Empowerment Barometer

Transcriptie

1 Equalproject: Labourforneighbour Empowerment Barometer ESF: bijdragen tot de ontwikkeling van de werkgelegenheid door het bevorderen van inzetbaarheid, ondernemerschap, aanpasbaarheid en gelijke kansen, en door het investeren in menselijke hulpbronnen. Met de steun van de Vlaamse Overheid

2 Empowerment Barometer Procesevaluatie van empowerment in buurtgebonden activeringsprojecten Katrien Steenssens & Tine Van Regenmortel HIVA-K.U.Leuven

3 CIP Koninklijke Bibliotheek Albert I Steenssens, Katrien Empowerment Barometer. Procesevaluatie van empowerment in buurtgebonden activeringsprojecten / Katrien Steenssens & Tine Van Regenmortel. - Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Hoger instituut voor de arbeid, 2007, 89 p. ISBN D/2007/4718/15. Copyright (2007) Hoger instituut voor de arbeid - K.U.Leuven Parkstraat 47 - bus 5300, 3000 Leuven

4 Op 1 mei 2005 werd er een partnerschap gesloten tussen Stad Antwerpen (Werk en economie), OCMW en Levanto (Vitamine W BOM) in het kader van het Equal programma van het Europees Sociaal Fonds, het LabourforNeigbour/LIFE project. 1 juni 2005 trad HIVA van de K.U.Leuven toe als onderzoekspartner. Een jaar later trad Buurtbeheerbedrijf Manus toe als vijfde partner. Het project kreeg aanvullende steun van Vlaams Minister van Mobiliteit, Sociale Economie en Gelijke Kansen. Het gemeenschappelijke uitgangspunt was de vaststelling dat er in Antwerpen een belangrijke groep werkzoekenden uit kansengroepen in een vicieuze cirkel zit die hen steeds verder wegvoert van de arbeidsmarkt, ondanks de reeds bestaande activeringsacties voor kansengroepen. Lokale gemeenschappen worden bijgevolg bedreigd met marginalisering en sociale uitsluiting. Bovendien leeft bij deze groep de overtuiging dat de overheid niets voor hen doet op vlak van dienstverlening Ze hebben geen werk, maar evenmin een goede huisvesting, een propere buurt, Deze twee punten leidden naar de volgende doelstelling: Het ontwikkelen van een nieuw model zelfactivering van kansengroepen via een wijkgerichte, participatieve en creatieve aanpak. Dit model beoogt: - de verschillende aspecten van achterstelling samen aan te pakken; - het creëren van diensten die door de doelgroep in hun eigen leefomgeving kunnen uitgevoerd worden. Samen wordt hier zeer ruim geïnterpreteerd: samen in overleg met de doelgroep en samen vanuit een stevig lokaal partnerschap. De activering door en voor kansengroepen werd geconcretiseerd in twee Antwerpse wijken: Europark op Linkeroever en Kronenburg in Deurne-Noord. Gedurende 2 jaar is door de verschillende partners aan deze doelstelling gewerkt. Drie eindproducten zijn het resultaat. Ze zijn ontstaan binnen het project LabourforNeigbour en moeten in dit kader gelezen worden. Los daarvan zijn ze waardevolle instrumenten voor iedereen die werkt aan activering van laaggeschoolde werkzoekenden en daarbij geconfronteerd wordt met samenwerking tussen derden en lokale overheid. 1. Naar een model van duurzame samenwerking Deze publicatie schetst voorwaarden van samenwerking tussen lokale overheid en derden, toegepast binnen de context van krachtgerichte activering op buurtniveau Binnen het project LabourforNeigbour werden vormen van samenwerking getest. Vanuit deze ervaringen zijn de partners gekomen tot het opstellen van een aantal basis- en randvoorwaarden met betrekking tot samenwerking. 2. Krachtgerichte activering van kansengroepen in een buurt Een praktisch methodiekboek om te komen tot krachtgerichte activering in het kader van buurtontwikkeling. Het achterliggende denk- en handelingskader is empowerment. Het uitgangspunt is het zoeken naar aansluiting bij de algemene theorie, bestaande methodie- iii

