THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops

Transcriptie

1 Raymond Niesink Sander Rigter THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( )

2

3 Raymond Niesink Sander Rigter THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ) Trimbos-instituut, Utrecht Drugs Informatie en Monitoring Systeem (DIMS) Programma Drug Monitoring Juni,

4 Colofon Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van: het Ministerie van VWS, Directie Voeding, Gezondheidsbescherming Preventie Samenstelling: Raymond Niesink Sander Rigter Projectuitvoering Sander Rigter Chemische analyses Erik Ritzen (DSM-Resolve) John Mommers (DSM-Resolve) Projectleiding Raymond Niesink Beeld omslag Personen afgebeeld op de omslag van deze uitgave zijn modellen en hebben geen relatie tot het onderwerp van deze uitgave of ieder onderwerp binnen het onderzoeksdomein van Trimbos-instituut. ISBN Deze uitgave is te bestellen via met artikelnummer AF1148 Trimbos-instituut Da Costakade 45 Postbus AS Utrecht T: F: , Trimbos-instituut, Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande toestemming van de samenstellers. 2

5 Voorwoord Op verzoek van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is onderzoek gedaan naar de sterkte van cannabisproducten zoals die verkocht worden in Nederlandse coffeeshops. Voor het onderzoek zijn in december 2011 en januari 2012 in een vijftigtal coffeeshops in Nederland anoniem wiet- en hasjproducten gekocht. De monsters zijn door het laboratorium van DSM-Resolve in Geleen geanalyseerd op het percentage THC, CBD en CBN. Het onderzoek is uitgevoerd door medewerkers van het Drugs Informatie en Monitoring Systeem (DIMS) van het Trimbos-instituut onder leiding van Raymond Niesink. Sander Rigter coördineerde de aankoop en registratie van de cannabismonsters. Onze dank gaat uit naar iedereen die op welke wijze dan ook heeft meegewerkt aan dit onderzoek: de medewerkers van de instellingen voor verslavingszorg die hebben geholpen bij het aanschaffen van de monsters en de medewerkers van DSM-Resolve. Niet in het minst zijn we dank verschuldigd aan het personeel en de eigenaren van de coffeeshops, die wij in het kader van dit onderzoek hebben bezocht, voor hun medewerking bij het geven van informatie over de bij hen aangeschafte producten Utrecht, juni

6 4

7 1 Inhoud Samenvatting 3 1 Inleiding De cannabisplant De harsklieren: trichomen Cannabinoïden: 9 -tetrahydrocannabinol, cannabidiol en cannabinol De biosynthese van cannabidiol (CBD) en tetrahydrocannabinol (THC) Cannabidiol versus tetrahydrocannabinol Nederwiet Variatie van het THC-gehalte Spice 14 2 Opzet en uitvoering van het onderzoek Monstername Chemische analyse Verwerking van de gegevens 19 3 Resultaten Gewichten en aankoopprijzen Percentages THC, CBD en CBN Correlaties tussen prijs en sterkte Vergelijking van de THC-gehaltes in cannabisproducten met die van vorige steekproeven Vergelijking van de CBD-gehaltes in verschillende cannabisproducten Ten opzichte van het THC-gehalte 29 4 Discussie 35 5 Conclusies 41 6 Summary 43 Referenties 45 Bijlage A Boxplots: spreiding van het THC-gehalte in de diverse cannabisproducten 49 Bijlage B Boxplots: spreiding van het CBD-gehalte in de diverse cannabisproducten 53

8

9 3 Samenvatting In dit rapport worden de resultaten beschreven van het dertiende jaarlijkse onderzoek naar de sterkte van cannabisproducten zoals deze in Nederlandse coffeeshops te koop worden aangeboden. Het onderzoek is uitgevoerd op verzoek van het ministerie van VWS. At random werden 50 Nederlandse coffeeshops geselecteerd uit de meest recente lijst van gedoogde coffeeshops in Nederlandse gemeenten. Ten behoeve van het onderzoek zijn 14 monsters wiet van buitenlandse herkomst 1, 58 monsters nederwiet (meest populaire variant), 57 monsters buitenlandse hasj en 11 monsters hasj bereid uit nederwiet aangekocht. Ook werden 48 wietmonsters aangekocht die door de medewerkers van de coffeeshops als het meest sterk werden beschouwd. De aankoop geschiedde anoniem. Het is daarom niet te achterhalen welk cannabissample uit welke coffeeshop afkomstig is. Van oudsher bevat hasj meer THC dan wiet. Dit komt omdat hasj een concentratieproduct is van wiet. Geïmporteerde hasj bevat gemiddeld meer THC dan geïmporteerde wiet (16,1% versus 5,7%) en Nederlandse hasj, nederhasj, bevat gemiddeld meer THC dan Nederlandse wiet (35,0% versus 15,5%). Het gemiddelde THC-percentage in nederwiet was lager, hoewel niet significant, dan in de meting van het afgelopen jaar (16,5% in 2011 versus 15,5% in 2012). De gemiddelde THC-concentratie in wiet die werd aangekocht als zijnde het meest sterk bleef gelijk (17,0% in 2011 versus 16,9% in 2012). De gemiddelde THC-concentratie in de meest populaire nederwiet verschilde niet significant van de gemiddelde THC-concentratie in de (neder)wiet die als meest sterk werd omschreven (15,5% versus 16,9%). Geïmporteerde wiet bevatte gemiddeld minder THC dan enige van de andere cannabisproducten (5,7%) en Nederlandse hasj bevatte gemiddeld meer THC (35,0%) dan de andere cannabisproducten. De gemiddelde THC-concentratie van geïmporteerde wiet daalde van 6,6% in 2011 naar 5,7% in Voor buitenlandse en Nederlandse hasj was het afgelopen jaar een stijging in het gemiddeld THC-gehalte te zien (respectievelijk van 14,3% in 2011 naar 16,1% in 2012 en van 29,6% in 2011 naar 35,0% in 2012). De prijs die gemiddeld voor een gram nederwiet werd betaald is ten opzichte van vorig jaar gestegen ( 8,30 in 2011 versus 9,28 in 2012). De prijs die betaald moest worden voor geïmporteerde wiet lag wederom een stuk lager dan voor die van de andere cannabisproducten, de prijs voor een gram nederhasj was echter hoger. Tot in 2004 steeg het gemiddelde percentage THC in nederwiet (Pijlman e.a., 2005). In de daaropvolgende jaren was sprake van een geleidelijke daling; de afgelopen jaren lijkt het gemiddelde percentage THC in nederwiet zich te stabiliseren tussen de 15 á 18%. 1 Met buitenlandse wiet of geïmporteerde wiet wordt bedoeld wiet die (vermoedelijk) niet in Nederland is gekweekt. Nederhasj is hasj die gewonnen wordt uit nederwiet.

10 4 Sinds 2010 wordt in september geen extra bemonstering meer uitgevoerd. De metingen van de afgelopen 10 jaar lieten zien dat het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet in september lager was dan in januari en dat er dus sprake is van enige seizoensinvloed. In de literatuur zijn aanwijzingen dat cannabidiol (CBD) een deel van de negatieve effecten van THC kan tegengaan (Niesink en van Laar, 2012). Ook uit het onderzoek van dit jaar blijkt dat alleen geïmporteerde hasj een voldoende hoeveelheid CBD bevat om eventueel positieve effecten te kunnen bewerkstelligen. De ander cannabisvarianten (nederwiet, nederhasj en geïmporteerde wiet) bevatten slechts een zeer geringe hoeveelheid CBD.

11 5 1 Inleiding Sinds 1999 wordt door het Trimbos-instituut de sterkte van cannabisproducten gemeten. Het betreft producten die te koop worden aangeboden in Nederlandse coffeeshops. Hiermee wordt de sterkte van cannabis, zoals deze door gebruikers wordt geconsumeerd, systematisch in kaart gebracht. In de jaren negentig verschenen berichten in de media over hoge THC-concentraties in Nederlandse wiet. Omdat het niet mogelijk was om deze berichten tegen te spreken, dan wel te bevestigen zonder adequate gegevens, werd begonnen om de THC-gehaltes van cannabisproducten te monitoren. Sinds de winter van 1999/2000 worden daarom ieder jaar in 50 coffeeshops verspreid over het land anoniem cannabisproducten aangeschaft. De producten worden in een laboratorium geanalyseerd op het THC-, CBD- en CBN-gehalte. In dit rapport worden de resultaten besproken van de 13e jaarlijkse (winter)meting. 1.1 De cannabisplant De hennepplant met als geslachtsnaam cannabis behoort tot de familie der Cannabacea (hennepachtigen). Ook de hopplant (Humulus lupulus) behoort tot de hennepfamilie. Hennep wordt reeds duizenden jaren gekweekt en veredeld vanwege de vezels, het zaad en de olie maar ook vanwege de psychoactieve eigenschappen van de plant. Cannabis is van nature een tweeslachtige, tweehuizige plant, dat wil zeggen dat er zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen zijn die elk op aparte planten voorkomen (Paris en Nahas, 1973). Ten behoeve van de hennepvezelproductie worden er eenhuizige varianten gekweekt waarbij de mannelijke en vrouwelijke bloeiwijzen op één plant groeien. Over het algemeen is de vrouwelijke plant sterk vertakt en kan tussen de 3 en 4 meter hoog worden. Mannelijke planten zijn meestal kleiner en minder vertakt. Of men van doen heeft met een mannelijke of vrouwelijke plant is pas te zien wanneer de bloeiwijzen zich hebben ontwikkeld. Vroeger kon men mannelijke planten daarom pas verwijderen wanneer deze al volgroeid waren, tegenwoordig zijn er zaden te koop (gefeminiseerd) die alleen vrouwelijke planten voortbrengen. Om in de natuur vruchtbare zaden te kunnen produceren moeten vrouwelijke planten bevrucht worden met pollen van de mannelijke bloem. Om het opvangen van de pollen uit de lucht te vergemakkelijken produceert de vrouwelijke plant een kleverige hars aan haar bloemtoppen (Zie 1.2). De hars beschermt de zaden ook tegen hitte en insecten. Wanneer de vrouwelijke bloem eenmaal bevrucht is neemt de productie van hars af. De hoeveelheid THC die een cannabisplant produceert is behalve van genetische factoren afhankelijk van diverse landbouwkundige factoren zoals licht, bodem, en de manier waarop de planten worden geoogst. In een warme en droge atmosfeer produceert de cannabisplant meer THC-bevattende harsen, terwijl ze in gematigde omstandigheden, juist meer vezels zal produceren. Cannabisproducten afkomstig van binnenkweek zullen daarom meer THC bevatten dan soortgelijke producten afkomstig van buitenkweek.

