8 Doorlopende leerlijnen Esther de Boer, Evelien Loeffen en Hannelore Veltman Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen Voortgezet onderwijs

Transcriptie

1 8 Doorlopende leerlijnen Esther de Boer, Evelien Loeffen en Hannelore Veltman Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen Voortgezet onderwijs

2 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen Voortgezet onderwijs Esther de Boer Evelien Loeffen Hannelore Veltman s-hertogenbosch, KPC Groep, 2013

3 Colofon Deze publicatie is ontwikkeld door KPC Groep voor ondersteuning van het regulier en speciaal onderwijs in opdracht van het ministerie van OCW. KPC Groep vervult op het gebied van R&D een scharnierfunctie tussen wetenschap en onderwijsveld. Illustratie omslag: Pieter Leenheer Het is toegestaan om in het kader van educatieve doelstellingen (delen van) teksten uit deze publicatie te gebruiken, te verveelvoudigen, op te slaan in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar te maken in enige vorm zodanig dat de intentie en de aard van het werk niet worden aangetast. Bronvermelding is in alle gevallen vereist en dient als volgt plaats te vinden: Boer, E. de, Loeffen, E. & Veltman, H. (2013). Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen. Voortgezet onderwijs. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. 2013, KPC Groep, s-hertogenbosch

4 Inhoud Inleiding 3 Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 5 Bijlagen bijeenkomst 1 8 Bijlage 1.1 Voorbeeld informatiebrief aan deelnemers 9 Bijlage 1.2 Interviewvragenlijst schoolleider 10 Bijlage 1.3 Presentatie 12 Bijlage 1.4 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen (leeg) 18 Bijlage 1.5 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen (ingevuld met voorbeelden) 23 Bijlage 1.6 Format Persoonlijk ontwikkelplan 29 Bijlage 1.7 Poster Percepties van VO docenten van verschillen tussen leerlingen in hun klas 30 Bijlage 1.8 Artikel Leer differentiëren. Omgaan met verschillen is leren het zelf te doen 31 Bijlage 1.9 Evaluatieformulier 33 Bijeenkomst 2 Signaleren en interpreteren van verschillen 35 Bijlagen bijeenkomst 2 37 Bijlage 2.1 Presentatie 38 Bijlage 2.2 Kaartjes Signaleren 42 Bijlage 2.3 Artikel Omgaan met verschillen nader bekeken. Wat werkt? 43 Bijlage 2.4 Artikel Onderpresteerders meestal niet herkend 55 Bijeenkomst 3 Onderwijsbehoeften en differentiatievormen: differentiëren in instructie 57 Bijlagen bijeenkomst 3 59 Bijlage 3.1 Presentatie 60 Bijlage 3.2 Checklist taxanomie van Bloom 66 Bijlage 3.3 SLO. Verrijkingslessen voor cognitief talent. Handreiking voor lesontwikkelaars 73 Bijeenkomst 4 Onderwijsbehoeften en differentiatievormen: differentiatie bij verwerking 85 Bijlagen bijeenkomst 4 87 Bijlage 4.1 Presentatie 88 Bijlage 4.2 Artikel Praktische differentiatie in de klas 93 Bijeenkomst 5 Evalueren en borgen van leeropbrengsten 97 Bijlagen bijeenkomst 5 99 Bijlage 5.1 Presentatie 100 Inhoud 1

5 2 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

6 Inleiding De training Opbrengstgericht omgaan met verschillen bestaat uit de volgende onderdelen: Voorafgaand aan de training Observatie in de klas door de trainer bij enkele / alle deelnemers. Eén volledige les wordt geobserveerd aan de hand van een observatie-instrument (rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen ). De les wordt door de trainer nabesproken met de deelnemer(s), de rubric wordt besproken en eventueel samen verder ingevuld. In de nabespreking zal als extra activiteit door de deelnemer een mindmap gemaakt worden van het begrip Verschillen. (Dit dient voor de trainer als informatie over de beginsituatie van de deelnemers). De training De training bestaat uit vijf bijeenkomsten van twee uur, verzorgd door de trainer die ook de lesobservaties heeft gedaan. Tussen de bijeenkomsten door oefenen de deelnemers met de trainingsinhoud. Tevens gaan de deelnemers bij elkaar in de les kijken (als dat mogelijk is) en geven elkaar feedback. Materialen In deze digitale trainingsmap vindt u alle materialen om de stappen als trainer goed te kunnen doorlopen. 1 Presentaties van de vijf bijeenkomsten Presentaties van de bijeenkomsten met de inhoud van de bijeenkomst. Deze presentaties zijn terug te vinden op 2 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen : lege versie en uitgebreide versie met voorbeelden De rubric is een observatie-instrument dat op twee momenten in de training in de klas gebruikt wordt: voorafgaand aan de training en tussen bijeenkomst 4 en 5. Het instrument omvat belangrijke onderdelen van omgaan met verschillen in de klas. Deze worden in drie oplopende niveaus omschreven. In de ingevulde versie van de rubric worden per onderdeel voorbeelden gegeven. 3 Interviewvragenlijst voor de schoolleider De schoolleider kan voordat collega s gaan deelnemen aan de training geïnterviewd worden door de trainer over zijn/haar ideeën hoe omgaan met verschillen in de klas zijn weerslag heeft op het gehele onderwijs op school. Ook kan de vragenlijst nadien gebruikt worden om vervolgstappen met elkaar door te nemen: hoe nu verder met opbrengstgericht werken in de klas. 4 Intake: informatie aan deelnemer, observatie en nabespreking met de leraar In een brief worden de deelnemers geïnformeerd over het traject Opbrengstgericht omgaan met verschillen. Daarna gaat de trainer afspraken maken ten aanzien van lesobservaties, interview met leidinggevende en data voor de bijeenkomsten. Inleiding 3