5 ken met betrekking tot verwante thema s en deelaspecten van het thema zelfactivering, én bij de reële context waarin het project gestalte kreeg. Deze wisselwerking tussen input uit de theorie, uit methodieken en uit de praktijk loopt als een rode draad doorheen het boek. 3. Empowerment Barometer De Empowerment Barometer is een instrument dat aspecten binnen het ontwikkelings- en werkingsproces van buurtgebonden activeringsprojecten benoemt waaraan vanuit het empowerment denk- en handelingskader bijzondere aandacht moet worden besteed. Dit instrument wil ertoe bijdragen dat empowerment een weloverwogen en gedeeld gedragen denk- en handelingskader wordt bij het uitdenken en vormgeven van maatregelen, initiatieven en projecten op het vlak van buurtgebonden activering. iv

6 Inhoud Inleiding 1 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET 5 1. Achtergrond: empowerment als denk- en handelingskader 7 1. Algemene definitie 7 2. Achterliggende waardeoriëntatie 7 3. Een complex construct 9 4. Werkingsprincipes Organisatorische randvoorwaarden Het ordeningskader samengevat Doel en opzet van de Empowerment Barometer Verdere ontwikkelingspistes 29 DEEL 2 / GEBRUIKSAANWIJZING Waarover gaat het? Hoe en wanneer kan de Empowerment Barometer worden toegepast? Door wie kan de Empowerment Barometer worden toegepast? De beoordeling 41 DEEL 3 / HET INSTRUMENT 43 v

7

8 Inleiding In het mainstream activeringsdebat komt stilaan een belangwekkende evolutie op gang in het denken en handelen omtrent economische activering of arbeidsintegratie. Wanneer het gaat om achtergestelde groepen werd arbeidsintegratie lange tijd beschouwd als een, zoniet dé, noodzakelijke voorwaarde om te komen tot maatschappelijke integratie: volwaardige, levensbrede en levenslange participatie aan de maatschappij, of nog: volwaardig actief burgerschap. De toenemende ervaring op het terrein leert evenwel dat, voor diegenen die - om diverse redenen - het verst van de arbeidsmarkt verwijderd zijn, arbeidsintegratie misschien wel een noodzakelijke, maar daarom nog geen voldoende voorwaarde is om maatschappelijke integratie te realiseren. Het inzicht groeit dat duurzame arbeidsintegratie gepaard gaat met het realiseren van randvoorwaarden. Deze hebben enerzijds betrekking op de ontsluiting en ontwikkeling van de persoonlijke krachten van de doelgroep (waaronder motivaties en competenties maar ook bijvoorbeeld psychologische veerkracht) en anderzijds op de ontsluiting van de nodige sociale hulp- en steunbronnen (waaronder praktische ondersteunende diensten zoals toegankelijke kinderopvang en toegankelijk vervoer, maar ook bijvoorbeeld medische zorg of schuldbemiddeling). Het perspectief van empowerment, dat als zorg- en handelingskader al langer opgang maakt in de welzijns- en opbouwwerksector, sluit aan bij deze nieuwe ontwikkelingen. Met actief burgerschap als ruime invulling van de doelstelling van activering en de klemtoon op breed ondersteunde zelfactivering als voorwaarde voor duurzame resultaten, beoogt empowerment het opheffen van afhankelijkheden en het verruimen van de keuzemogelijkheden. Dit betekent dat tewerkstelling in het reguliere arbeidscircuit niet de enige finaliteit van activering is. Een activeringsproject kan ook een voortraject of overgangsfase naar de arbeidsmarkt zijn, of een (al dan niet tijdelijk) alternatief. In het kader van het ESF-EQUAL ontwikkelingsproject Labourforneighbour/LIFE (LfN) heeft de HIVA-onderzoeksgroep Armoede, Maatschappelijke Integratie en Migratie een Empowerment Barometer (EB) ontwikkeld. Dit gebeurde in de marge van de centrale doelstelling van LfN: het ontwikkelen van een vernieuwende methodiek voor het opzetten en uitvoeren van buurtgebonden activeringsprojecten. 1 Uitgangspunten hierbij waren: - Een buurt is niet alleen een plaats vol vragen en noden, maar tegelijk een verzameling competenties, krachten en mogelijkheden die nu nog al te vaak verborgen blijven. In het project zoeken we naar nieuwe manieren om deze vraag- en aanbodzijde te belichten en op elkaar af te stemmen. 1 Deze methodiek wordt beschreven in een methodiekboek over krachtgerichte activering van kansengroepen in een buurt. 1