12 6 Met name de onbevruchte vrouwelijke bloemen bevatten veel THC-houdende harsen, veel meer dan bevruchte vrouwelijke bloemen. Zodra een vrouwelijke bloem is bevrucht met de pollen van de mannelijke plant stopt zij met de aanmaak van de THC-bevattende harsen. Door tijdig de mannelijke planten te verwijderen, of door alleen vrouwelijke planten te kweken, bv. via stekken of door zaden te gebruiken die alleen vrouwelijke planten voortbrengen, voorkomt men dat de vrouwelijke planten bevrucht kunnen worden. Door vervolgens alleen de bloemtrossen van deze onbevruchte vrouwelijke bloemen te oogsten en te drogen verkrijgt men een marihuanavariant zonder zaden met hogere concentraties THC. Deze marihuanavorm staat bekend als sinsemilla (sin = zonder; semilla = zaad). 1.2 De harsklieren: trichomen De oppervlaktelaag, de epidermis, van volwassen cannabisplanten is bezaaid met haarvormige kliertjes, de trichomen (Figuur I-1). Met name de vrouwelijke bloemen bevatten veel van deze trichomen. Eigenlijk zijn het haarvormige uitstulpingen met aan de top enkele kliercellen die bedekt worden door een holte waarin de afscheidingsproducten van deze kliercellen worden opgevangen. Deze holte is van de buitenwereld afgescheiden door een waslaag. THC en de andere cannabinoïden stapelen zich hierin op. Omdat cannabinoïden niet voorkomen in de kliercellen van de haarkliertjes wordt aangenomen dat de cannabinoïden uit haar precursoren, de terpenen en fenolen, worden gevormd aan de rand van deze cellen en direct aan de secretoire ruimte worden afgegeven. Hier hechten de cannabinoïden zich aan de celwanden, het oppervlak van secretoire blaasjes, aan vezelachtige structuren aan de oppervlakte van de kliercellen en aan de waslaag. De sterke hechting van THC en de andere cannabinoïden aan deze cellulaire structuurcomponenten, doet vermoeden dat het eerder gaat om een chemische binding dan dat de cannabinoïden zich vrijelijk in de secretoire ruimte kunnen bewegen. Ook in de celwanden van andere cellen van de cannabisplant wordt THC aangetroffen. In principe zijn alle cellen van de cannabisplant in staat om cannabinoïden zoals THC te produceren. De genen die nodig zijn voor de productie van THC komen in alle cellen van de cannabisplant voor, alleen de cellen van de haarkliertjes produceren grote hoeveelheden. Planten die door mutaties of door bepaalde kweekmethoden minder haarkliertjes bezitten bevatten aanzienlijk minder cannabinoïden. Overigens betekent de aanwezigheid van veel klierhaartjes ook weer niet automatisch dat de plant veel THC produceert, het kan ook zijn dat deze juist veel CBD produceert (Zie 1.3).

13 7 Figuur I-1 Elektronenmicroscopische opname van de harskliertjes, de trichomen, van de cannabisplant (Bron: Rechts een schematische weergave (Bron: Briosi en Tognini, 1894). 1 = waslaag; 2 = excretieruimte; 3 = kliercellen; 4 = halscellen; 5 = epidermiscellen. Van oorsprong wordt hashish (hasj of Charas) gemaakt door de hars met de daarin voorkomende cannabinoïden van de plant te wrijven en te schudden en samen te persen tot een compacte massa. Harsklieren met cannabinoïden en terpenen zijn mogelijk een vorm van aanpassing van de plant aan het milieu. Het beschermt de plant tegen schimmels, insecten en tegen vraat door dieren, maar ook tegen uitdroging door de wind en de zon. 1.3 Cannabinoïden: 9 -tetrahydrocannabinol, cannabidiol en cannabinol Inmiddels zijn uit de cannabisplant, Cannabis sativa, meer dan 500 verbindingen geïsoleerd (El-Sohly and Slade, 2005; Radwan e.a., 2009), iets meer dan 100 hiervan behoren tot de cannabinoïden (Mehmedic e.a., 2010). Cannabinoïden vormen een groep van biologisch actieve verbindingen die structureel verwant zijn. De cannabinoïden worden ingedeeld in drie groepen: endogene cannabinoïden (endocannabinoïden), synthetische cannabinoïden en fytocannabinoïden. Fytocannabinoïden zijn cannabinoïden die door planten worden aangemaakt. Overigens geldt dat alleen voor de cannabisplant, tot op heden zijn deze verbindingen nooit in andere plantensoorten aangetroffen. De belangrijkste cannabinoïden, dat wil zeggen die welke in de hoogste concentraties in de cannabisplant voorkomen, zijn: 9 -tetrahydrocannabinol ( 9 -THC), cannabidiol en cannabinol.

14 8 Figuur I-2 Structuurformule van 9-tetrahydrocannabinol (THC). Van de cannabinoïden zijn 9 -tetrahydrocannabinol ( 9 -THC) en 8 -tetra-hydrocannabinol ( 8 -THC) de enige twee die alle psychoactieve effecten van marihuana kunnen opwekken (Grotenhermen, 1999). Omdat de hoeveelheid 8 -THC in de cannabisplant ten opzichte van 9 -tetrahydrocannabinol te verwaarlozen is wordt de sterkte van de psychoactieve effecten van de cannabisplant in de praktijk gerelateerd aan de concentratie 9 -THC. Hoewel de concentratie THC voor de gebruiker een belangrijke indicatie is voor de kwaliteit van cannabisproducten is dit niet de enige factor. Het is te vergelijken met alcohol in rode wijn. Hoewel de hoeveelheid alcohol in rode wijn verantwoordelijk is voor het psychoactieve effect van de wijn, zijn andere stoffen verantwoordelijk voor de geur, de kleur en de smaak ervan. Deze eigenschappen zijn minstens even belangrijk voor de kwaliteit (Niesink e.a., 2008). In de hennepplant is 9 -THC slechts voor een klein deel in vrije vorm aanwezig. Het grootste deel van de stof is aanwezig in de vorm van zuren (THC-zuren) die bij verhitting, bijvoorbeeld door roken of koken, spontaan tot 9 -THC decarboxyleren. Figuur I-3 Omzetting van cannabiszuren in 9-tetrahydrocannabinol ( 9-THC). Omdat de gebruiker in de praktijk wordt blootgesteld aan de totale hoeveelheid 9 -THC wordt in dit onderzoek de totale hoeveelheid 9 -THC in de aangekochte cannabismonsters bepaald. Hiervoor wordt de cannabis tijdens het analyseproces zodanig verhit dat alle THC-zuren worden omgezet in vrije THC. Hoewel de meeste cannabinoïden zelf niet psychoactief zijn, of slechts in beperkte mate, zijn sommige in staat de effecten van THC te versterken of juist te remmen.

15 9 Figuur I-4 Structuurformule van cannabidiol (CBD). Behalve THC bevat de hennepplant ook twee andere in meetbare concentraties voorkomende cannabinoïden, cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN). In de natuur komen 9 -THC en CBD het meest voor. Cannabidiol is evenals 9 -THC in bijna alle cannabisvariëteiten aanwezig. Afhankelijk van de variëteit kan CBD van 0 tot 95% bijdragen aan de totale hoeveelheid cannabinoïden in een plant. De hennep die gebruikt wordt voor vezelproductie bevat over het algemeen meer CBD dan 9 -THC. CBD is zelf niet psychoactief, maar in combinatie met 9 -THC kan het bepaalde aspecten van een high versterken of verzwakken. CBD kan ook enkele farmacologische effecten van THC verminderen, de stof heeft echter veel minder affiniteit tot de CB 1 - en CB 2 -receptor dan THC (Chesworth e.a., 2009; Long e.a., 2009). Figuur I-5 Structuurformule van cannabinol (CBN). Cannabinol wordt niet door de hennepplant zelf gemaakt, maar is een degradatieproduct van 9 -THC. 9 -THC kan geoxideerd worden tot CBN. Verse cannabisproducten bevatten slechts weinig CBN (Ross en ElSohly, 1997). Cannabinol heeft zelf geen psychoactieve werking. De concentratie ervan in een hennepproduct geeft aanwijzingen over de oorspronkelijke hoeveelheid 9 -THC. 1.4 De biosynthese van cannabidiol (CBD) en tetrahydrocannabinol (THC) Tot 1964 werd aangenomen dat THC in de cannabisplant werd gevormd door omzetting van CBD. CBD zelf zou worden gevormd uit een monoterpeen en olivetol of olivetolzuur en alle andere cannabinoïden zouden op hun beurt ontstaan uit CBD. In 1964 toonden Gaoni en Mechoulam aan dat de stof cannabigerolzuur (cannabigerolic acid; CBGA) de precursor is van CBD (Mechoulam en Gaoni, 1965; Gaoni and Mechoulam, 1964). CBG zelf wordt in de cannabisplant gevormd door de condensatie van geranylfosfaat (geranylphosphate; GPP) met olivetol of olivetolzuur (Figuur I-6).