7 5 Literatuur Ter onderbouwing van de rubric en als basis voor de training Opbrengstgericht omgaan met verschillen wordt bij elke bijeenkomst relevante literatuur vermeld. De trainer zal deze van tevoren moeten bestuderen. Het is een aanrader dat alle deelnemers de publicatie Opbrengstgericht onderwijs ontwerpen (Anouke Bakx, Anje Ros & Peter Teune, 2012, Coutinho) aanschaffen. Per bijeenkomst kan van tevoren steeds een deel uit de publicatie bestudeerd worden. 6 Evaluatie Om het gehele traject te evalueren kun je als trainer gebruikmaken van een evaluatieformulier. Ook kan er na elke trainingsbijeenkomst een korte evaluatie plaatsvinden. Toelichting materialen De presentatie bij elke bijeenkomst is de leidraad van de bijeenkomst. Opdrachten staan ook in de presentatie opgenomen. Om de presentatie aantrekkelijker te maken, is het aan te raden deze voor een bijeenkomst verder aan te kleden met afbeeldingen. Per bijeenkomst zijn ook steeds diverse informatieve documenten opgenomen die uitgereikt kunnen worden aan de deelnemers. Zorg dat u altijd van tevoren de AV-apparatuur goed heeft uitgetest en waar nodig gebruik kunt maken van internet. De trainer kan naar eigen inzicht energizers inzetten. 4 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

8 Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 1 Doelen De bijeenkomst valt in drie delen uiteen. Per deel staan de doelen opgesomd. Deel 1 Oriënteren op verschillen en de inhoud en werkwijze training Deelnemers: kunnen verschillen tussen leerlingen benoemen en vergelijken en specifiek de aspecten die samenhangen met niveauverschillen; kennen de inhoudelijke opbouw van de training en weten waarom de training zo is opgebouwd; kennen de gehanteerde werkwijzen tijdens de training en weten waarom deze werkwijzen worden gehanteerd. Deel 2 Beginsituatie en persoonlijk ontwikkeldoel Deelnemers: kennen doel en inhoud van het observatie-instrument Opbrengstgericht omgaan met verschillen (rubric); kunnen een ontwikkeldoel formuleren dat is afgeleid van de eigen beginsituatie. Deel 3 Doelen en succescriteria Deelnemers: kunnen concrete lesdoelen en succescriteria formuleren; kunnen manieren opnoemen hoe ze lesdoelen communiceren en checken of leerlingen het lesdoel hebben begrepen. 2 Benodigde materialen Presentatie Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen : een lege rubric en een rubric met toelichting Format Persoonlijk ontwikkelplan Lege A4-formulieren en setjes stiften Placemats op A3 (één placemat per vier deelnemers) Evaluatieformulier 3 Programma Bij deze bijeenkomst wordt uitgegaan van de presentatie Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen. De bijeenkomst duurt twee uur. Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 5

9 Tijd (in minuten) Inhoud Dia s in de presentatie 5 a Welkom. Doelen en programma toelichten 1 t/m 4 15 b Oriënteren op het omgaan met verschillen 5 t/m 7 5 c Toelichten van de totale training 8 t/m d Vaststellen beginsituatie en ontwikkeldoel 16 t/m e Opstellen van doelen en succescriteria 19 t/m f Evalueren, huiswerkopdracht bespreken en afsluiten 31 en 32 a Doelen en programma toelichten Kort de doelen van de bijeenkomst toelichten in relatie tot het totale programma van de vijf bijeenkomsten. Kort aandacht voor wederzijdse verwachtingen. b Oriënteren op het omgaan met verschillen De deelnemers gaan naar eigen inzicht een klas indelen op basis van verschillen tussen leerlingen. De verschillen worden geïnventariseerd en gecategoriseerd. c Toelichten van de totale training Kort toelichten van de doelen per bijeenkomst. d Vaststellen beginsituatie en ontwikkeldoel De rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen wordt toegelicht en de deelnemers schalen zichzelf in, onderbouwd met voorbeelden vanuit de eigen klassenpraktijk. Elke deelnemer formuleert persoonlijke ontwikkeldoelen in een persoonlijk ontwikkelplan (POP). e Doelen en succescriteria formuleren Een verdieping op het stellen van doelen en succescriteria binnen je les. Hoe ga je op doelniveau om met doelen en succescriteria? f Evalueren, huiswerkopdracht bespreken en afsluiten De huiswerkopdracht voor de volgende bijeenkomst wordt toegelicht. De deelnemers vullen het evaluatieformulier in. 4 Huiswerkopdracht Afronden persoonlijk ontwikkelingsplan en mailen naar de teamleider, die deze dan doorstuurt naar de trainer. In de klas aan de slag gaan met doelen communiceren aan leerlingen, succescriteria met hen bespreken en een good practice meenemen naar bijeenkomst 2. Tijdens deze bijeenkomst worden de deelnemers geïnformeerd dat zij tussen bijeenkomst 4 en 5 met behulp van de rubric een les bij elkaar gaan observeren en bespreken. Ook kan worden aangemoedigd om maatjes te vormen om elkaar te helpen de persoonlijke ontwikkeldoelen te realiseren. 5 Literatuur Boer, E. de, Hessing, R., Loeffen, E. met medewerking van Veltman, H. (2013). Opbrengstgericht differentiëren voortgezet onderwijs. Handreiking voor docenten. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Zie of Berendsen, M. & Denessen, E. (2012). Percepties van VO docenten van verschillen tussen leerlingen in hun klas. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen. Loeffen, E. & Willems, W. (2013). Leer differentiëren. Omgaan met verschillen is leren het zelf te doen. Prima VO, Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

10 6 Tips De training is erg vol als je maar twee uur de tijd hebt. Bij de start vindt er een brede oriëntatie plaats op verschillen tussen leerlingen via de werkvormen Tekenen van de eigen klas en Uitwisselen verschillen en overeenkomsten via de placemat (zie presentatie). Deze uitgebreide en brede oriëntatie is op zich niet nodig om de doelen te realiseren. Via een alternatief bijvoorbeeld een schema kan ook helder worden gemaakt welke verschillen er zijn tussen leerlingen en over welke verschillen deze training gaat. Een oriëntatie op doelen, werkwijze, inhoud en opbrengsten is wel van belang. Met deze aanpassing is het mogelijk om vervolgens het observatieinstrument (rubric) en de link naar het persoonlijke ontwikkelplan uit te leggen en deelnemers op interactieve wijze mee te nemen in het belang van (SMART) doelen stellen en daarmee te oefenen. Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 7

11 Bijlagen bijeenkomst Voorbeeld informatiebrief aan deelnemers 1.2 Interviewvragenlijst schoolleider 1.3 Presentatie 1.4 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen (leeg) 1.5 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen (ingevuld met voorbeelden) 1.6 Format Persoonlijk ontwikkelplan 1.7 Poster Percepties van VO docenten van verschillen tussen leerlingen in hun klas 1.8 Artikel Leer differentiëren. Omgaan met verschillen is leren het zelf te doen 1.9 Evaluatieformulier 8 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