9 INLEIDING - De doelgroep betrekken bij wat we willen ontwikkelen, uitgaan van hun competenties, interesses en mogelijkheden, neemt drempels richting activering en tewerkstelling weg. Empowerment, versterking van de doelgroep, maakt wezenlijk deel uit van het project. - Het creëren van activerings- en tewerkstellingsmogelijkheden in de eigen buurt schept extra motivatiemogelijkheden. - Om de cirkel van uitsluiting te doorbreken moeten verschillende aspecten van achterstelling samen aangepakt worden. De Empowerment Barometer benoemt die aspecten binnen het ontwikkelings- en werkingsproces van buurtgebonden activeringsprojecten waaraan vanuit het empowerment denk- en handelingskader bijzondere aandacht moet worden besteed. Het instrument wil ertoe bijdragen dat empowerment een weloverwogen en gedeeld gedragen denk- en handelingskader wordt bij het uitdenken en vormgeven van maatregelen, initiatieven en projecten op het vlak van buurtgebonden activering. Om tot een zinvol én hanteerbaar instrument te komen, werd gezocht naar aansluiting bij zowel de algemene theorie als bij de concrete grenzen en mogelijkheden van de praktijk. Dit werd mogelijk gemaakt door de combinatie van inzichten ontleend aan vier soorten informatiebronnen. 1. Literatuur. 2. Input en feedback uit de praktijk van het LfN-project. 3. Studie van verwante instrumenten, met name: a. Het Nederlandse Empowerment Kwaliteit Instrument 2 ; b. Het Instrument Zelfevaluatie van Empowermentprojecten van de provincie Limburg Een toets van een eerste versie van de Empowerment Barometer in de praktijk. Deze gebeurde in drie deelwerkingen van Buurtwerk Posthof te Berchem, Antwerpen: c. opbouwwerkproject buurtverhalen; d. dot.com buurtdienst ICT; e. buurtservice vzw. De inzichten uit de literatuur en de praktijk van het LfN-project legden de basis voor: - de positionering van het instrument als een procesevaluatie-instrument; - het bepalen van het ordeningskader als een bevraging van zes centrale werkingsprincipes van een empowermentbenadering (inclusief, participatief, positief, krachtgericht, integraal en relatiegericht) op twee niveaus (het niveau van de lokale gemeenschap en het niveau van het individu); 2 Visser F., Molleman G., Peters L., Jacobs G. & Rozing M. (2007), Empowerment Kwaliteit Instrument. Voor gezondheidsbevorderaars en preventiewerkers als aanvulling op de Preffi 2.0, NIGZ, Woerden. In het kader van de ontwikkeling van dit instrument werd actief deelgenomen aan de Adviesgroep Empowerment van Het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) en de Universiteit voor Humanistiek (UvH). Preffi is de afkorting voor Preventie Effectmanagement Instrument. 3 Studiecel Provincie Limburg (2003), Instrument zelfevaluatie van empowermentprojecten. Zelfevaluatie-instrument en gebruiksaanwijzing. Raadpleegbaar via: 2