16 10 Vervolgens concludeerden Mechoulam en collega s dat zowel CBD als THC en CBN afzonderlijk werden gevormd uit CBG; alleen de wijze waarop en het enzym dat voor de omzettingen verantwoordelijk is verschillen (Mechoulam, 1970). In figuur 1-6 zijn de belangrijkste biosynthesestappen van CBD en THC weergegeven. Het is opvallend dat in de plant niet de vrije fenolen, maar de carbonzuren van CBD en THC worden gevormd. De carboxylgroep (-COOH) is niet erg stabiel en onder invloed van hitte of licht verdwijnt deze snel in de vorm van CO 2, waarna de neutrale cannabinoïden CBD en THC ontstaan. Het feit dat CBD en THC een gemeenschappelijke precursor hebben betekent ook dat planten niet èn veel THC èn veel CBD kunnen bevatten. De verhouding van de omzettingsenzymen CBDA synthase en 9 -THC synthase bepaalt uiteindelijk of een plant veel THC of veel CBD aanmaakt uit de voorhanden zijnde CBGA. Die verhouding is genetisch bepaald (voor review: Hazekamp e.a., 2010). Figuur I-6 Biosynthese van 9 -tetrahydrocannabinol en cannabidiol in de cannabisplant uit hun gemeenschappelijke precursor cannabigerolzuur (CBGA). (1) = CBDA synthase; (2) = 9-THC synthase; (3) = decarboxylering; (4) = oxygenatie van THC tot CBN. 1.5 Cannabidiol versus tetrahydrocannabinol In 1940 beschreven Adams en medewerkers voor het eerst de isolatie van een cannabinoïdachtige structuur uit het extract van de cannabisplant (Adams e.a., 1940). In 1963 waren Mechoulam en Shvo in staat om de structuur van deze stof, cannabidiol, op te helderen (Mechoulam en Shvo, 1963). Tot begin jaren 70 werden geen farmacologische effecten van CBD gerapporteerd. Wel was het al snel duidelijk dat CBD geen cannabisachtige effecten veroorzaakte, het bleek een niet-psychoactieve stof te zijn. De interesse in onderzoek naar cannabis nam pas weer toe in het begin van de jaren negentig. Dit kwam door de ontdekking van specifieke receptoren voor de cannabinoïden in het zenuwstelsel en de daaropvolgende isolatie van een endogeen cannabinoide, het anandamide. Daarna is het aantal publicaties over cannabis

17 11 zienderogen gestegen, maar pas sinds de millenniumwisseling groeide ook de belangstelling voor CBD (Zuardi, 2008). Aanvankelijk werd aangenomen dat alleen THC farmacologisch actief was omdat alleen die stof de effecten van cannabis in diermodellen en de mens kon nabootsen (Mechoulam en Carlini, 1978). Het idee dat CBD geen farmacologische eigenschappen had veranderde met de waarneming dat de activiteit van cannabis in diermodellen sterk verschilde, iets dat niet alleen kon worden toegeschreven aan de verschillende hoeveelheid THC in de cannabis. Daarop ontstond het vermoeden dat andere cannabinoïden, zoals CBD, de effecten van THC kunnen beïnvloeden. Hoewel aanvankelijk dus het idee bestond dat CBD een inactief cannabinoïde was zijn er inmiddels publicaties over anticonvulsieve en angstremmende eigenschappen van CBD, ook werden effecten tegen misselijkheid, antioxidatieve eigenschappen en als mogelijk geneesmiddel bij reumatoïde artritis beschreven (voor reviews, zie Mechoulam e.a., 2002; Mechoulam e.a., 2007; Zuardi, 2008; Niesink en van Laar, 2012). Het lijkt er inmiddels op dat CBD verantwoordelijk is voor een deel van de positieve effecten van cannabis (Zuardi e.a., 2006; Mechoulam e.a., 2007; Russo en Guy, 2006; Scuderi e.a., 2009; Niesink en van Laar, 2012). Ook bij de psychotogene 2 effecten van cannabis lijkt CBD een belangrijke rol te spelen. Epidemiologisch onderzoek heeft aangetoond dat cannabisgebruik, in ieder geval gebruik tijdens de adolescentie, een belangrijke risicofactor is voor het ontstaan van schizofrenie op latere leeftijd (voor reviews: Moore e.a., 2007; CAM, 2008; Bossong en Niesink, 2010). Cannabis met een hoog THC-gehalte lijkt daarbij een groter risico te vormen dan cannabis met een lage THC-concentratie. Nog belangrijker lijkt echter de verhouding THC/CBD te zijn. Des te lager het CBD-gehalte, des te hoger het risico. Uit onze jaarlijkse metingen is gebleken dat nederwiet meer 9 -tetrahydrocannabinol (THC) bevat dan de wiet uit de jaren negentig. Waar minder aandacht aan besteed is, maar wat ook uit deze metingen bleek, is dat cannabidiol (CBD) nauwelijks voorkomt in nederwiet. De afwezigheid van CBD lijkt een belangrijke rol te spelen in de ontwikkeling van psychoses. Laboratoriumstudies hebben aangetoond dat pure, synthetische, THC een voorbijgaande psychose veroorzaakt bij 40 tot 50 procent van de gezonde mensen (D Souza et al, 2009). In tegenstelling tot THC lijkt CBD een antipsychotisch effect te hebben. Onderzoek bij mensen wijst in die richting, alleen zijn er nog maar weinig mensen onderzocht. 1.6 Nederwiet In Nederland stamt het gebruik van cannabis als genotmiddel uit de jaren zeventig. In de beginjaren ontstonden de eerste coffeeshops, zoals Sarassani in Utrecht en Mellow Yellow, Rusland en The Bulldog in Amsterdam. In die eerste jaren werd bijna alle in Nederland gebruikte cannabis, toen nog voornamelijk hasj, geïmporteerd. In de jaren tachtig werd steeds meer wiet in Nederland zelf gekweekt, deze in Nederland gekweekte cannabis wordt nederwiet genoemd. Oorspronkelijk was deze nederwiet volgens de gebruikers van zeer slechte kwaliteit. Gaandeweg slaagden kwekers erin om varianten te kweken die de concurrentie met buitenlandse wiet aankonden. Een belangrijke eigenschap van nederwiet is dat ze geschikt is om binnenshuis of in kassen gekweekt te worden. Voor een uitgebreid overzicht over oorsprong en achtergrond van nederwiet 2 Psychotogeen = psychose inducerend.

18 12 verwijzen we naar de introductie van The Cannabible (R.C. Clarke in: King, 2001). Hier volstaan we met een korte samenvatting. Omdat marihuana verboden was, maar er voldoende vraag bestond, hebben in de jaren zeventig, met name in de Verenigde Staten en Canada velen zich beziggehouden met de illegale kweek van marihuanaplanten. De oorspronkelijk gebruikte variëteiten waren sativa varianten, dat wil zeggen dat de planten afkomstig waren van de plant Cannabis sativa. In de jaren zeventig werden vrijwel alle planten buiten gekweekt. In de Verenigde Staten (her)ontdekte men toen ook het principe van de sinsemilla. In het midden van de jaren zeventig bestond het merendeel van de thuisgekweekte marihuana in de Verenigde Staten uit sinsemillaplanten (zie 1.1). Een groot probleem voor de illegale kwekers was dat de planten altijd in dezelfde tijd, nazomer en vroege herfst, geschikt waren om te oogsten. Daarbij speelde dat de gebruikte sativas enorm hoog konden worden, sommige planten bereikten hoogtes van vier tot vijf meter, en waren daarmee een gemakkelijk doelwit voor opsporingsdiensten. Dit was één van de redenen waarom men probeerde kleinere varianten te ontwikkelen. Een manier waarop men kleinere planten kon kweken was door ze te kruisen met de veel kleinere Cannabis indica. Zaden van deze variëteit konden worden verkregen uit Afghanistan en later, na de Russische inval in 1979, uit Pakistan. Probleem was dat de cannabis afkomstig van de oorspronkelijke Cannabis sativa veel sterker was en volgens kenners ook veel beter van kwaliteit (smaak, geur en dergelijke). Door het kruisen van sativa en indica variëteiten bestond binnen korte tijd de gehele Noord-Amerikaanse marihuanapopulatie uit sativa/indica hybriden en kwamen pure sativa planten nog maar nauwelijks voor. Wanneer bij selectie en kweek van marihuanaplanten niet voldoende zorgvuldigheid wordt betracht, veranderen de planten binnen enkele generaties al gauw in onkruidachtige planten met weinig smaak, geur en psychoactieve stoffen. De nieuwe hybride planten bleken ook gevoelig voor ziekten zoals virussen en schimmels. Figuur I-7 Schematische weergave van de verschillende natuurlijke fenotypen van cannabis: Cannabis indica, Cannabis sativa en Cannabis ruderalis.

