijke beslissingen rond het levenseinde van hun patiënten. Dit leidt tot de volgende hypothese: het eindresultaat van deze evolutie van een duidelijke wet over euthanasie en alles daarbuiten gepercipieerd als juridisch onduidelijk, is dat de kwaliteit van de zorg voor stervende patiënten in het algemeen verminderd is, omdat zorgverleners in het algemeen en artsen in het bijzonder bang geworden zijn voor eventuele aanklachten en mede daardoor ondermaatse palliatieve zorg verlenen. Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 104

5 3. Tweede feit: beperkte palliatieve vaardigheden Daarnaast blijft er natuurlijk ook het gegeven dat veel artsen beperkte vaardigheden hebben wat betreft het verstrekken van palliatieve zorgen. Broeckaert en Janssens hebben er al eerder op gewezen dat het een misvatting is dat de gemiddelde arts, zij het een huisarts of een specialist, de noodzakelijke expertise en middelen bezit om optimale palliatieve zorg te kunnen leveren. 7 Reeds op het niveau van de pijncontrole en effectieve pijncontrole is essentieel binnen palliatieve zorg is gebleken dat er vaak grote tekortkomingen zijn. De palliatieve knowhow en de palliatieve cultuur in het algemeen kunnen tot op heden nog niet gezien worden als een verworvenheid. 4. Een verkeerde keuze in 2002? De vraag die we moeten stellen is of deze evolutie niet zou hebben plaatsgevonden als de wetgever in 2002 had gekozen voor zoiets als het derde voorstel van het eerste advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek. Dit voorstel hield immers in om alle medisch-ethische beslissingen rond het levenseinde te regelen, niet alleen euthanasie. Als hier toen voor gekozen was, zouden we vandaag misschien veel verder gestaan hebben met een palliatieve zorgcultuur en zou er heel wat menselijk leed, zowel aan de kant van de artsen als aan de kant van de stervende patiënten, vermeden zijn. Vandaag lijden terminaal zieke mensen nodeloos, omwille van dit klimaat van onzekerheid en de beperkte vaardigheden van heel wat artsen. In de wet op de palliatieve zorg van 22 juni 2002 kunnen we dat laatste ook tussen de regels lezen: de overheid moet maatregelen nemen ter ondersteuning van de zorgverlener op palliatief gebied (art. 6). Toch kunnen we ons afvragen of meer informatie en training het probleem zal oplossen. Het is niet omdat de arts een bijscholing heeft gevolgd dat hij een palliatief expert is. Expertise verwerft iemand maar door voldoende dagelijkse ervaring op te doen. De gemiddelde arts wordt te weinig geconfronteerd met stervende patiënten om deze expertise op te doen en optimaal te houden. 5. Eerste voorstel: palliatieve zorg is geen keuze maar een noodzaak De Wereldgezondheidsorganisatie heeft in 2002 palliatieve zorg gedefinieerd als een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening, door het voorkomen en verlichten van lijden, door middel van vroegtijdige signalering en zorgvuldige beoordeling en Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 105

6 behandeling van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard. Bij palliatieve zorg: is niet de genezing van de patiënt het doel, maar een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven, waardoor het ziekteverloop mogelijk positief beïnvloed kan worden; is de dood een normaal, natuurlijk proces, dat niet vertraagd of versneld wordt; is er aandacht voor lichamelijke én psychische klachten; worden de psychologische en spirituele aspecten in de zorg geïntegreerd benaderd; is er emotionele ondersteuning voor de patiënt en zijn naasten om zo actief mogelijk te leven; is er emotionele ondersteuning voor de naasten om te leren omgaan met de ziekte van de patiënt en met eigen rouwgevoelens; wordt, indien nodig, vanuit een team zorgverleners gewerkt, zodat aan alle noden van patiënten en naasten tegemoet kan worden gekomen, indien nodig ook na het overlijden van de patiënt (ondersteuning bij verliesverwerking). 8 Volgens deze definitie kan palliatieve zorg duidelijk niet de zaak van één persoon zijn, ook al heeft die een medisch diploma op zak. Goede palliatieve zorg vooronderstelt een interdisciplinaire aanpak. Iedere terminale patiënt heeft het recht op degelijke palliatieve zorg van een interdisciplinair team. Dit betekent ook dat de samenleving, de wetgever en in het bijzonder de overheid er voor moeten zorgen dat elke patiënt deze palliatieve zorg krijgt. Verschillende ziekenhuizen en commissies voor medische ethiek hebben al geprobeerd en zijn er soms ook in geslaagd om deze interdisciplinaire aanpak in te voeren. Maar het ligt bijzonder gevoelig om dit verplicht te stellen. De ervaring leert dat niet elke arts het op prijs stelt om het palliatief support team te zien opdagen bij zijn (pré-)terminale patiënt. Daarom is het noodzakelijk dat de wetgeving herzien wordt, zodat elke patiënt deze interdisciplinaire aanpak krijgt. De reden ligt voor de hand: het is de beste garantie voor goede palliatieve zorg. Bovendien is het mogelijk om deze goede zorg te verlenen. België is inderdaad niet het palliatieve zorgen paradijs, maar het reeds ontwikkelde kader van palliatieve support teams en palliatieve netwerken is uniek en zeer goed. Een bijkomend voordeel zou zijn dat euthanasie omwille van een gebrekkige kennis van palliatieve zorg 9 tot het verleden zou behoren. Het is immers overduidelijk dat goede palliatieve zorg de enige manier is om er zeker van te zijn dat alleen de echte vragen om euthanasie overblijven en ingewilligd worden. 6. Tweede voorstel: de creatie van een buffer tussen arts en justitie dringt zich op Het doorvoeren van deze veranderingen zou nog steeds niet ver genoeg gaan. Om het probleem van onzekerheid over wat toegelaten is en wat niet, wat best gedaan wordt en wat niet, wat de verschillende opties zijn in een gegeven situatie etc. aan te Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 106