12 Bijlage 1.1 Voorbeeld informatiebrief aan deelnemers Betreft: training Opbrengstgericht omgaan met verschillen Geachte heer/mevrouw, Binnenkort start op uw school de training Opbrengstgericht omgaan met verschillen (datum invoegen). De training bestaat uit vijf bijeenkomsten. Graag brengen wij u op de hoogte van de doelen van de eerste bijeenkomst. Deelnemers: kunnen verschillen tussen leerlingen benoemen en vergelijken en specifiek de aspecten die samenhangen met niveauverschillen; kennen de inhoudelijke opbouw van de training en weten waarom de training zo is opgebouwd; kennen de gehanteerde werkwijzen tijdens de training en weten waarom deze werkwijzen worden gehanteerd. kennen doel en inhoud van het observatie-instrument Opbrengstgericht omgaan met verschillen (rubric); kunnen een ontwikkeldoel formuleren dat is afgeleid van de eigen beginsituatie. kunnen concrete lesdoelen en succescriteria formuleren; kunnen manieren opnoemen hoe ze lesdoelen communiceren en checken of leerlingen het lesdoel hebben begrepen. Tijdens de eerste bijeenkomst worden de opzet en de doelen van de overige bijeenkomsten met de deelnemers besproken. Ik zie er naar uit om aan de slag te gaan met de deelnemers. Met vriendelijke groet, Trainer Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 9

13 Bijlage 1.2 Interviewvragenlijst schoolleider School Naam Functie 1 Professionele cultuur In hoeverre is er op deze school sprake van de volgende aspecten van een professionele cultuur? Kruis achter elke uitspraak uw antwoord aan. Op deze school handelen we vanuit gedeelde normen en waarden Op deze school hebben medewerkers het gevoel dat zij zich inzetten voor een gezamenlijk doel Op deze school worden regelmatig serieuze gesprekken gevoerd over onderwijskundige onderwerpen of problemen Binnen deze school nemen we gezamenlijk verantwoordelijkheid ten aanzien van het leren van leerlingen De medewerkers van deze school zijn nieuwsgierig, willen leren en staan open voor nieuwe mogelijkheden Bij professionaliserings- of ontwikkelingsactiviteiten zijn meerdere mensen binnen de school betrokken die elkaar ondersteunen en feedback geven Professionalisering is een aangelegenheid van het team, niet van individuen Binnen deze school wordt op een informele manier kennis gedeeld Op deze school is er sprake van onderling respect, wederzijds vertrouwen en ondersteuning Op deze school staan wij open voor ideeën en ervaringen van anderen buiten de school Nooit Soms Vaak (Bijna) altijd 10 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

14 2 Omgaan met verschillen In hoeverre zijn de volgende uitspraken van toepassing op de onderbouw van deze school? Omcirkel uw antwoord. 0 = helemaal mee oneens 1 = voor een groot deel mee oneens 2 = een beetje mee oneens 3 = een beetje mee eens 4 = voor een groot deel mee eens 5 = helemaal mee eens In de onderbouw van deze school: zijn docenten bereid om hun les af te stemmen op de behoefte van elke leerling afzonderlijk moeten docenten zich in de klas nu eenmaal richten op de gemiddelde leerling verschillen leerlingen nu eenmaal in de wijze waarop ze leren, daar heb je als docent rekening mee te houden kunnen docenten in een klas niet met elke leerling rekening houden vinden docenten het een uitdaging alle leerlingen in zijn/haar klas het onderwijs te bieden waar ze behoefte aan hebben verschillen leerlingen nu eenmaal in leertempo, daar heb je als docent rekening mee te houden maakt het het lesgeven voor docenten interessanter om heel verschillende leerlingen in de klas te hebben vinden docenten het een uitdaging om uit elke leerling zoveel mogelijk te halen vinden docenten het een uitdaging om resultaten te boeken bij zwakke leerlingen vinden docenten het een uitdaging om steeds nieuwe uitdagende stof te zoeken voor (hoog) begaafde leerlingen zijn docenten in staat cognitieve verschillen tussen leerlingen binnen één klas te zien zijn docenten nieuwsgierig en geïnteresseerd in cognitieve verschillen tussen leerlingen binnen één klas zijn docenten in staat hun les af te stemmen op cognitieve verschillen tussen leerlingen Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 11

15 Bijlage 1.3 Presentatie 12 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

16 Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 13

17 14 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

18 Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 15

19 16 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

20 Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 17

21 Bijlage 1.4 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen (leeg) Observator School Leraar Klas Les Datum Toelichting bij dit instrument Met differentiëren wordt hier bedoeld: omgaan met verschillen in cognitief niveau van leerlingen. Dus goede leerlingen worden door de leraar anders behandeld dan zwakke leerlingen. De leraar stemt de les af op niveauverschillen in de klas. Hoe de leraar dit doet wordt nader beschreven bij Voorbeeld. De kolommen zijn als volgt opgebouwd: van niet naar ontwikkelend naar ervaren: Kolom 1: niet opbrengstgericht, niet afgestemd op niveauverschillen Kolom 2: wel opbrengstgericht, niet afgestemd op niveauverschillen Kolom 3: wel opbrengstgericht, wel afgestemd op niveauverschillen Korte inleiding Dit instrument biedt de mogelijkheid om te observeren in hoeverre een leraar opbrengstgericht en gedifferentieerd werkt in de klas. Het instrument is geen doel op zich, maar een mogelijkheid om op basis van observatie het gesprek aan te gaan over het didactisch handelen van de leraar. Het instrument is daardoor minder geschikt als zelfevaluatie. 18 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

22 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Doelen Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Onder lesdoel verstaan we een voor de leerlingen begrijpelijk, inhoudelijk, niet activiteitgericht, zichtbaar kortetermijndoel wat je aan het einde van de les of lessencyclus bereikt wilt hebben en een relatie heeft met de eindtermen, kerndoelen en/of referentieniveaus. Een doel dient SMART geformuleerd te zijn: specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden. Bijvoorbeeld een woordje met een plaatje verbinden = activiteitgericht en dus geen doel zoals we dat willen; maar de leerling kan aan het eind van de les acht woorden vanuit het thema De winkel koppelen aan betekenissen is wel een doel zoals we dat willen. Formuleren Leraar heeft geen inhoudelijk lesdoel geformuleerd. Leraar heeft globaal (niet concreet en SMART) een inhoudelijk lesdoel geformuleerd. Leraar heeft een concreet (SMART) inhoudelijk lesdoel geformuleerd op twee of drie niveaus. Voorbeeld Communiceren lesdoelen met leerlingen Leraar communiceert geen inhoudelijk lesdoel met leerlingen. Leraar communiceert een inhoudelijk lesdoel met leerlingen. Leraar communiceert inhoudelijke lesdoelen met leerlingen op twee of drie niveaus en heeft gecheckt of het voor hen begrijpelijk is. Voorbeeld Succescriteria Leraar heeft geen succescriteria geformuleerd. Leraar heeft klassikale succescriteria geformuleerd. Leraar heeft meetbare succescriteria geformuleerd per subgroep. Voorbeeld Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 19