19 13 In 1978 brachten Nederlanders voor het eerst zaden mee uit de Verenigde Staten. De eerste goede zaden werden rond 1980 geïmporteerd. Begin jaren tachtig begonnen Nederlandse kwekers op basis van Amerikaanse vrouwelijke marihuanaplanten nieuwe hybride soorten te kweken. In het begin bevatten de in Nederland gekweekte Amerikaanse planten bijna geen THC, maar hadden wel een zeer penetrante geur. Ze werden vanwege deze geur aangeduid als skunk. Overigens is het niet de THC die verantwoordelijk is voor de typerende geur van cannabis, de geur is afkomstig van bepaalde aromatische verbindingen die eveneens in het hars van de hennepplant aanwezig zijn. Door samenwerking en informatie-uitwisseling tussen de verschillende kwekers groeiden er in 1985 in Nederlandse kassen diverse in de Verenigde Staten ontwikkelde cannabissoorten. De bekendste waren: Skunk #1, Early Pearl, Original Haze, Northern Lights en Holland s Hope. Halverwege de jaren tachtig introduceerde het bedrijf, Sensi Seeds, een grootschalige kloontechniek. Dit resulteerde erin dat de productie van kiemplanten belangrijker werd dan de productie van zaden. Door de kwaliteit van de wiet afkomstig van deze planten steeg de verkoop van nederwiet van jaar tot jaar: dit ging ten koste van de verkoop van geïmporteerde hasj. Sinds 1996 was de verkoop van nederwiet twee keer zo hoog als die van hasj (B. Dronkers, in: Rosenthal, 2001). In de begintijd lag het accent op het kweken van planten met een voldoende hoog THC-gehalte. Toen eenmaal een voldoende sterkte was bereikt verschoof het accent bij het veredelen steeds meer van sterkte naar smaak, geur, kleur en uiterlijk. Was de kwaliteit van de eerste nederwiet volgens kenners nog zeer slecht, door toepassing van diverse kruis-, kweek- en kloontechnieken is men er in geslaagd om nederwietvariëteiten te kweken die sterker en kwalitatief beter zijn dan de oorspronkelijke Amerikaanse moederplanten. Nederlandse cannabiszaden worden inmiddels geëxporteerd over de hele wereld (Rosenthal, 2001; 2004; 2007; 2010). 1.7 Variatie van het THC-gehalte De hoeveelheid THC in een cannabisplant is niet homogeen over de plant verdeeld. Vrouwelijke bloemtoppen bevatten veel meer THC dan andere delen van de plant. Daarnaast is de hoeveelheid THC gedurende de bloeiperiode niet constant. Tijdens de bloeiperiode bereikt het THC-gehalte in de vrouwelijke bloemtop een maximum, wanneer het maximum eenmaal bereikt is neemt de hoeveelheid THC weer af. Een plant bevat meerdere bloemtoppen en niet alle bloemtoppen bevatten evenveel THC. Binnen één en dezelfde partij kan de hoeveelheid THC sterk verschillen.

20 14 Figuur I-8 THC-percentages gemeten in cannabissamples van eenzelfde soort. In iedere coffeeshop werden van één soort vier of vijf porties aangeschaft. De resultaten werden vergeleken met de analyses van drie typen cannabis afkomstig van het Bureau Medicinale Cannabis. De rode lijntjes geven de actuele meetresultaten, het zwarte balkje de gemiddelde waarde. In september 2011 werd door het DIMS-bureau van het Trimbos-instituut in vier verschillende coffeeshops vier of vijf porties nederwiet van één en dezelfde soort aangekocht, vier keer White Widow, vijf keer Crystal, vijf keer Cheese en vijf keer Super Skunk. In theorie zouden deze porties per coffeeshop een gelijke hoeveelheid THC moeten bevatten. De porties werden tegelijk met verschillende porties van drie cannabisvarianten van het Bureau Medicinale Cannabis (BMC): Bedrocan, Bediol en Bedrobinol, geanalyseerd. De resultaten zijn weergegeven in bovenstaande figuur. De variatie in de THC-percentages binnen de BMC-varieteiten is niet groot: Bedrocan gemiddeld 12,6 ± 0,6 (minimum 12,3; maximum 13,5), Bediol gemiddeld 5,5 ± 0,5 (minimum 5,0; maximum 6,1) en Bedrobinol gemiddeld 19,0 ± 0,4 (minimum 18,6; maximum 19,4%). De in de coffeeshops aangekochte wietsamples vertonen een grotere spreiding in THC-gehalte binnen één variëteit (en batch!). Coffeeshop 1, White Widow: gemiddelde THC-percentage 16,8 ± 2,4 (minimum 14,2; maximum 19,5); coffeeshop 2, Crystal: gemiddeld 11,1 ± 0,8 (minimum 10,3; maximum 12,1); coffeeshop 3, Cheese: gemiddeld 8,1 ± 2,9 (minimum 5,1; maximum 11,6) en coffeeshop 4, Super Skunk: gemiddeld 14,4 ± 1,7 (minimum 12,3; maximum 16,7). De ranges tussen minimum en maximum lopen bij de monsters van het Bureau Medicinale Cannabis van 0,8 tot 1,2%, terwijl dat bij de monters uit de coffeeshop verloopt van 1,8 tot 6,5%. Om in het kader van wetenschappelijk onderzoek iets te kunnen zeggen over het gemiddelde THC-gehalte van een specifieke soort of variëteit zouden meerdere monsters geanalyseerd moeten worden. In dit onderzoek is echter geen onderzoek gedaan naar specifieke soorten. 1.8 Spice Al eerder besteedden we in onze rapportages aandacht aan het fenomeen Spice, een soort van alternatief voor cannabis (Niesink e.a., 2009). Nog steeds worden in diverse landen van deze kruidenmengsels, die bij het roken een psychoactieve werking hebben, te koop aangeboden. Het effect van roken van Spice is vergelijkbaar met dat van cannabis. Hoewel deze kruiden, meestal aangeduid onder de naam Spice, verkocht

21 15 worden als geurkruiden ( wierook ) worden ze door de consument gebruikt als vervanging van cannabis. Door de aandacht in diverse media verkreeg dit product in 2008 in diverse landen een enorme populariteit; de verkoop van deze producten in sommige Europese landen steeg gigantisch. De verpakking van de betreffende kruidenmengsels vermeldde de aanwezigheid van diverse kruiden die in de traditionele geneeskunde worden gebruikt, waaronder Canavalia maritima, Nymphaea caerulea (= Blauwe Lotus), Scutellaria nana, Pedicularis densiflora, Leonotis leonurus, Zornia latifolia, Nelumbo nucifera en Leonurus sibiricus. Het is niet uit te sluiten dat sommige van de genoemde kruiden psychoactieve stoffen bevatten. Genetische analyses van een aantal Spice producten toonde echter aan dat veel van de geclaimde planten helemaal niet in het mengsel voorkwamen (Uchiyama e.a., 2010). Dit doet vermoeden dat de betreffende namen op de verpakking waren gezet om de aanwezigheid van andere stoffen te maskeren (Vardakou e.a., 2010). Onderzoek in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk hebben dan ook aan het licht gebracht dat de cannabisachtige effecten worden veroorzaakt doordat aan het kruidenmengsel synthetische cannabinoïden zijn toegevoegd (Lindigkeit e.a., 2009). Na een verbod van de aangetroffen synthetische cannabinoïden in sommige landen verschenen meteen nieuwe producten op de markt, waaraan andere, nog niet verboden synthetische cannabinoïden waren toegevoegd. Spiceproducten worden gebruikt om het verbod op cannabis te omzeilen. De synthetische cannabinoïden zijn met de gebruikelijke methoden niet gemakkelijk in bloed of urine op te sporen. Hierdoor worden bijvoorbeeld bij verkeerscontroles geen cannabinoïden aangetroffen. In een aantal landen worden spiceproducten ook gekocht omdat er moeilijk aan (goede) cannabis te komen is. Omdat niet veel bekend is over de farmacologie, maar met name niet over de toxicologie van synthetische cannabinoïden, is niet duidelijk hoe schadelijk deze producten zijn voor de gezondheid van de gebruiker. In de literatuur worden wel ernstige intoxicaties gemeld (LaPoint e.a., 2011). Het lijkt erop dat er een relatie is tussen de aanwezigheid van (natuurlijke) cannabis in ons land en het niet of nauwelijks voorkomen van Spice op het niveau van de gebruiker. Spice die wel in Nederland is aangetroffen bleek bestemd voor export.

22

23 17 2 Opzet en uitvoering van het onderzoek De centrale vraag van dit onderzoek is: "Hoe hoog is het THC-gehalte in hasj en wiet die in Nederlandse coffeeshops wordt verkocht?" Deelvragen zijn: Hoe hoog zijn de THC-gehaltes van in Nederland gekweekte cannabisproducten (nederwiet) en zijn deze significant verschillend van die welke uit het buitenland worden geïmporteerd? Welke veranderingen hebben zich in de afgelopen jaren voorgedaan? Hoe hoog zijn de CBD- en CBN-concentraties in nederwiet en nederhasj, en verschillen deze van die van geïmporteerde wiet en hasj? Op de eerste deelvraag is ook in de voorgaande onderzoeken een antwoord verkregen (Niesink e.a., 2000 t/m 2008; Rigter e.a., 2009; Rigter en Niesink, 2010; Rigter en Niesink, 2011 en Pijlman e.a., 2005). De tweede deelvraag kan beantwoord worden door de gevonden THC-gehaltes te vergelijken met eerder in Nederland en inmiddels ook in het buitenland uitgevoerd onderzoek en door de resultaten van opeenvolgende jaren onderling te vergelijken. De CBD- en CBN-analyses geven een antwoord op de laatste vraag. 2.1 Monstername Voor dit onderzoek zijn 50 coffeeshops uit het totaal van Nederlandse coffeeshops at random geselecteerd. Op de hiervoor gebruikte geactualiseerde lijst van Bureau Intraval stonden op het moment van selectie de namen en adressen van 666 in Nederland door de lokale overheden gedoogde coffeeshops (Bieleman en Nijkamp, 2010). De steekproeftrekking werd uitgevoerd door het bureau Intraval met behulp van de SPSSroutine Sample. Iedere coffeeshop werd bezocht door twee medewerkers. Dit werd gedaan omdat volgens AHOJ-G criteria per bezoeker van een coffeeshop per dag niet meer dan 5 gram cannabisproduct mag worden verkocht, ongeacht de sterkte en ongeacht de soort. De medewerkers waren voorzien van een identiteitsbewijs, een kopie van de ontheffing van de Opiumwet voor dit onderzoek, een afvinklijst van de monsters ten behoeve van het opiumverlof en een brief waarin de medewerking werd gevraagd voor het onderzoek. Aan de beheerder/exploitant van de coffeeshop werd eerst gevraagd naar de menukaart. Vervolgens werd gevraagd welke kwaliteit nederwiet het meest populair was, in casu het meest werd verkocht. Ook werd gevraagd naar de soort nederwiet die als het "sterkste"