10 INLEIDING - de inhoudelijke operationalisering van deze principes in concrete vragen. In combinatie hiermee, leverde de studie van verwante instrumenten en de praktijktoets inzichten aan die: - de keuzes voor het ordeningskader hielpen scherpstellen en doortrekken naar een flexibel, gebruiksvriendelijk instrument voor praktijkwerkers; - inhoudelijke verduidelijkingen en verfijningen aanbrachten; - een eerste verkenning van het toepassingsgebied van het instrument toelieten. De Empowerment Barometer bestaat uit drie delen. In een eerste deel komt de achtergrond, het doel en de opzet aan bod. Het geeft inzicht in de verschillende elementen die het ordeningskader en de inhoud van het instrument hebben gemaakt tot wat het is. We ronden dit eerste deel af door aan te geven welke relevante vervolgpistes zich aandienen voor de verdere ontwikkeling van het instrument zelf en voor bijkomende ondersteuningsinstrumenten. Het tweede deel omvat de gebruiksaanwijzing bij de Empowerment Barometer. Deze geeft antwoorden op de vragen door wie, hoe en wanneer het instrument kan worden gebruikt en hoe de beoordeling verloopt. Het derde en laatste deel ten slotte is het bevragingsinstrument zelf dat met het oog op een doorgedreven, flexibele toepassing werd opgenomen als een bundel vragenfiches. 3

11

12 DEEL 1 ACHTERGROND, DOEL EN OPZET 5

13

14 1. Achtergrond: empowerment als denk- en handelingskader 1. Algemene definitie Vertrekpunt voor de operationalisering van de Empowerment Barometer is een eerste verduidelijking van het concept empowerment. De algemene en globaal beschouwd meest gehanteerde definitie van empowerment luidt: Empowerment is viewed as a process: the mechanism by which people, organizations, and communities gain mastery over their lives. 4 Naar het Nederlands vertalen we ze als volgt. Empowerment is een proces van versterking waarbij individuen, gemeenschappen en organisaties zelf greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving. In haar algemeenheid is deze definitie toepasbaar in alle mogelijke domeinen (gezondheidsbevordering, tewerkstelling, buurtontwikkeling, ). 2. Achterliggende waardeoriëntatie Empowerment is méér dan een vernieuwende methodiek. Het gaat om een fundamentele verandering in het kijken naar sociale problemen en naar hun oplossingen met hun implicaties voor interventie, onderzoek en beleid. Empowerment is een paradigma: een denk- en handelingskader met een achterliggende waardeoriëntatie die steeds als algemeen sturend kader moet worden genomen. 4 Rappaport J. (1984), in: Zimmerman M.A. (2000), Empowerment theory: psychological, organizational and community levels of analysis, in J. Rappaport & E. Seidman (eds), Handbook of Community Psychology, Plenum Press, New York, pp

15 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET Deze waardeoriëntatie is gebaseerd op een bepaald mens- en maatschappijbeeld en geeft uitdrukking aan wenselijke, nastrevenswaardige doelen van sociale verandering. 5 Aan de basis van empowerment ligt een relationeel mens- en maatschappijbeeld dat het individuele welzijn verbindt met de bredere sociale en politieke omgeving(en). De drie systeemniveaus die gewoonlijk worden onderscheiden, zijn: 1. het macroniveau van maatschappelijke structuren (brede maatschappelijke omstandigheden en processen zoals bijvoorbeeld culturele diversiteit, individualisering en de ontwikkeling naar een kennis- en informatie-economie); 2. het mesoniveau van omgevingsfactoren (socialisatiekaders of sociale systemen zoals bijvoorbeeld het gezin, de buurt, de hulpverlening en de werkomgeving); 3. het microniveau van individuele kenmerken (zoals bijvoorbeeld attitudes, overtuigingen, perspectieven en vaardigheden). De ontwikkeling van het individuele welzijn wordt dan beschouwd als een dynamisch proces: factoren op elk van de onderscheiden niveaus doen in wisselwerking hun invloed gelden. De interacties tussen individu en omgeving(en) zijn dan ook essentieel. De dialectische kern van dit relationeel mens- en maatschappijbeeld wordt als volgt gevat: ( ) mensen zijn ingebed in relaties met anderen en in een omgeving die zowel keuze- en handelingsmogelijkheden biedt, als deze ook inperkt. 6 Centrale veronderstelling van de empowermentbenadering is dan dat sociale problemen ontstaan door een ongelijke verdeling van deze mogelijkheden, van de toegang tot bronnen. Tegen de achtergrond van het relationele mens- en maatschappijbeeld zijn de nastrevenswaardige doelen die in het kader van empowerment het meest expliciet worden genoemd rechtvaardigheid, gelijkheid, zelfbeschikking, pluralisme en democratische participatie. De aandacht gaat hierbij in de eerste plaats naar personen en groepen die maatschappelijk kwetsbaar zijn. In de literatuur vinden we weliswaar een heel verscheiden doelgroep in het kader van empowerment, maar veelal zijn het toch personen in een minderhedenpositie of afhankelijkheidssituatie (bv. patiënten, allochtonen/migranten, vrouwen, personen met een handicap, ouderen, holebi s, gezinnen in een problematische opvoedingssituatie). Een streven naar volwaardig burgerschap ( full citizenship ) voor iedereen is de rode draad. Op de noodzakelijkheid van empowerment als perspectief voor sociale verandering en beleid wordt gewezen met de vaststelling dat het uitgangspunt van de oplossing van complexe en soms paradoxale sociale problemen niet het streven naar één oplossing of conver- 5 Van Regenmortel T. (2002), Empowerment en maatzorg. Een krachtgerichte psychologische kijk op armoede, ACCO, Leuven/Amersfoort, pp Jacobs G., Braakman M. & Nouweling J. (2005), Op eigen kracht naar gezond leven. Empowerment in gezondheidsbevordering: concepten, werkwijzen en onderzoeksmethoden, Universiteit voor Humanistiek, Utrecht, pp en Jacobs G., Braakman M. & Nouweling J. (2005), o.c., p