23 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Leeractiviteiten (instructie en verwerking) Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Onder leeractiviteiten verstaan wij zowel de instructie als de verwerking van de instructie. Kortom, alle activiteiten die bijdragen aan het bereiken van de geformuleerde lesdoelen. Het kan zijn dat de diverse leeractiviteiten voor een lesdoel verspreid zijn over meerdere lesuren. Het inspelen op niveauverschillen kan op verschillende manieren plaatsvinden, bijvoorbeeld door middel van differentiatie in: instructietijd: basisinstructie verkorte instructie verlengde instructie; niveaus van vragen: kennisvragen verdiepingsvragen (open/gesloten vragen); inhoud/ doelen. Differentiatie kan consequenties hebben voor / tot uiting komen in bijvoorbeeld: groeperingsvormen: heterogeen/homogeen; werkvormen/verwerkingsvormen: meerkeuzevragen / open vragen / ; didactische variatie: inzet hulpmiddelen; benadering van leerlingen: hogere orde of lagere orde denkvragen stellen; leerstrategieën. Instructie afstemmen op verschillen Leraar stemt tijdens de instructie niet af op niveauverschillen. Leraar houdt tijdens de instructie rekening met individuele niveaus van sommige leerlingen. Leraar stemt tijdens de instructie planmatig af op twee of drie niveaus. Voorbeeld Verwerking afstemmen op verschillen Leraar differentieert niet in verwerkingsopdrachten naar niveau. Leraar verzorgt ad hoc en niet systematisch extra opdrachten, hulpmiddelen of passende werkvormen. Leraar zorgt planmatig op twee of drie verschillende niveaus voor passende werkvormen, opdrachten of hulpmiddelen. Voorbeeld 20 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

24 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Evaluatie Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Onder evalueren verstaan we aan het einde van de les terugblikken of het lesdoel is behaald. Bijvoorbeeld: we bedoelen niet: hoe is het gegaan of wat vond je moeilijk, wel: hebben we de betekenis van 8 woorden geleerd? Tussentijds spreken we van feedback geven (Hattie & Timperley, 2007). Feedback geven Leraar geeft geen feedback aan leerlingen. Leraar geeft alle leerlingen op dezelfde manier feedback in relatie tot het lesdoel. Leraar geeft feedback in relatie tot het lesdoel afhankelijk van het cognitieve niveau van de leerling. Voorbeeld Terugblik op de lesdoelen Leraar blikt niet terug op de lesdoelen. Leraar blikt wel terug op de lesdoelen met de leerlingen, maar houdt daarbij geen rekening met de verschillende niveaus. Leraar blikt wel terug op de lesdoelen met de leerlingen en evalueert systematisch op subgroepniveau. Voorbeeld Terugblik op het lesverloop Leraar blikt niet terug op het lesverloop. Leraar blikt terug op het lesverloop, maar houdt daarbij geen rekening met de verschillende niveaus. Leraar blikt systematisch terug op het lesverloop met de leerlingen in totaal en op subgroepniveau. Voorbeeld Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 21

25 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Algemeen Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Dit item heeft betrekking op de totale les. Het betreft het planmatig uitgaan van verschillen. Handelingssystematiek Leraar handelt niet naar (waargenomen) niveauverschillen. Voorbeeld Leraar handelt ad hoc naar waargenomen niveauverschillen. Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Leraar geeft planmatig vorm aan waargenomen niveauverschillen. 22 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

26 Bijlage 1.5 Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen (ingevuld met voorbeelden) Observator School Leraar Klas Les Datum Toelichting bij dit instrument Met differentiëren wordt hier bedoeld: omgaan met verschillen in cognitief niveau van leerlingen. Dus goede leerlingen worden door de leraar anders behandeld dan zwakke leerlingen. De leraar stemt de les af op niveauverschillen in de klas. Hoe de leraar dit doet wordt nader beschreven bij Voorbeeld. De kolommen zijn als volgt opgebouwd: van niet naar ontwikkelend naar ervaren: Kolom 1: niet opbrengstgericht, niet afgestemd op niveauverschillen Kolom 2: wel opbrengstgericht, niet afgestemd op niveauverschillen Kolom 3: wel opbrengstgericht, wel afgestemd op niveauverschillen Korte inleiding Dit instrument biedt de mogelijkheid om te observeren in hoeverre een leraar opbrengstgericht en gedifferentieerd werkt in de klas. Het instrument is geen doel op zich, maar een mogelijkheid om op basis van observatie het gesprek aan te gaan over het didactisch handelen van de leraar. Het instrument is daardoor minder geschikt als zelfevaluatie. Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 23

27 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Doelen Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Onder lesdoel verstaan we een voor de leerlingen begrijpelijk, inhoudelijk, niet activiteitgericht, zichtbaar korte termijndoel wat je aan het einde van de les of lessencyclus bereikt wilt hebben en relatie heeft met de eindtermen, kerndoelen en/of referentieniveaus. Een doel dient SMART geformuleerd te zijn: specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch en tijdgebonden. Bijvoorbeeld een woordje met een plaatje verbinden = activiteitgericht en dus geen doel zoals we dat willen; maar de leerling kan aan het eind van de les acht woorden vanuit het thema De winkel koppelen aan betekenissen is wel een doel zoals we dat willen. Formuleren Leraar heeft geen inhoudelijk lesdoel geformuleerd. Voorbeeld We gaan vandaag op pagina 4 verder werken of we gaan oefening 3 en 6 maken. Communiceren lesdoelen met leerlingen Leraar communiceert geen inhoudelijk lesdoel met leerlingen. Leraar heeft globaal (niet concreet en SMART) een inhoudelijk lesdoel geformuleerd. De leerling krijgt meer kennis van de Tweede Wereldoorlog. Het doel kan ook in de lesvoorbereiding van de leraar staan. Leraar communiceert een inhoudelijk lesdoel met leerlingen. Voorbeeld Leraar vertelt het algemene doel of schrijft dit op het bord. Leraar heeft een concreet (SMART) inhoudelijk lesdoel geformuleerd op twee of drie niveaus. Verwijzing naar de leerlijn of naar een lessenreeks die gezamenlijk een (kern)- doel afdekken: Zoals jullie weten hebben we een viertal doelen die we in de lessenreeks over de Tweede Wereldoorlog willen bereiken, namelijk en vandaag beginnen we aan doel twee... Of: Bovenstaande aangevuld met: Basisdoel:.. Verdiepingsdoel:.. Leraar communiceert inhoudelijke lesdoelen met leerlingen op twee of drie niveaus en heeft gecheckt of het voor hen begrijpelijk is. Leraar vertelt de doelen of schrijft de doelen op. De leraar vraagt bij leerlingen na wat eronder verstaan wordt en licht de doelen indien nodig toe. 24 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