24 18 werd beschouwd 3. Indien aanwezig werd van de betreffende kwaliteiten één portie aangeschaft 4. Per monster werd gevraagd naar een standaardportie 5. Ook werd 1 portie nederhasj gekocht, wanneer dit niet aanwezig was werd 1 portie hasj van de meest populaire kwaliteit geïmporteerde hasj aangeschaft. Ook werd 1 portie geïmporteerde wiet gekocht. Niet iedere coffeeshop verkoopt geïmporteerde wiet en nederhasj. In gevallen waarin een bepaalde soort niet in het assortiment voorkwam werd een extra monster van een ander product aangeschaft. In principe werden per geselecteerde coffeeshop 4 cannabismonsters aangekocht, bestaande uit 1 gebruikseenheid van de meest verkochte nederwiet, 1 gebruikseenheid wiet van buitenlandse afkomst, 1 gebruikseenheid hasj en 1 gebruikseenheid van de sterkste kwaliteit Nederlandse of geïmporteerde wiet. Nadat de transactie was afgesloten en de monsters waren betaald werd aan de beheerder meegedeeld dat de monsters bedoeld zijn voor wetenschappelijk onderzoek in het kader van de volksgezondheid. Eventueel werd de brief waarin om medewerking wordt gevraagd overhandigd. Vervolgens werd aan de beheerder gevraagd of deze bereid is enkele vragen over de aangeschafte monsters te beantwoorden. Indien hierop bevestigend werd geantwoord, werden de volgende vragen gesteld: Wat is de naam van de zojuist aangeschafte cannabismonsters en zijn deze uit Nederland of het buitenland afkomstig? Weet u iets meer over de kweek van deze monsters? Zijn de planten waarvan deze hasj- of wietmonsters afkomstig zijn buiten of binnen gekweekt? Betreft het hydrocultuur? Zijn de planten op een biologische wijze gekweekt? Biologisch wil hier zeggen dat de planten gekweekt zijn zonder gebruik te maken van chemische bestrijdingsmiddelen. Heeft u zelf nog opmerkingen of vragen? 2.2 Chemische analyse Sinds 2010 worden de analyses van de cannabismonsters uitgevoerd door DSM-Resolve in Geleen. De cannabis- en hasjmonsters zijn geanalyseerd met behulp van een gaschromatograaf gekoppeld aan een vlamionisatie detector (GC-FID). Voor de analyse van de cannabismonsters werden eerst de grove delen zoals takjes verwijderd 6 waarna de monsters werden vermalen met behulp van een mortier en vijzel. Voor analyse werd milligram vers gemalen materiaal ingewogen en ultrasoon geëxtraheerd met een organische interne standaardoplossing. Na extractie werden de extracten gecentrifugeerd; de bovenstaande heldere vloeistof werd overgebracht in een schone buis. Het residu werd vervolgens nogmaals geëxtraheerd. Na centrifugeren werden de twee heldere extracten samengevoegd en geanalyseerd met behulp van GC-FID. 3 In de praktijk bleek de sterkste wietvariant meestal ook de meest verkochte (meest populaire) variant te zijn (Niesink e.a., 2001). 4 In tegenstelling tot de onderzoeken in de eerste jaren werden in de latere onderzoeken geen duplo s aangeschaft. 5 In veel coffeeshops liggen reeds voorverpakte gebruikerseenheden klaar. Zo n gebruikerseenheid bestaat meestal uit een bepaalde hoeveelheid voor een afgerond geldbedrag, b.v. een portie van 5 of 10 euro. 6 Ook gebruikers van wiet verwijderen eerst de houtige delen en zaden.

25 19 De gehaltes 9 -THC, CBD en CBN in de monsters werden bepaald met behulp van een zogenaamde interne standaard methode. Controle van de interne kalibratiefactoren vond plaats met behulp van een drietal kalibratiestandaarden die in drievoud werden geanalyseerd vóór en na het meten van elke monsterset. Elk tiende monster werd in duplo geanalyseerd, de overige monsters in enkelvoud. De variatie coëfficiënt (CV %) van de resultaten van de duplo metingen is circa 4%. Tevens zijn ter controle 3 verschillende referentie cannabismonsters, afkomstig van het Bureau Medicinale Cannabis, in drievoud geanalyseerd. De resultaten ( 9 -THC) komen goed overeen (verschil kleiner dan 5%) met de resultaten zoals vermeld door het Bureau Medicinale Cannabis. 2.3 Verwerking van de gegevens De statistische analyses zijn uitgevoerd met behulp van SPSS 19.0 voor Windows. Toetsen zijn tweezijdig uitgevoerd met = 0.05, tenzij anders vermeld. Voor alle cannabismonsters 7 samen en voor de wiet en hasjmonsters en voor ieder product afzonderlijk (nederwiet, buitenlandse wiet, nederhasj, sterkste wiet en buitenlandse hasj) zijn gemiddelden (± SEM) berekend voor de prijs, het aantal milligrammen monster en het percentage 9 -tetrahydrocannabinol. Voor de vergelijking van prijs en gewicht van wiet- en hasjmonsters is gebruik gemaakt van de two sample Student-t test. Voor het vergelijken van variabelen van meer dan twee producten werd een oneway ANOVA test uitgevoerd, met behulp van de Student Newman Keuls (SNK) test werden post hoc analyses uitgevoerd. Tevens is met een twosample Student t-test de prijs per gram nederwiet in Amsterdam vergeleken met die in de rest van het land. Omdat de waarden voor cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN) voor de meeste producten niet normaal verdeeld zijn, zijn hiervoor de mediaan en de hoogste en laagste waarde bepaald. Voor onderlinge vergelijkingen werd gebruik gemaakt van nietparametrische toetsen (Mann-Whitney U test met Z waarde benadering). Per productgroep zijn de CBD-waarden grafisch afgezet tegen de bijbehorende THC-waarde. Correlaties tussen prijs en percentage 9 -THC werden berekend en geanalyseerd met behulp van de Pearson correlatiemethode. De hier beschreven metingen zijn het resultaat van een dertiende monstername. Een soortgelijke steekproefname en analyse vond voor het eerst plaats in 1999/2000 (Niesink e.a. 2000). De gegevens van de huidige steekproef en analyse zijn vergeleken met die van de vorige steekproeftrekkingen en analyses. Daartoe is gebruik gemaakt van een ANOVA met jaar en eventueel cannabisproduct als factor; om verschillen tussen groepen te kunnen vergelijken werd een post hoc SNK analyse toegepast. Om tijdseffecten bij een bepaald product te onderzoeken werd daarna nog een ANOVA uitgevoerd met alleen tijd als factor. 7 Met cannabis wordt hier bedoeld nederwiet, geïmporteerde wiet, nederhasj en geïmporteerde hasj tezamen; indien gesproken wordt van wiet dan wordt bedoeld nederwiet en geïmporteerde wiet samen en wanneer gesproken wordt van hasj dan wordt bedoeld nederhasj en geïmporteerde hasj samen.

26 Door de relatief kleine steekproef, waarbij steeds verschillende variëteiten worden aangekocht, kunnen grote fluctuaties in de jaarlijkse gemiddelden van het THC-gehalte van nederwiet optreden. Om blijvende trends te kunnen traceren zijn daarom ook de vijfjaarsgemiddelden van de THC-gehaltes van nederwiet berekend en geanalyseerd (zie Discussie). De analyse vond plaats met behulp van een oneway ANOVA test voor herhaalde waarnemingen. 20

27 21 3 Resultaten Voor dit onderzoek werden 48 coffeeshops bezocht verspreid over het land. Figuur III-1 geeft een overzicht van de spreiding van deze coffeeshops over de verschillende provincies. Figuur III-1 Spreiding van de achtenveertig in het kader van het onderzoek bezochte coffeeshops. Twee coffeshops waren in de periode van bemonstering gesloten; vanwege logistieke redenen konden hiervoor geen alternatieve coffeeshops worden bezocht. Tabel III-1 geeft een overzicht van de aangeschafte cannabismonsters. Tabel III-1 Overzicht van de in het kader van het onderzoek aangeschafte cannabismonsters. Product Monsters aangekocht in het kader van het onderzoek Nederwiet (populairste soort) 58 Geïmporteerde wiet 14 Nederhasj 11 Geïmporteerde hasj 57 Sterkste (neder)wiet 48 Totaal 188 In 14 coffeeshops konden alle volgens het protocol gewenste monsters worden aangeschaft (d.w.z. 1 nederwietmonster van de sterkste en 1 van de meest populaire soort, 1 monster buitenlandse wiet en 1 monster (neder)hasj). In 34 coffeeshops was op het moment van bemonstering geen buitenlandse wiet te koop. In plaats daarvan is in 19 coffeeshops een extra hasjmonster, in 10 andere coffeeshops een extra nederwietmonster en in 3 geen extra monster aangeschaft. In 2 coffeeshops was slechts 1 soort nederwiet aanwezig en is een extra monster hasj aangeschaft.