16 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET gente oplossingen kan zijn, maar wel dat alle betrokken partijen verschillende, divergente oplossingen kunnen overzien en betrekken Een complex construct Waar de waardeoriëntatie de doelen van sociale verandering suggereert, biedt de theorie het kader om kennis te vergaren en te organiseren. Concepten zoals empowerment die betrekking hebben op de veelheid en gelaagdheid van maatschappelijke omstandigheden en processen zijn haast per definitie complexe constructen. Het gaat om een geheel van onderscheiden, maar onderling toch nauw verbonden elementen die de verdere concrete operationalisering voor heel wat uitdagingen stelt. In deze paragraaf bespreken we empowerment als: - een gelaagd concept; - als een proces en als een uitkomst. 3.1 Empowerment is een gelaagd concept Empowerment heeft, zoals de algemene definitie ervan al aangeeft, betrekking op drie verschillende niveaus: - het niveau van het individu; - het niveau van de gemeenschap; - het niveau van de organisatie(s). In de Empowerment Barometer komen twee niveaus van empowerment aan bod: het niveau van het individu en het niveau van de gemeenschap. 8 Cruciale elementen die betrekking hebben op het niveau van de organisatie(s) worden opgenomen als randvoorwaarden. Op elk van deze niveaus worden vervolgens nog meerdere componenten onderscheiden. De niveaus en hun componenten zijn bovendien interafhankelijk en -acterend: ze veronderstellen elkaar en lokken elkaar uit. De samenstellende componenten van de onderscheiden niveaus moeten worden beschouwd als die inhoudelijke aspecten van empowerment waarop het project(proces) een zo groot mogelijk positief effect (resultaat) zou moeten hebben. Over welke componenten of aspecten gaat het hier? 7 Van Regenmortel T. (2002), o.c., p Het niveau van de organisatie(s) komt aan bod in het samenwerkingsmodel dat in het kader van LfN werd ontwikkeld en wordt beschreven in een afzonderlijke publicatie. 9