28 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Succescriteria Leraar heeft geen succescriteria Leraar heeft klassikale succescriteria geformuleerd. geformuleerd. Voorbeeld Ga aan de slag met oefening 2 en 3. Ik ben tevreden als jullie 8 van de 10 sommen goed hebben. Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Leraar heeft meetbare succescriteria geformuleerd per subgroep. Groepje x: Van jullie verwacht ik dat jullie 5 van de 7 vragen goed hebben beantwoord. Groepje y: Van jullie verwacht ik dat jullie 5 vragen goed beantwoorden en vervolgens van de verdiepingsopdracht 2 van de 5 opdrachten maken. Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 25

29 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Leeractiviteiten (instructie en verwerking) Onder leeractiviteiten verstaan wij zowel de instructie als de verwerking van de instructie. Kortom, alle activiteiten die bijdragen aan het bereiken van de geformuleerde lesdoelen. Het kan zijn dat de diverse leeractiviteiten voor een lesdoel verspreid zijn over meerdere lesuren. Het inspelen op niveauverschillen kan op verschillende manieren plaatsvinden, bijvoorbeeld door middel van differentiatie in: instructietijd: basisinstructie verkorte instructie verlengde instructie; niveaus van vragen: kennisvragen verdiepingsvragen (open/gesloten vragen); inhoud/ doelen. Differentiatie kan consequenties hebben voor / tot uiting komen in bijvoorbeeld: groeperingsvormen: heterogeen/homogeen; werkvormen/verwerkingsvormen: meerkeuzevragen / open vragen / ; didactische variatie: inzet hulpmiddelen; benadering van leerlingen: hogere orde of lagere orde denkvragen stellen; leerstrategieën. Instructie afstemmen op verschillen Leraar stemt tijdens de instructie niet af op niveauverschillen. Leraar houdt tijdens de instructie rekening met individuele niveaus van sommige leerlingen. Voorbeeld Leraar geeft één klassikale instructie. Leraar geeft één klassikale instructie en zorgt standaard voor een opbouw in moeilijkheid van de vragen die hij/zij tijdens de instructie stelt. Verwerking Leraar differentieert niet in afstemmen op verwerkingsopdrachten naar niveau. verschillen Voorbeeld Alle leerlingen maken alle opdrachten uit het boek. Leraar verzorgt ad hoc en niet systematisch extra opdrachten, hulpmiddelen of passende werkvormen. Als de leraar signaleert dat een leerling een opdracht niet kan maken, zorgt hij/zij voor hulpmiddelen. De leraar past tijdens de les het aantal te maken opgaven aan. Leraar stemt tijdens de instructie planmatig af op twee of drie niveaus. Leraar geeft een basisinstructie. Enkele leerlingen mogen na 5 minuten zelfstandig met een (verrijkings-)opdracht aan het werk. De rest van de klas volgt nog 15 minuten instructie en gaat met de verwerking starten. Een aantal leerlingen gaat aansluitend met de leraar en hulpmiddelen starten met de verwerking. Leraar zorgt planmatig op twee of drie verschillende niveaus voor passende werkvormen, opdrachten of hulpmiddelen. De leraar bepaalt vooraf welke opgaven door alle leerlingen gemaakt moeten worden en welke opgaven door een deel van de klas. Voor enkele leerlingen wordt een uitdagende opdracht geformuleerd. 26 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

30 Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Evaluatie Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Onder evalueren verstaan we aan het einde van de les terugblikken of het lesdoel is behaald. Bijvoorbeeld: we bedoelen niet: hoe is het gegaan of wat vond je moeilijk, wel: hebben we de betekenis van 8 woorden geleerd? Tussentijds spreken we van feedback geven (Hattie & Timperley, 2007). Feedback geven Leraar geeft geen feedback aan Leraar geeft alle leerlingen op dezelfde Leraar geeft feedback in relatie tot het leerlingen. manier feedback in relatie tot het lesdoel. lesdoel afhankelijk van het cognitieve niveau van de leerling. Voorbeeld Leerlingen verwerken de leerstof. De leraar houdt toezicht en rust. Het proefwerk over WOII is door bijna iedereen onvoldoende gemaakt. Er is niet goed genoeg geleerd. Terugblik op de lesdoelen Leraar blikt niet terug op de lesdoelen. Leraar blikt wel terug op de lesdoelen met de leerlingen, maar houdt daarbij geen rekening met de verschillende niveaus. Voorbeeld De bel gaat, we sluiten de les af. Hoe vonden jullie deze les? Wat hebben Het huiswerk voor de volgende keer staat op het bord. we geleerd? Huiswerk voor de volgende keer is De bel gaat, we sluiten de les af. Terugblik op het lesverloop Leraar blikt niet terug op het lesverloop. Leraar blikt terug op het lesverloop, maar houdt daarbij geen rekening met de verschillende niveaus. Voorbeeld De bel gaat, we sluiten de les af. Hoe vonden jullie deze les? Wat hebben Het huiswerk voor de volgende keer staat op het bord. we geleerd? Huiswerk voor de volgende keer is De bel gaat, we sluiten de les af. Prima Thijmen, je kunt de 5 belangrijkste momenten uit WOII noemen. Marieke, goed gedaan, jij kunt uitleggen waarom... Joris, jij kunt goed, maar vindt het nog lastig om. Leraar blikt wel terug op de lesdoelen met de leerlingen en evalueert systematisch op subgroepniveau. Hoe vonden jullie deze les? Neem per groepje 5 minuten om te kijken of je je lesdoelen hebt bereikt en wat je nog nodig hebt om de doelen te bereiken. We bespreken dit zo klassikaal. Huiswerk voor de volgende keer (sluit aan bij de lesdoelen) is... De bel gaat, we sluiten de les af. Leraar blikt systematisch terug op het lesverloop met de leerlingen in totaal en op subgroepniveau. Hoe vonden jullie deze les? Neem per groepje 5 minuten om te kijken of je je lesdoelen hebt bereikt en wat je nog nodig hebt om de doelen te bereiken. Hoe vind je verder dat de les is verlopen? We bespreken dit zo klassikaal. Huiswerk voor de volgende keer (sluit aan bij de lesdoelen) is... De bel gaat, we sluiten de les af. Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 27