28 Gewichten en aankoopprijzen Gemiddeld moest voor een gram cannabis, ongeacht de soort, 10,45 (SEM = 0,38; n = 188) worden betaald. De gemiddelde aankoopprijs voor een gram hasj was 11,85 die voor een gram wiet 9,66. In tabel III-2 is te zien hoe de gemiddelde prijzen van de diverse producten onderling verschillen [F (4,183) = 33,6; p < 0,001]. Nederhasj is veel duurder dan één van de andere producten. De prijs van geïmporteerde wiet is lager dan één van de andere producten. De prijs van een gram van de sterkste wiet ( 11,22), die voor een gram van de meest populaire wiet ( 9,28) en de prijs van geïmporteerde hasj ( 9,71) verschilden niet van elkaar. Tabel III-2 Gewichten en prijzen van de aangekochte monsters per cannabisproduct. Weergegeven zijn gemiddelden (± SEM); n=aantal waarnemingen. Product (n) Gewicht per monster (mg) Aankoopprijs per gram monster ( /gram) Hoogste prijs per gram ( /gram) Nederwiet (popul.) ,0 ± 70,3 9,28 ± 0,2 14,00 Geïmporteerde wiet ,6 ± 68,1 5,88 ± 0,4 09,38 Nederhasj ,8 ± 70,1 22,95 ± 4,3 55,00 Geïmporteerde hasj ,6 ± 23,2 9,71 ± 0,4 20,00 Sterkste wiet ,6 ± 27,3 11,22 ± 0,2 15,00 Hoewel er bij de aankoop steeds van werd uitgegaan dat een gebruikerseenheid 1 gram bedroeg, tenzij anders vermeld, werd 12 keer (= 6%) minder dan de beloofde hoeveelheid meegegeven en 14 keer (= 7%) meer dan de beloofde hoeveelheid. In de overige 172 gevallen (=_87%) verschilde de beoogde hoeveelheid minder dan 10% van de werkelijk meegekregen hoeveelheid. Van de 117 cannabisproducten die afkomstig waren van in Nederland gekweekte planten (nederhasj, nederwiet en sterkste wiet) was 68% binnen gekweekt en 2% buiten. Van de rest van de monsters was dit niet bekend. Eenentwintig procent van de in Nederland gekweekte planten zou volgens de verkoper op basis van hydrocultuur zijn gekweekt en 14% in de volle grond. Van de meeste monsters (65%) was dit niet bekend. Van 20% van de in Nederland gekweekte monsters werd gezegd dat ze afkomstig waren van biologisch geteelde planten. Van de geïmporteerde cannabisproducten zou het in 59% van de gevallen om buiten geteelde planten gaan, van de rest van de monsters was dit onbekend. De prijs die voor één gram nederwiet in Amsterdam ( 10,31) moest worden betaald verschilt van die in de rest van het land ( 8,37) (dit geldt zowel voor de meest populaire als de verondersteld sterkste nederwiet; p < 0,01). Voor nederhasj, geïmporteerde hasj en geïmporteerde wiet moest in Amsterdam dezelfde prijs betaald worden als in de rest van het land. Tabel III-3 geeft een overzicht van de prijzen in Amsterdam ten opzichte van die in de rest van het land.

29 23 Tabel III-3 Vergelijking van de prijzen van cannabisproducten (per gram) in Amsterdam met die in de rest van het land. Weergegeven zijn gemiddelden ± SEM. Amsterdam Overig Product aankoopprijs n aankoopprijs n ( /gram) ( /gram) Nederwiet 10,31 ± 0, ,37 ± 0,24 31 p < 0,001 1) Geïmporteerde wiet 5,10 ± 0,10 5 6,31 ± 0,62 9 n.s. 2) Nederhasj 28,86 ± 5, ,63 ± 1,65 4 n.s. 2) Geïmporteerde hasj 10,64 ± 0, ,16 ± 0,53 36 n.s. 2) Sterkste wiet 11,92 ± 0, ,71 ± 0,32 28 p = 0,01 1) n = aantal waarnemingen; 1) p-waarde van Student t-toets; 2) n.s. = niet significant. 3.2 Percentages THC, CBD en CBN Tabel III-4 geeft een overzicht van de gemiddelde THC-concentraties in de verschillende cannabisproducten. Ook staan in deze tabel de laagst en hoogst aangetroffen THCwaarden per cannabisproduct. In figuur III-2 zijn de individuele THC-gehaltes per product grafisch weergegeven. Tabel III-4 Gemiddelde, laagste en hoogste THC-concentraties in de verschillende cannabisproducten. Product n Gemiddelde THCconcentratie (%) Mediaan Laagste THCconcentratie (%) Hoogste THCconcentratie (%) Nederwiet 58 15,5 ± 0,5 15,5 7,0 21,3 Geïmporteerde wiet 14 5,7 ± 0,8 6,6 0,8 10,6 Nederhasj 11 35,0 ± 5,7 37,8 12,8 68,7 Geïmporteerde hasj 57 16,1 ± 0,7 16,6 0,5 31,7 Sterkste wiet 48 16,9 ± 0,6 17,4 4,7 25,4 Weergegeven zijn gemiddelden ± SEM, mediaan en laagst of hoogst gemeten 6,3 waarde binnen een groep; n = aantal waarnemingen. De concentratie THC in wiet (nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet samen) was gemiddeld 14,9% (SEM = 0,45; n = 120), en in hasj (geïmporteerde hasj en nederhasj samen) 19,2% (SEM 1,4; n = 68). Het percentage THC was in de verschillende cannabisproducten niet gelijk (F 4, 187 = 36,7; p < 0,001). De nederwietmonsters (populairste nederwiet) bevatten gemiddeld meer THC (15,5%; SEM = 0,5; n = 58) dan de geïmporteerde wietmonsters (5,7%; SEM = 0,8; n = 14; SNK: p < 0,001). Er is geen verschil tussen de sterkte van de meest populaire en verondersteld sterkste nederwietsoorten.

30 24 De hoogst gemeten concentratie THC in nederwiet was 21,3%, in de sterkste wietsoort 25,4% en in de geïmporteerde wiet 10,6%. Geen enkel nederwietmonster bevatte minder dan 5% THC; 4 monsters bevatten tussen de 5 en 10 % THC (7% van het aantal nederwietsamples), 18 tussen de 10 en 15% (31%), 30 tussen de 15 en 20% (52%) en de overige 6 samples (10%) bevatte tussen de 20 en 25% THC. Bij de geïmporteerde wiet waren er 6 samples die minder dan 5% THC bevatten (43%), 7 monsters bevatten tussen de 5 en 10% THC (50% van het aantal samples) en 1 monster bevatte tussen de 10 en 15% THC (7%). Er waren geen geïmporteerde wietsamples die meer dan 15% THC bevatten. Figuur III-2 THC-concentraties in de diverse cannabismonsters: sterkst = sterkste wiet; populairst = meest populaire nederwiet. Hasj van in Nederland gekweekte wiet (nederhasj) bevatte gemiddeld 35,0% THC (SEM = 5,7; n = 11), de geïmporteerde hasj gemiddeld 16,1% (SEM = 0,7; n = 57). Dit verschil van 18,9% is significant (SNK: p < 0,001). De hoogst gemeten concentratie THC in Nederlandse hasj was 68,7%; in de geïmporteerde hasjmonsters was dit 31,7%. Tabel III-5 geeft een overzicht van de gemeten concentraties cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN) in de verschillende cannabisproducten. Omdat deze variabelen niet normaal verdeeld zijn is hier niet het gemiddelde maar de mediaan en de laagste en hoogste waarde per cannabisproduct weergegeven. In de tabel is tevens de mediane waarde voor de concentratieratio CBN/THC voor de verschillende cannabisproducten opgenomen. Deze waarde is een indicatie voor de 'versheid' van een bepaald monster; hoe lager deze waarde, des te verser het product (Ross en ElSohly, 1997).

31 25 Tabel III-5 Mediane waarden van het percentage cannabidiol (CBD) en cannabinol (CBN) in de geanalyseerde cannabisproducten. Product n CBD Mediaan (laagste - hoogste waarde) CBN Mediaan (laagste - hoogste waarde) CBN/THC x 100 Nederwiet 58 0,3 (0,2-0,8) 0,1 (0,0-0,5) 0,7 Geïmporteerde wiet 14 0,4 (0,2-2,9) 0,6 (0,2-4,0) 9,0 Nederhasj 11 1,1 (0,6-8,9) 1,9 (0,5-4,0) 7,9 Geïmporteerde hasj 57 6,9 (0,7-9,0) 1,7 (0,2-4,3) 10,8 Sterkste wiet 48 0,4 (0,1-6,4) 0,1 (0,0-0,5) 0,6 Tussen haakjes staan steeds de laagste en de hoogste waarden weergegeven; n = aantal waarnemingen. Zowel de percentages cannabidiol als cannabinol verschilden per cannabisproduct (CBD [Χ 2 =133,4 df=4; p < 0,001]; CBN [Χ 2 =149,7 df=4; p < 0,001]. Het gehalte CBD is gemiddeld het hoogst in geïmporteerde hasj en veel lager in de wietvarianten. Nederwiet en de sterkste wietsoort hebben de laagste gemiddelde CBN waarde en geïmporteerde hasj en nederhasj de hoogste. De CBN/THC-concentratieratio verschilt tussen de diverse cannabisproducten [Χ 2 =137,1 df=4; p < 0,001] en was het hoogst in geïmporteerde hasj en wiet, gevolgd door geïmporteerde wiet en nederhasj. 3.3 Correlaties tussen prijs en sterkte In de figuren III-3 en III-4 is de relatie tussen de prijs en het THC-gehalte per wietrespectievelijk hasjmonster grafisch weergegeven. Bij de berekening is uitgegaan van het feitelijk betaalde bedrag per gram cannabismonster. Figuur III-3 Aankoopwaarde van één gram wiet (nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet) ten opzichte van het THC-gehalte (n=133; ppgeuro = prijs per gram in euro s).