17 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET Empowerment op het niveau van het individu Oog hebben voor het niveau van het individu, de psychologische dimensie, betekent zoeken naar een activering voor de betrokkenen die hun psychisch welzijn, hun weerbaarheid en hun veerkracht ten goede komen. De betrokkenen dienen psychologisch profijt te halen uit de activering. Belangrijke componenten binnen deze dimensie zijn onder meer: zelfvertrouwen, controle, kritisch bewustzijn en betrokkenheid bij de gemeenschap. Over de drie belangrijkste componenten van empowerment op het niveau van het individu is er een vrij grote overeenstemming De intrapersoonlijke of zelfbelevingscomponent: geloof in eigen kunnen om de eigen situatie en omgeving te beïnvloeden (cognitieve component: self-efficacy ), geloof in eigen invloed op de eigen situatie en omgeving (persoonlijkheidscomponent: interne locus of control ), wil/motivatie tot eigen invloed op de eigen situatie en omgeving (motivationele component). 2. De interpersoonlijke of interactionele component: kritisch bewustzijn van maatschappelijke mogelijkheden, normen en middelen, vaardigheden om deze te benutten, mobiliseren van bronnen. 3. De gedragscomponent: betrokkenheid bij de gemeenschap, participatie in sociale verbanden, constructief gedrag in omgang met nieuwe situaties en het maken van keuzes. In de context van een buurtgebonden activeringsproject hebben deze componenten en hun elementen dan betrekking op de eigen activeringssituatie en -omgeving van de doelgroepmedewerkers van het project Empowerment op het niveau van de gemeenschap (i.c. de buurt) In een buurtgebonden activeringsproject dient de beoogde versterking van personen in kwetsbare situaties samen te gaan met een versterking van de buurt én het buurtleven. Wij onderscheiden hier vier belangrijke componenten: gemeenschapszin, de sociale kwaliteit, gebundelde capaciteiten en collectieve actie. Wat de componenten van empowerment op het gemeenschapsniveau betreft, vinden we in de literatuur minder eenduidigheid. De gehanteerde begrippen kennen echter meestal wel 9 Onder meer het werk van Marc Zimmerman heeft hiertoe ertoe geleid. Zie: Zimmerman M. (1995), Psychological Empowerment: issues and illustrations, American Journal of Community Psychology, 23 (5), pp Zie ook: Jacobs G., Braakman M. & Nouweling J. (2005), o.c., pp Van Regenmortel T. (2002), o.c., pp Speer P.W. & Peterson N.A. (2000), Psychometric properties of an empowerment scale: testing cognitive, emotional, and behavioral domains, Social Work Research, 24 (2), pp

18 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET een grote overlap en zijn soms zelfs inwisselbaar. Wij onderscheiden hier alvast volgende vier belangrijke componenten: gemeenschapszin, sociale kwaliteit, gebundelde capaciteiten (ook: buurtcapaciteit) en collectieve actie. 10 Opmerkelijk is dat elk van deze componenten betrekking heeft op een van de essentiële elementen van het sociologische begrip leefwereld zoals dat op basis van empirische bevindingen in onderzoek naar sociale uitsluiting werd ontwikkeld. Het begrip leefwereld heeft betrekking op de behoeften, veronderstellingen, houdingen, doelstellingen en verwachtingen die in en door concrete sociale en economische ervaringen en omstandigheden ontstaan en ontwikkelen. Op basis hiervan beleven en interpreteren mensen gebeurtenissen en omstandigheden en geven ze, naargelang van de vaardigheden waarover ze beschikken, hun eigen sociale handelen gestalte. 11 Wanneer gesteld wordt dat bij de aandacht voor de kracht van de lokale samenleving het bewonersperspectief het uitgangspunt is, kan dit dus worden opgevat als het centraal stellen van de leefwereld van de leden van een buurt 12. Empowerment op gemeenschapsniveau heeft in een project dat zich richt naar een of meerdere geografisch afgebakende buurten, dan betrekking op een krachtige, een vitale leefwereld op buurtniveau. We verklaren dit nader door in te zoomen op elk van de vier componenten. 1. Gemeenschapszin ( sense of community ). Dit lastig te vertalen begrip, heeft betrekking op: ( ) een gevoel van gemeenschap of verbondenheid: iets samen hebben ( ) 13 In dit opzicht wordt onder meer gesproken over een zekere mate van voorspelbaarheid van gedrag, over vertrouwdheid als het kennen van de lokale codes, het hebben van een zekere gedeelde geschiedenis, over worden behandeld en aangesproken als behorend op die plek, over gedeelde basale normen en waarden, voldoende gedeelde grond onder de voeten en over voldoende consensus en integratie ten aanzien van gemeenschappelijke doelstellingen. 14 Voor een beter begrip van deze (soms wazige) omschrijvingen is het nodig te verduidelijken wat hier onder gemeenschap (als vertaling van community ) wordt verstaan. Een belangrijke scheidslijn tussen de verschillende invullingen van het begrip gemeenschap is deze tussen een invulling gebaseerd op een objectieve, geografische setting, afbakening of entiteit (zoals een straat, een buurt of een wijk) en een invulling gebaseerd op een subjectieve betekenisverlening van identiteit. Deze laatste invulling wordt ook wel de psy- 10 We baseren ons hier voornamelijk op de inzichten van: Jacobs G., Braakman M. & Nouweling J. (2005), o.c., pp Raspe A., Vanschoren J. & Van Hooijdonk G. (2002), De kracht van de lokale samenleving, Verwey-Jonker Instituut, Utrecht. 11 Steenssens K. (2001), De structuren van het dagelijks leven. Fragmenten uit tien jaar kijken naar de marge, in J. Vranken, D. Geldof, G. Van Menxel, & J. Van Outsel (2001), Armoede en Sociale Uitsluiting. Jaarboek 2001, Acco, Leuven/Leusden, pp : p Raspe A., Vanschoren J. & Van Hooijdonk G. (2002), o.c., p Jacobs G., Braakman M. & Nouweling J. (2005), o.c., p Raspe A., Vanschoren J. & Van Hooijdonk G. (2002), o.c., pp en