31 Algemeen Stemt nog niet opbrengstgericht af op niveauverschillen Ontwikkelend in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Dit item heeft betrekking op de totale les. Het betreft het planmatig uitgaan van verschillen. Handelingssystematiek Leraar handelt niet naar (waargenomen) Leraar handelt ad hoc naar waargenomen Voorbeeld niveauverschillen. niveauverschillen. Ervaren in opbrengstgericht afstemmen op niveauverschillen Leraar geeft planmatig vorm aan waargenomen niveauverschillen. 28 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

32 Bijlage 1.6 Format Persoonlijk ontwikkelplan Rubric Opbrengstgericht omgaan met verschillen Bestudeer de rubric in tweetallen. Loop de onderdelen langs en bekijk de toelichting met voorbeelden. Stel eventueel vragen. Beschrijving van je huidige werkwijze Beoordeel jezelf met behulp van de rubric. Bespreek de zelfbeoordeling met je collega. Licht toe waarom je jezelf zo ziet aan de hand van voorbeelden. De collega geeft feedback of stelt verhelderende vragen. Persoonlijke ontwikkeldoelen Kruis die onderdelen aan waarop jij jezelf de komende vijf maanden wilt verbeteren. Vul bij de onderdelen van de rubric waarop je een persoonlijk doel hebt, je doel SMART in. Onderdeel rubric SMART ontwikkeldoel Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 29

33 Bijlage 1.7 Poster Percepties van VO docenten van verschillen tussen leerlingen in hun klas Percepties van VO docenten van verschillen tussen leerlingen in hun klas Maurice Berndsen & Eddie Denessen Groeiende aandacht voor differentiatie en rekening houden met verschillen binnen o.a. Scholen Overheid Onderwijsinspectie Onderzoek Daardoor weten we nog weinig over: De perceptie van de docent zelf van leerling-verschillen in de klas AANLEIDING DOEL In onderzoek Zijn leerling kenmerken vaak al voorgeselecteerd Bv: onderzoek naar motivatie en docent gedrag Wordt docentgedrag vaak beoordeeld vanuit een vooraf gekozen perspectief op differentiatie Bv: het werken in niveaugroepen De betekenis van deze leerling-verschillen voor hun dagelijkse lesgeven aan die klas Onderzoeksvragen Voorlopige resultaten 1) Welke verschillen tussen leerlingen in hun klas zien VO docenten? 2) Wat betekent deze perceptie van verschillen voor het vormgeven van hun onderwijs in de praktijk? Methode Onderzoeksgroep: Tien VO docenten Procedure: 1: Hardop denkend een mindmap maken van een klas 2: Aspecten van de mindmap benoemen en toelichten 3: Semi-gestructureerd interview Analyse van de video-opnames: 1: Welke leerling-verschillen benoemt de docent? 2: Hoe genuanceerd kijkt de docent naar de klas -aantal leerling-verschillen in de mindmap? -aantal clusters en dimensies in de mindmap? 3: Welke overeenkomsten zijn er tussen docenten? 4: Welke betekenis hebben deze leerling-verschillen voor hun handelen in de klas? Voorlopige conclusies Dit onderzoek beoogt: Met mindmaps die docenten van hun klas maken een beter beeld te geven van het rekening houden met verschillen in de praktijk. Een beeld met een hogere ecologische validiteit doordat docenten praten over echte leerlingen In relatie tot: Elkaar De docent zelf De dagelijkse lespraktijk Veel gepercipieerde leerling-verschillen: niveau / capaciteit / potentie (algemeen of vakspecifiek) (probleem)gedrag / werkhouding / inzet / motivatie zorgbehoefte / individuele achtergronden / thuissituatie karaktereigenschappen / onderlinge relaties / sociale vaardigheden Docenten verschillen o.a. in: Het aantal genoemde leerling-verschillen Aantal, grootte en aard van clusters van leerlingen Mate van dimensionaliteit m.b.t. leerling-verschillen Aard en inhoud van een genoemd kenmerk van leerlingen Patronen in betekenis van deze verschillen: Docenten bereiden veelal een klassikale les voor Kennis over leerling-verschillen leerlingverschillen wordt wordt niet niet zozeer zozeer in in de de opzet opzet van van de de les les betrokken, betrokken, maar maar krijgt wordt tijdens tijdens les de vorm les ingezet Deze kennis wordt doorlopend gebruikt voor klassenmanagement en het creëren van een positief leerklimaat Tegemoet komen aan leerling-verschillen gebeurt veelal door: Tegemoet komen aan leerling-verschillen gebeurt veelal door: Houding en benadering m.b.t. motivatie en welbevinden Benadering o.b.v. percepties van motivatie en welbevinden Geven van individuele hulp en sturing m.b.t. inhoud en niveau Geven van individuele hulp en sturing m.b.t. inhoud en niveau Sturen op samenwerking en groepssamenstelling Sturen op samenwerking en groepssamenstelling Docenten lijken aan de oppervlakte op elkaar in hoe ze een klas percipiëren. Echter zelfs wanneer ze dezelfde kenmerken benoemen zijn er grote onderlinge verschillen in inhoud, clustering, dimensionaliteit en persoonlijke betekenis. Docenten hebben aandacht voor leerlingverschillen die belangrijk lijken voor hun klassenmanagement en individuele of groepsgewijze begeleiding van leerlingen. Rekening houden met verschillen lijkt voornamelijk een intuïtief proces te zijn dat pas getriggerd wordt tijdens het lesgeven. Rekening houden met verschillen lijkt niet los gezien te kunnen worden van de context van de hele klas met al zijn onderlinge relaties. Voor meer informatie over dit onderzoek kunt u contact opnemen via: M.Berndsen@student.ru.nl 30 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