32 26 Figuur III-4 Aankoopwaarde van één gram hasj (Nederlandse en geïmporteerde hasj) ten opzichte van het THC-gehalte (n=65); ppgeuro = prijs per gram in euro s). In het algemeen is het zo dat voor een cannabisproduct (wiet of hasj) met een hoger percentage THC een hogere prijs moest worden betaald (r = 0,689; p < 0,001). De correlatie (r) van de gramprijs met het percentage THC is voor wiet (nederwiet, dat wil zeggen zowel de populairste als sterkste wietsoort en geïmporteerde wiet samen) 0,449 (p < 0,001) en voor hasj (nederhasj en geïmporteerde hasj samen) 0,736 (p < 0,001). 3.4 Vergelijking van de THC-gehaltes in cannabisproducten met die van de vorige steekproeven Het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet (de meest populaire variant) is het afgelopen jaar gedaald van 16,5% in 2011 naar 15,5% in Het THC-gehalte in nederwietsamples die als sterkst waren aangekocht bleef nagenoeg gelijk (van 17,0% in 2011 naar 16,9% in 2012). Voor de geïmporteerde wiet geldt dat het gemiddeld THC-gehalte het afgelopen jaar is gedaald van 6,6% in 2011 naar 5,7% in Voor nederhasj steeg het gemiddelde THC-gehalte (29,6% in 2011 versus 35,0% in 2012). Het THC-gehalte voor hasj geïmporteerd uit het buitenland steeg (van 14,3% in 2011 naar 16,1% in 2012). Bovengenoemde verschillen waren geen van alle significant. In tabel III-6 op pagina 33 staan de THC-gehaltes van de diverse cannabisproducten weergegeven zoals deze in de vorige metingen sinds 2007 en in het huidige onderzoek werden aangetroffen.

33 27 De THC-concentratie in nederwiet (zie figuur III-5) steeg aanvankelijk tot en met de meting van 2004, daalde daarna en heeft zich inmiddels gestabiliseerd [F(12, 784) = 37,9; p < 0,001]. De THC-gehaltes in de wietsoorten die waren aangeschaft als sterkste wiet laten eenzelfde beeld zien als die van de meest populaire nederwiet [F(11, 574) = 14,6; p < 0,001]. Van alle cannabissoorten was het gemiddelde THC-gehalte in de geïmporteerde wiet tot 2007 het meest stabiel. In 2008 en 2009 was sprake van een lichte stijging van het THCgehalte, maar in de afgelopen 3 jaar is het THC-gehalte in deze cannabisvariant weer gedaald [F(12, 257) = 3,2; p < 0,001] (figuur III-5 en tabel III-6). Figuur III-5 THC-concentraties in nederwiet (meest populaire variant), sterkste wiet en geïmporteerde wiet in de verschillende steekproeven. Weergegeven zijn de gemiddelden. Het gemiddelde THC-gehalte in nederhasj verschilt niet over de jaren heen [F(12, 166) = 1,7]. De hoogste gemiddelde concentratie THC in nederhasj werd gemeten in 2004 en de laagste gemiddelde concentratie in 2001 (zie tabel III-6 en figuur III-6). Voor de geïmporteerde hasj geldt dat alleen in de beginperiode sprake was van een toename in de gemiddelde THC-concentratie. Voor de afgelopen jaren zien we dat het THC-gehalte binnen deze soort aan veranderingen onderhevig is. In 2007 was sprake van een daling van het THC-gehalte, daarna herstelde het weer tot de waarde van voor 2007, in 2010 daalde het THC-percentage weer en dit jaar is sprake van een lichte stijging ten opzichte van 2010 en 2011 (zie figuur III-6 en tabel III-6) [F(12, 671) = 9,0; p < 0,001].

34 28 Figuur III-6 THC-concentraties in nederhasj en geïmporteerde hasj in de verschillende steekproeven. Weergegeven zijn de gemiddelden. Figuur III-7 Prijzen van nederwiet, sterkste wiet en geïmporteerde wiet over de afgelopen jaren. Weergegeven zijn de gemiddelde waarden ( per gram product) per meetmoment. In tabel III-7 op pagina 33 en in de figuren III-7 en III-8 worden de prijzen (per gram in euro) weergegeven die in de afgelopen jaren werden betaald voor de diverse cannabisproducten. De prijs voor geïmporteerde wiet was lager dan die voor één van de andere cannabisproducten, de prijs van nederhasj hoger [F(4, 187) = 33,6; p < 0,001].

35 29 De prijs voor een gram nederwiet was in 2012 met 9,28 hoger dan de prijs in 2011 ( 8,30) en is nog nooit zo hoog geweest. De afgelopen jaren is sprake van een geleidelijke stijging van de prijs voor een gram nederwiet [F(12, 780) = 40,3; p < 0,001]. Voor de gemiddelde prijs per gram van de sterkste wiet geldt dat deze het afgelopen jaar niet verder steeg. Figuur III-7 laat zien dat de prijsstijging voor de sterkste wiet de afgelopen jaren groter was dan die voor de meest populaire nederwiet, maar dat alleen het afgelopen jaar er een inhaalslag te zien was. Vóór 2007 was geen sprake van (systematische) prijsstijgingen. De prijs voor een gram geïmporteerde wiet was constant over de jaren. Figuur III-8 Prijzen van geïmporteerde hasj en nederhasj over de afgelopen jaren. Weergegeven zijn de gemiddelde waarden ( per gram product) per meetmoment. Ook bij geïmporteerde hasj is sprake van een geleidelijke prijsstijging, van 6,29 per gram in 2000 naar 9,71 in 2012 [F(12, 670) = 11,06; p < 0,001]. Het afgelopen jaar steeg de prijs van een gram geïmporteerde hasj met bijna 2,- per gram van 7,79 in 2011 naar 9,71 in Daarmee was de prijs voor een gram geïmporteerde hasj in 2012 het hoogst sinds de start van dit onderzoek. In figuur III-8 is te zien dat de gemiddelde prijs voor nederhasj in de loop van de tijd sterk fluctueerde, het gaat daarbij echter steeds om een beperkt aantal samples. 3.5 Vergelijking van de CBD-gehaltes in verschillende cannabisproducten ten opzichte van het THC-gehalte De CBD-gehalten in de verschillende wietsoorten verschillen niet van elkaar. Omdat de concentratie THC in geïmporteerde wiet lager is dan in nederwiet verschilt de ratio CBD/THC wel. Deze is significant hoger in geïmporteerde wiet. Het CBD-gehalte in nederhasj is hoger dan in nederwiet. Het hoogst is het CBD-gehalte in geïmporteerde hasj.

36 30 In tabel III-8 worden de gemiddelde hoeveelheid THC, de gemiddelde hoeveelheid CBD en de CBD/THC-ratio s van nederwiet (meest populaire en meest sterke variant), geïmporteerde wiet en hasj en hasj gemaakt van nederwiet weergegeven. In de tabel staan de 5-jaarsgemiddelden (gemiddelde over de afgelopen vijf jaren). Tabel III-8 Gemiddelde percentages THC, CBD en de CBD/THC-ratios in wiet- en hasjmonsters. Weergegeven zijn de gemiddelde waarden over de afgelopen vijf jaar ( ). Product n THC (%) (gem. ± SEM) CBD (%) (gem. ± SEM) CBD/THC (gem. ± SEM) Nederwiet ,4 ± 0,2 0,3 ± 0,01 0,02 ± 0,00 Geïmporteerde wiet 81 7,6 ± 0,4 0,7 ± 0,1 0,1 ± 0,03 Nederhasj 63 31,8 ± 2,2 1,8 ± 0,3 0,08 ± 0,02 Geïmporteerde hasj ,6 ± 0,4 6,1 ± 0,2 0,5 ± 0,1 Sterkste wiet ,0 ± 0,2 0,3 ± 0,3 0,02 ± 0,01 In figuur III-9 zijn de percentages THC en CBD in alle sinds 2000 geanalyseerde cannabissamples weergegeven. Uit de figuur blijkt dat nederwiet hoge concentraties THC bevat en meestal nauwelijks CBD; minder dan 1% van alle nederwietsamples bevat meer dan 1% CBD. Geïmporteerde hasj bevat naast relatief hoge gehaltes aan THC ook relatief veel CBD; 95% van de hasjsamples bevat meer dan 1% CBD. Van de buitenlandse wietsamples bevat bijna 20% 1 of meer dan 1% CBD en voor hasj gemaakt van nederwiet is dat 31%. Uit figuur III-10 blijkt duidelijk dat de hogere CBD/THC ratio s eigenlijk alleen in geïmporteerde hasj (= buitenlandse hasj) voorkomen.