19 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET chologische betekenis van gemeenschap genoemd. Centraal hierin staat een gevoel van toebehoren en (door) het hebben van gedeelde behoeften, waarden, normen en betekenissen. 15 Het is deze psychologische betekenis van het begrip gemeenschap waarop de component gemeenschapszin betrekking heeft. 16 Duidelijk hierbij moet zijn dat empowerment in een buurtgebonden activeringsproject iets, een zekere mate, voldoende gemeenschapszin op buurtniveau veronderstelt, naast de herkenning en erkenning van altijd aanwezige culturele en sociale verschillen en het (daarmee samenhangende) gegeven dat individuen, groepen en organisaties deel uit kunnen maken van meerdere, al of niet buurtgebonden gemeenschappen. Diversiteit wordt dus niet genegeerd. Integendeel. De uitdaging die culturele en sociale diversiteit aan de kracht van een buurt stelt, wordt herkend: wanneer er een grote diversiteit van de buurtbevolking is, zijn hun ideeën, gewoonten, belangen vaak minder gelijklopend. Maar tegelijkertijd gaat de empowermentbenadering ervan uit dat dit niet wil zeggen dat er geen gemeenschappelijke interesses en doelstellingen meer zijn of mogelijk zijn. Bovendien beschikken al die verschillende nationaliteits-, leeftijds-, gezins- en activiteitsgroepen over eigen ervaringen, kennis, vaardigheden, relaties, goederen, enz. waarmee een antwoord kan worden gezocht op die gemeenschappelijke interesses en doelstellingen. Of nog: de grote bevolkingsdiversiteit die een uitdaging is, wordt tegelijkertijd beschouwd als een potentiële kracht want ze is verbonden met een grote middelendiversiteit. Voorwaarden zijn dan: - dat gemeenschappelijke behoeften en doelen (h)erkend zijn of worden; - dat de aanwezige krachtbronnen worden los geweekt en met elkaar verbonden zijn of worden. In de mogelijkheid tot het vervullen van deze twee voorwaarden ligt het tweevoudige belang van de volgende component van empowerment op dit niveau: de sociale kwaliteit. 2. Sociale kwaliteit. De leefwereld, gedeelde behoeften, veronderstellingen, houdingen, doelstellingen en verwachtingen ontstaan en ontwikkelen in en door concrete sociale ervaringen en omstandigheden, in en door sociale relaties. 17 De kwaliteit van de sociale relaties, of de sociale kwaliteit, is dan ook een belangrijke component van empowerment op het gemeenschaps-, c.q. buurtniveau. Belangrijk hierbij is dat die relaties zowel de informele als de formele infrastructuur omvatten. 15 Hawe P. (1994), Capturing the meaning of community in community intervention evaluation: some contributions from community psychology, in Health promotion international, 9, pp Grondlegger van het begrip sense of community is Sarason. Zie: Sarason S.B. (1974), The psychological sense of community. Prospects for a community psychology, Jossey-Bass Publishers, San Francisco, Washington, London. Deze psychologische invulling van het begrip gemeenschap wordt beschouwd als de hoeksteen van de gemeenschapspsychologie ( community psychology ), het wetenschappelijk domein waarbinnen de term empowerment in het begin van de jaren 80 opgang begon te maken (zie: Van Regenmortel T. (2002), o.c., pp en p. 70). 17 Steenssens K. (2001), o.c., p