34 48 Bijlage 1.8 Artikel Leer differentiëren. Omgaan met verschillen is leren het zelf te doen Leer differentiëren Omgaan met verschillen is leren het zelf te doen Tips voor schoolleiders en Teams de experts van Kpc Groep hebben een Top 10 samengesteld met handige tips en adviezen bij omgaan met Omgaan met verschillen en het afstemmen van onderwijs op de behoeften van leerlingen is complex, ongeacht of het gaat om meer of minder begaafde leerlingen. KPC Groep ondersteunt leraren en teams uit het po en vo om doelen en aandachtspunten om te zetten in concrete acties en handelingsverlegenheid te doorbreken. De adviseurs rusten scholen toe om tegemoet te komen aan diverse onderwijsbehoeften; de leraar kan echt het verschil maken. verschillen. Je kunt deze downloaden op de website. meer Bijeenkomst weten? 1 Kijk Oriëntatie op kpcgroep.nl/omgaanmetverschillen. opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 31 tekst tefke van dijk beeld humantouchphoto

35 GEDRAG IN DE KLAS 49 UUit onderzoek van de Inspectie in 2012 blij kt dat ongeveer de helft van de leraren in het vo geen rekening houdt met verschillen in de klas, om uiteenlopende redenen. Of leraren zij n nog aan het zoeken naar een passende vorm of ze zien het nut van differentiatie niet in omdat toetsing en examinering voor alle leerlingen hetzelfde zij n. Een ander argument is dat het te veel (voorbereidings)tij d zou kosten en moeilij k toepasbaar is in lessen van vij ftig minuten. Omgaan met verschillen tussen leerlingen is nodig voor passend onderwij sbeleid. Door te differentiëren kunnen leraren en scholen betere schoolprestaties realiseren. Dit vereist kennis en inzicht met betrekking tot de leerstof, leerprocessen, leerstij len, didactisch repertoire, organisatorische vaardigheden en klassenmanagement. Bij KPC Groep heeft een team van adviseurs zich gespecialiseerd in differentiatie; experts die leerkrachten, schoolleiders en schoolbesturen ondersteunen, coachen en begeleiden met het verbeteren van onderwij sprestaties, professionaliseringsbeleid, klassenmanagement en implementatie van passend onderwij s. Optimaal presteren Als je leraren vraagt welke verschillen ze zien in de klas noemen ze vrij wel altij d het niveau van de leerling, interesses en uniciteit van de hersenen. Leraren die differentiëren benaderen leerlingen met verschillende leerkenmerken op verschillende wij zen en dragen daarmee bij aan het optimaal presteren van elke leerling, zwakker of getalenteerd. Differentiëren in de klas gaat onderpresteren van goede leerlingen tegen, voorkomt uitval van leerlingen met veel ondersteuningsbehoefte, werkt motivatieverhogend, voorkomt ordeproblemen en levert een positieve bij drage aan het klassenmanagement van leraren. Adviseur Evelien Loeffen van KPC Groep is al vij ftien jaar actief als lerarenopleider. Ze ziet dat het bestaande thema Omgaan met verschillen opnieuw aandacht krij gt en hoog op de agenda van scholen staat als middel om prestaties te verbeteren. Het is echter niet iets is wat je zomaar kunt als leraar. Je moet een groot pakket aan vaardigheden beheersen, om te beginnen basisvaardigheden als het creëren van een positief pedagogisch klimaat, gebruikmaken van didactische variatie en boven de stof en methode kunnen staan. Je moet regisseur zij n van je eigen onderwij s en zelf de onderwij sdoelen bepalen bij de leerstof, daar schort het vaak aan. Dat is een belangrij ke basisvoorwaarde om vorm te kunnen geven aan het omgaan met verschillen. Onbewust bekwaam Wat Loeffen in de praktij k ziet, is dat leraren en de schoolleiding vaak geen concrete beelden hebben bij omgaan met verschillen. Zodra ze helder hebben wat er al gebeurt door best practices te delen, blij kt dat ze onbewust al behoorlij k bekwaam zij n. Het is ook een stuk bewustwording. Voor omgaan met verschillen bestaat geen blauwdruk, het is gekoppeld aan de leerlingen die je in de groep hebt. Nu gebeurt het vaak ad hoc en weinig systematisch. Leren omgaan met verschillen betekent veel werk en het kost tij d, vooral in het begin. Maar uiteindelij k loont het. Loeffen vindt het mooi om te zien hoe leraren actief aan de slag gaan en meer vooruitdenken. Ze stappen af van frontaal lesgeven met vaste routines omdat dit geen ruimte geeft voor verschillen. Activerende didactiek en gevarieerd lesgeven passen daar beter bij. Dat vindt ook KPC-adviseur Wilma Willems. Recent onderzoek heeft aangetoond dat evenwicht tussen structuurondersteuning en autonomieondersteuning van groot belang is. Het idee van zelfstandig werken uit de jaren tachtig gaf leerlingen weinig structuur voor het leren en vaak te veel autonomie. Sommige kinderen verdrinken in te veel vrij heid en hebben juist structuur nodig om effectief te leren. Toetsgegevens Structuurondersteuning is ook instructie geven en betekent niet dat je als leerkracht gaat zeggen hoe het moet, maar dat je kinderen aan het denken zet zodat ze zelf tot leren komen en cognitief worden uitgedaagd. Als kinderen kennis en vaardigheden eigen maken, kunnen ze die vaak ook toepassen in andere situaties. Wilma: Kinderen de tools en bouwstenen geven en leren om verbanden te leggen, is belangrij k in onze snel veranderende maatschappij. Omgaan met verschillen is leren het zelf te doen. Kij ken naar wat kinderen zelf kunnen en daarbij aansluiten als leerkracht zorgt voor een effectiever leerproces. Om de kwaliteit van onderwij s te verhogen, is het van belang om niet alleen naar zorgleerlingen te kij ken, maar ook naar excellente leerlingen. Willems komt geregeld op scholen die een negatief oordeel hebben gekregen van de Inspectie. Vaak gaan schoolteams dan doen, doen, doen. Terwij l het in eerste instantie gaat om samen nadenken en beredeneerd en doelgericht werken. Neem waar wat leerlingen nodig hebben. Begin met kij ken naar observaties en toetsgegevens en pak problemen systematisch aan. Toetsgegevens zij n niet heilig, maar vooral informatief om het vormgeven van je onderwij s te sturen. Op vaste momenten kun je jezelf de vraag stellen: doen we de goede dingen als school en geven we iedere leerling wat hij of zij nodig heeft? Van daaruit kun je omgaan met verschillen, opbrengstgericht werken en prestaties verbeteren. 32 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