7 pakken, moet er nagedacht worden over de creatie van een buffer tussen de behandelende arts en het openbaar ministerie. Zelfs in het geval van de beste palliatieve zorg zal het altijd de behandelende arts zijn die verantwoordelijk is voor het voorschrijven van de medicatie en de puur medische aspecten. Om het gevaar voor een aanklacht wegens moord of doodslag te vermijden moet de behandelende arts de mogelijkheid hebben een intermediair orgaan te raadplegen. Op die manier kan de behandelende arts zekerheid krijgen over de te volgen werkwijze én heeft hij de garantie dat wat hij doet ook binnen de grenzen van de normale medische praktijk te situeren is. Dit intermediair orgaan zou bij voorkeur de commissie voor medische ethiek zijn. Elk ziekenhuis is wettelijk verplicht een dergelijke commissie te hebben. Huisartsen zouden er ook beroep op moeten kunnen doen, of anders zouden specifieke commissies voor medische ethiek kunnen opgericht worden voor huisartsen. De voorwaarde voor dit alles is natuurlijk dat de overheid voldoende wil investeren in deze commissies voor medische ethiek, zodat zij zich kunnen professionaliseren en voldoende aanspreekbaar zijn voor elke belanghebbende. Velen zullen akkoord kunnen gaan met deze voorstellen. Iedereen moet erkennen dat het een goede zaak is als elke terminaal zieke patiënt adequate palliatieve zorg krijgt. De meesten zullen ook instemmen met het idee dat het beter is om een intermediair orgaan te voorzien zodat het klimaat van onzekerheid kan weggenomen worden. Toch zullen sommigen omwille van ideologische redenen de noodzaak voelen deze voorstellen af te wijzen. Er is hard gestreden om de huidige euthanasiewet gestemd te krijgen. Aan de wet ligt een bepaalde opvatting omtrent autonomie ten grondslag. Autonomie betekent hier dat een individu het recht en de vrijheid heeft om zelf keuzes te maken zonder de inmenging van anderen 10. Wanneer nu palliatieve support teams, adequate palliatieve zorg als een sine qua non voor euthanasie, commissies voor medische ethiek, de beklemtoning van de communicatie tussen alle betrokkenen etc. binnengebracht worden, dan zal hierdoor de geest waarin de wet opgesteld werd veranderen. Er is dan immers een overgang van een individualistische opvatting van autonomie naar een meer relationeel concept van autonomie. Sommigen zullen deze verandering waarschijnlijk moeilijk kunnen accepteren. Toch is het de beste garantie dat alle patiënten, de terminaal zieke én de om euthanasie verzoekende patiënten, de zorg krijgen die ze verdienen. 7. Besluit Het debat over euthanasie ligt niet stil. Sommigen willen zo snel mogelijk de wet uitbreiden naar dementen/dementerenden en minderjarigen. Weinigen pleiten er Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 107