20 DEEL 1 / ACHTERGROND, DOEL EN OPZET Het is derhalve niet alleen te doen om het leven, de (verschillende) betekenissen en onderlinge betrekkingen in de wijk, maar ook om de interacties tussen bewoners en lokale instituties alsmede om de netwerken tussen wijkkaders en externe actoren en instellingen. 18 Sociale relaties zorgen er bovendien tegelijkertijd voor dat de in de buurt aanwezige krachten (mogelijkheden, capaciteiten, bronnen) met elkaar verbonden kunnen worden. Personen, groepen en organisaties worden dan, zoals in een netwerkanalyse, benaderd als knooppunten in een netwerk van sociale relaties die de toegang tot de (im)materiële bronnen in onze samenleving bepalen. 19 In dit regulatieve vermogen is de uiteindelijke kracht van een lokale samenleving gelegen: De kracht van een lokale samenleving blijkt dus uit het gegeven dat relaties zich tot vermogen kunnen ontwikkelen. ( ) De uitgebreidheid en dichtheid van de formele en informele netwerken zijn niet zozeer van belang als wel het regulatieve vermogen dat daaruit spreekt. 20 Het bundelen van de capaciteiten op buurtniveau en collectieve actie zijn de twee andere geselecteerde componenten van empowerment op dit niveau. 3. Gebundelde capaciteiten of buurtcapaciteit. Bovenstaande omschrijving van het begrip leefwereld geeft aan dat naast de culturele dimensie (die ontstaat en ontwikkelt in de sociale dimensie) ook vaardigheden een rol spelen in het sociaal handelen. Het empowermentparadigma breidt deze component uit tot de aanwezige capaciteiten, waaronder niet enkel vaardigheden maar alle aanwezige immateriële en materiële bronnen moeten worden verstaan. Bij de gebundelde kracht op zich, ontstaat door het verbinden van capaciteiten ook een surplus aan kracht waardoor het geheel méér is dan de som van de delen. In een buurtgebonden activeringsproject staat de buurtcapaciteit op het vlak van buurtgebonden activering en tewerkstelling centraal. De Community Assest Check List van de Asset-Based Community Development - benadering geeft een overzicht van algemene basiscategorieën van kwaliteiten en capaciteiten van een lokale gemeenschap De capaciteiten van individuen. - De vaardigheden van kwetsbare en uitgesloten groepen. - De potenties van (informele) groepen en verbanden van burgers. - De private, gemeentelijke en non-profit instituties. - De fysieke kwaliteiten van de buurt of wijk. - De ontdekkers en ontwikkelaars van capaciteiten en kwaliteiten van mensen (leiders). 18 Raspe A., Vanschoren J. & Van Hooijdonk G. (2002), o.c., p Steenssens K. (2001), o.c., p Raspe A., Vanschoren J. & Van Hooijdonk G. (2002), o.c., p Raspe A., Vanschoren J. & Van Hooijdonk G. (2002), o.c., p. 25. Zie ook: Landelijk Samenwerkingsverband Aandachtswijken (2004), Wijkontwikkeling op eigen kracht. ABCD, LSA, Den Haag; Bewerkte vertaling van: McKnight J.L. & Kretzmann J.P. (1993), Building Communities from the inside out: a path toward finding and mobilizing a community s assets, Northwestern University, The Asset-Based Community Development Institute, Evanston, pp