36 Bijlage 1.9 Evaluatieformulier School: Naam (niet verplicht): Bijeenkomst: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 (omcirkelen) Datum: Vragen over de bijeenkomst van vandaag 1 Wat is het belangrijkste dat je vandaag hebt (bij)geleerd? 2 Op welke manier ga je hetgeen vandaag in de bijeenkomst aan de orde is geweest in je onderwijs gebruiken? 3 Heb je voldoende kennis en kunde om met het geleerde aan de slag te gaan? Zo nee, wat denk je dat je nog mist? 4 Heb je nog vragen met betrekking tot het onderwerp van deze bijeenkomst die niet aan bod gekomen zijn? Indien ja, welke? Terugblik op vorige bijeenkomst (niet van toepassing voor de 1e bijeenkomst) 1 Is het gelukt om de huiswerkopdracht(en) van de vorige bijeenkomst uit te voeren? Heb je aanpassingen moeten maken om het geleerde van die bijeenkomst in praktijk te brengen? Wat was daarvoor nodig? a Wat ging er goed bij het uitvoeren van de huiswerkopdracht en waarom? b Wat ging daarbij niet goed, waar lag dat aan? Algemene opmerkingen Heb je nog algemene opmerkingen of vragen over deze bijeenkomst of over het project? Bijeenkomst 1 Oriëntatie opbrengstgericht differentiëren en stellen van doelen 33

37 34 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

38 Bijeenkomst 2 Signaleren en interpreteren van verschillen 1 Doelen Deelnemers: hebben kennis van het verschil tussen convergente en divergente differentiatie; hebben inzicht in het (aangepaste) differentiatiemodel van Vernooij; hebben kennis van do s en dont s bij convergente differentiatie in de klas; kunnen een keuze maken uit diverse wijzen waarop je niveauverschillen kunt signaleren; kunnen een ontwerp maken om in de eigen les niveauverschillen te signaleren. 2 Benodigde materialen Presentatie Kaartjes Signaleren Filmpje YouTube: Opbrengstgericht differentiëren (Jos Cöp) Flapover en stiften Evaluatieformulier 3 Programma Bij deze bijeenkomst wordt uitgegaan van de presentatie Bijeenkomst 2 Signaleren en interpreteren van verschillen. De bijeenkomst duurt twee uur. Tijd (in minuten) Inhoud Dia s in de presentatie 5 a Doelen en programma toelichten 1 t/m 3 15 b Terugblik op huiswerkopdracht 4 60 c Opbrengstgericht differentiëren, en signaleren 5 t/m d Eigenaarschap: leraar of leerling? 13 t/m e Voorbereiden wijze van signaleren voor de komende 16 lessencyclus 10 f Evalueren, huiswerkopdracht bespreken en afsluiten 17 t/m 19 a Doelen en programma toelichten Kort de doelen van de bijeenkomst toelichten in relatie tot het totale programma van de vijf bijeenkomsten. b Terugblik op huiswerkopdracht De deelnemers krijgen de mogelijkheid om ervaringen te delen die ze hebben opgedaan met het communiceren van doelen naar leerlingen. Dit kan gebeuren in kleine groepjes, waarbij elk groepje één tip of top kan geven aan de hele groep. c Opbrengstgericht differentiëren en signaleren Dit onderdeel start met een filmpje van YouTube met veel informatie over opbrengstgericht differentiëren. De deelnemers krijgen de opdracht om minimaal één en maximaal drie onderwerpen uit het filmpje te noteren die hen of heel erg aanspreken of juist niet. Vervolgens wordt de verdieping gemaakt ten aanzien van niveaudifferentiatie. Het onderdeel wordt afgesloten met een opdracht waarbij de deelnemers in groepen aan de hand van de kaartjes Signaleren met elkaar in gesprek gaan over hoe zij leerlingen willen gaan signaleren. Bijeenkomst 2 Signaleren en interpreteren van verschillen 35

39 d Eigenaarschap: leraar of leerling? Aan de hand van twee voorbeelden wordt het gesprek met elkaar aangegaan waar het eigenaarschap van de niveaukeuze ligt. Is het de leraar die bepaalt op basis van bijvoorbeeld toetsresultaten of is het de leerling die aangeeft wat hij of zij nodig heeft? e Voorbereiden wijze van signaleren voor de komende lessencyclus De deelnemers gaan met elkaar de wijze van signaleren voor de komende periode voorbereiden. f Evalueren, huiswerkopdracht bespreken en afsluiten Aan de hand van kansen en dilemma s wordt de bijeenkomst geëvalueerd. De huiswerkopdracht voor de volgende bijeenkomst wordt kort toegelicht. Deelnemers vullen het evaluatieformulier in. 4 Huiswerkopdracht De deelnemers gaan in 1 à 2 klassen waaraan ze lesgeven bewust en systematisch informatie verzamelen om niveauverschillen tussen leerlingen vast te stellen. Ze krijgen de vraag mee: Wat doe je met deze informatie?. Het communiceren van doelen uit bijeenkomst 1 blijft doorlopen. 5 Literatuur Boer, E. de, Hessing, R., Loeffen, E. met medewerking van Veltman, H. (2013). Opbrengstgericht differentiëren voortgezet onderwijs. Handreiking voor docenten. s-hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Zie of Vernooij, K. (2012). Omgaan met verschillen nader bekeken. Wat werkt? Helmond: Onderwijs maak je samen. Boer, E. de (2010). Onderpresteerders meestal niet herkend. Van Twaalf tot Achttien, april, Tips Tempo houden Nadenken over groepsindeling bij de opdrachten: per vaksectie, door elkaar, etc. Bij het bespreken van opdrachten helpt het de deelnemers om voortdurend de link te leggen naar hun dagelijkse lespraktijk. Je kunt dit bewerkstelligen door te vragen naar voorbeelden. 36 Trainersmap Opbrengstgericht omgaan met verschillen

40 Bijlagen bijeenkomst Presentatie 2.2 Kaartjes Signaleren 2.3 Artikel Omgaan met verschillen nader bekeken. Wat werkt? 2.4 Artikel Onderpresteerders meestal niet herkend 2.5 Evaluatieformulier (zie bijeenkomst 1) Bijeenkomst 2 Signaleren en interpreteren van verschillen 37