8 echter voor om in de allereerste plaats de ervaringen van de voorbije jaren ernstig te nemen. Door alleen de euthanasie te reguleren werd de overgrote meerderheid van de terminale patiënten geen dienst bewezen. De palliatieve vaardigheden van de gemiddelde arts zijn niet voldoende ontwikkeld. Door het optreden van het gerecht in een aantal gevallen die ruime media-aandacht kregen, werd er verder een sluier van onduidelijkheid geworpen over wat voordien normale medische praktijken aan het einde van het leven waren. Het is de eerste en dringendste opdracht voor onze samenleving om lessen te trekken uit de ervaringen van de voorbije vijf jaar en de wetten zo aan te passen dat alle terminale patiënten, niet alleen degenen die om euthanasie vragen, er door bevoordeeld worden. In deze herziening moet de palliatieve zorg als een integraal en noodzakelijk onderdeel van de zorg voor terminale patiënten verankerd worden. Om het klimaat van onzekerheid te keren, moet gezorgd worden voor een buffer tussen de artsen/zorgverleners en het justitiële apparaat. De commissies voor medische ethiek zijn hiervoor waarschijnlijk het meest geschikte orgaan. Deze oplossingen zijn niet alleen nodig voor de medisch-ethische beslissingen rond het levenseinde. Allerlei recente wetten en richtlijnen hebben een toenemende invloed op het medische handelen, zoals de wet betreffende de rechten van de patiënt (2002), de wet betreffende het onderzoek op embryo s in vitro (2003), de wet inzake experimenten op de menselijke persoon (2004), de ingrijpende veranderingen in de Code van Geneeskundige Plichtenleer etc. Het wemelt van de nieuwe begrippen en concepten: de door de patiënt aangeduide vertegenwoordiger, de vertrouwenspersoon, de wilsverklaring, het levenstestament, het inzagerecht etc. Het is dan ook begrijpelijk dat veel artsen het gevoel hebben dat zij niet meer kunnen volgen op medisch-ethisch vlak. Al deze snel op elkaar volgende veranderingen doen hen duizelen. De commissies voor medische ethiek kunnen ook hier de artsen en andere zorgverleners soelaas bieden, op voorwaarde dat zij vlot toegankelijk en professioneel zijn. Op deze wijze kunnen ze artsen en zorgverleners een steun en toeverlaat bieden en niet langer een belerende instantie zijn waar artsen en zorgverleners geen voeling mee hebben. Noten 1. Advies nr. 1 d.d. 12 mei 1997 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. In L. CASSIERS, Y. ENGLERT, A. VAN ORSHOVEN, E. VERMEERSCH, redactie. Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek: Adviezen Leuven/Apeldoorn: Garant, 2001, De adviezen van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek kunnen geraadpleegd worden op de website (doorklikken op Adviezen). Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 108

9 2. Advies nr. 1 d.d. 12 mei 1997 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. In L. CASSIERS, Y. ENGLERT, A. VAN ORSHOVEN, E. VERMEERSCH, redactie. Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek: Adviezen Leuven/Apeldoorn: Garant, 2001, 11-16; J. VERMYLEN en P. SCHOTSMANS. Het einde van een constructieve dialoog. Ethische Perspectieven 10: 1 (2000): B. BROECKAERT en R. JANSSENS. Palliative Care and Euthanasia: Belgian and Dutch Perspectives. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, C. GASTMANS. Caring for a Dignified End of Life in a Christian Health Care Institution: The View of Caritas Catholica Flanders. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, ; C. GASTMANS, F. VAN NESTE en P. SCHOTSMANS. Facing requests for euthanasia: a clinical practice guideline. Journal of Medical Ethics 30: 2 (2004): Sommigen twijfelen hier echter aan. Cfr. Artsen kennen wet onvoldoende. De Standaard. 6 juni 2006 (verwijzend naar een artikel in het medische weekblad De Huisarts). 6. G.TEGENBOS Waarom zelfs het gerecht het soms niet meer weet: Doen sterven is niet hetzelfde als inslapen. De Standaard 4 augustus B. BROECKAERT en R. JANSSENS. Palliative Care and Euthanasia: Belgian and Dutch Perspectives. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, Zie website van de Wereldgezondheidsorganisatie: (geraadpleegd 6 februari 2007). 9. B. BROECKAERT en R. JANSSENS. Palliative Care and Euthanasia: Belgian and Dutch Perspectives. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, T. MEULENBERGHS en P. SCHOTSMANS. The Sanctity of Autonomy? Transcending the Opposition between a Quality of Life and a Sanctity of Life Ethic. Bijdragen. International Journal in Philosophy and Theology 62: 3 (2001): Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 109