37 Figuur III-9 Percentage THC en CBD in nederwiet en hasj in cannabissamples uit Nederlandse coffeeshops aangekocht tussen 1999 en

38 Figuur III-10 Histogrammen van de CBD/THC-ratio s van de in figuur III-9 weergegeven nederwiet, geïmporteerde wiet en geïmporteerde hasjmonsters. (n) = aantal samples. 32

39 Tabel III-6 Gemiddelde THC-gehaltes van de diverse cannabisproducten in de afgelopen jaren ( ). Weergegeven zijn gemiddelden plus SEM en het aantal waarnemingen. 2006/2007 *) 2007/ / / / /20112 Nederwiet 16,0 ± 0,6 (53) 16,4 ± 0,5 (60) 15,1 ± 0,5 (56) 17,8 ± 0,4 (66) 16,5 ± 0,5 (65) 15,5 ± 0,5 (58) Geïmporteerde wiet 6,0 ± 0,7 (24) 8,4 ± 1,5 (14) 9,9 ± 0,8 (20) 7,5 ± 0,4 (15) 6,6 ± 0,6 (19) 5,7 ± 0,8 (14) Nederhasj 29,1 ± 4,0 (14) 27,6 ± 5,0 (10) 32,5 ± 5,2 (17) 32,6 ± 4,7 (16) 29,6 ± 3,8 (9) 35,0 ± 5,7 (11) Geïmporteerde hasj 13,3 ± 0,9 (42) 16,2 ± 0,8 (59) 17,3 ± 0,7 (52) 19,0 ± 0,9 (56) 14,3 ± 0,8 (56) 16,1 ± 0,7 (57) Sterkste wiet 16,5 ± 0,7 (47) 17,7 ± 0,5 (49) 15,7 ± 0,5 (50) 17,9 ± 0,5 (49) 17,0 ± 0,5 (49) 16,9 ± 0,6 (48) *) 2006/2007 betekent dat de samples zijn gekocht in de winter van 2006/2007. Tabel III-7 Gemiddelde prijzen van de diverse cannabisproducten in de afgelopen jaren ( ). Weergegeven zijn gemiddelden plus SEM en het aantal waarnemingen. 2006/ / / / / /2012 Nederwiet 7,3 ± 0,2 (53) 7,7 ± 0,2 (60) 8,1 ± 0,2 (56) 8,1 ± 0,2 (66) 8,3 ± 0,2 (65) 9,3 ± 0,2 (58) Geïmporteerde wiet 4,3 ± 0,3 (24) 5,2 ± 0,4 (14) 4,9 ± 0,3 (20) 4,6 ± 0,3 (15) 4,2 ± 0,2 (19) 5,9 ± 0,4 (14) Nederhasj 17,8 ± 2,2 (14) 25,1 ± 5,5 (10) 20,7 ± 2,9 (17) 17,1 ± 1,6 (16) 22,8 ± 2,4 (9) 28,0 ± 4,3 (11) Geïmporteerde hasj 7,7 ± 0,4 (42) 8,1 ± 0,2 (59) 8,7 ± 0,3 (52) 9,1 ± 0,4 (56) 7,8 ± 0,3 (56) 9,7 ± 0,4 (57) Sterkste wiet 8,5 ± 0,3 (47) 9,8 ± 0,4 (49) 10,5 ± 0,3 (50) 10,1 ± 0,3 (49) 10,9 ± 0,3 (49) 11,2 ± 0,2 (48)

40 34

41 35 4 Discussie 9 -Tetrahydrocannabinol (THC) is de belangrijkste psychoactieve stof in cannabis. Het THC-gehalte in cannabis is al jaren onderwerp van heftige discussies. Aan de ene kant zijn er degenen die erop wijzen dat het THC-gehalte inmiddels extreme vormen heeft aangenomen en een ernstige bedreiging vormt voor de volksgezondheid; anderzijds zijn er de cannabislobbyisten die lange tijd beweerden dat er geen sprake was van hogere THC-gehalten en later, toen dit overduidelijk was vastgesteld, dat niet bewezen is dat dit negatieve effecten heeft voor de gezondheid. Om inzicht te krijgen in het gehalte werkzame stoffen wordt sinds eind 1999 jaarlijks onderzoek uitgevoerd naar het THC-, CBD- en CBN-gehalte in cannabis zoals dat wordt verkocht in coffeeshops. Aan het eind van de jaren negentig, begin van de eeuwwisseling, lag het gemiddelde THC-gehalte van de meest verkochte en meest sterke nederwiet op basis van gewicht (W/W) rond de 10% (Niesink e.a., 2001). In de jaren daarna steeg dit gemiddelde tot net boven de 20% in 2004, waarna het weer afnam. Inmiddels heeft het gemiddelde THCpercentage zich gestabiliseerd tussen de 15-18% 8 (Niesink e.a., 2008; dit onderzoek). In figuur IV-1 staan de 5-jaarsboxplots sinds 2004 en de gemiddelde hoeveelheid THC van nederwiet (meest populaire en meest sterke variant samen). Figuur IV-I Boxplots, mediane en gemiddelde hoeveelheden THC in nederwietmonsters. Weergegeven zijn de vijfjaargemiddelden ( ). 8 In deze monitor zijn we geïnteresseerd in de hoeveelheid THC waaraan een gebruiker wordt blootgesteld. Door de voorbewerking, gebruikers verwijderen ook eerst zaden en houtige delen, kan de methode niet zonder meer worden toegepast voor andere doeleinden.

42 36 De figuur laat zien dat het gemiddelde THC-gehalte de afgelopen jaren erg stabiel is geweest en zich gemiddeld rond de 17% bevindt. Begin jaren negentig was het roken van hasj populairder dan het roken van wiet. Gaandeweg de negentiger jaren werd het roken van nederwiet populair. Het grootste deel van de verkoop in coffeeshops betreft inmiddels nederwiet, gevolgd door geïmporteerde hasj. In het afgelopen anderhalve decennium is nederwiet populairder geworden en bevat deze gemiddeld ook veel meer THC. Figuur IV-2 Boxplots, mediane en gemiddelde hoeveelheden THC in geïmporteerde hasjmonsters. Weergegeven zijn de vijfjaargemiddelden ( ). Uit figuur IV-2 blijkt dat het gemiddelde THC-gehalte van geïmporteerde hasj de afgelopen jaren vrij stabiel is. Geïmporteerde wiet en hasj gemaakt van nederwiet maken slechts een zeer klein deel van de omzet uit. De veranderingen met betrekking tot cannabis hebben zich niet alleen in Nederland voorgedaan. Ook elders in Europa en in de rest van de wereld is de populariteit van de binnen geteelde wiet toegenomen en is de gemiddelde THC-concentratie van dit product gestegen. In Europa en in de rest van de wereld is de sterkte van cannabis aan veranderingen onderhevig (UNODC, 2009). Wereldwijd en in individuele landen is sprake van een stijging van het gemiddelde THC-gehalte (Potter e.a., 2008; Cascini e.a., 2011; Mehmedic e.a., 2010; Canfield e.a., 2010; Burgdorf e.a., 2011). In 2004 concludeerde het European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA) op basis van een uitgebreid onderzoek onder de lidstaten van de Europese Unie nog dat er slechts sprake was van een lichte stijging in het THCgehalte van cannabisproducten op de Europese markt. Met een hoog THC-gehalte in nederwiet leek Nederland binnen Europa een uitzonderingspositie in te nemen (King e.a., 2004). Een paar jaar later meldde een Brits onderzoek dat het gemiddelde THC-gehalte in Britse homegrown marihuana gemiddeld 16,2% was (mediaan 15,0%; range 4,1 46%) (Hardwick and King, 2008). De auteurs vermeldden ook dat deze wietvariant inmiddels in Groot Brittannië de meest

43 37 gebruikte variant is. Het gemiddelde THC-gehalte in hasj bedroeg in hetzelfde onderzoek 5,9% (mediaan 5,0; range 0,1-27,8%). De monsters die in de Britse studie geanalyseerd werden waren afkomstig van door de politie in beslag genomen monsters. Er werden vijf keer zoveel wietsamples (80,8% marihuana) ingeleverd dan hasjsamples (15,3%), wat mogelijk iets zegt over het gebruik van wiet versus hasj in Engeland. In bijna alle gevallen was de gemiddelde CBD concentratie in de wietmonsters minder dan 0,1%, terwijl dat voor de hasjmonsters gemiddeld 3,5% was (range 0,1-7,3%). Nederwiet en de Engelse homegrown cannabis komen wat betreft THC- en CBD-gehalte dus sterk overeen. Alleen hasj lijkt in Engeland gemiddeld minder sterk te zijn (%THC in Nederland gemiddeld tussen de 15 en 17% en in Engeland gemiddeld 3,5%). Ook bevat hasj in Nederland, althans de geïmporteerde hasj, gemiddeld meer CBD dan in Engeland. Variatie in analyses binnen één laboratorium en tussen verschillende laboratoria Het vergelijken van gemiddelde THC-waarden van cannabis uit verschillende landen kan tot verkeerde conclusies leiden. Wanneer de samples niet in één onderzoek en in één en hetzelfde laboratorium worden geanalyseerd, of wanneer de meetanalyses en resultaten tussen verschillende laboratoria niet van tevoren met elkaar zijn vergeleken, kan het zijn dat de resultaten iets geheel anders representeren. Al in onze eerste rapportage meldden wij dat het moeilijk is om de THC-gehaltes van cannabismonsters uit verschillende onderzoeken met elkaar te vergelijken wanneer deze door verschillende laboratoria zijn geanalyseerd (Niesink e.a., 2000). Om te onderzoeken in hoeverre verschillende laboratoria wel hetzelfde meten, is in de Verenigde Staten een ring test onderzoek uitgevoerd (Gieringer en Hazekamp, 2011). De onderzoekers stuurden van vier cannabissamples een portie naar tien verschillende laboratoria; laboratoria die beweerden in staat te zijn THCgehaltes in (medicinale) cannabismonsters te meten. Figuur IV-3 geeft een overzicht van de door de verschillende laboratoria gemeten THC-gehaltes. Figuur IV-3 Resultaten van een ringtest naar het meten van de THC-gehaltes in medicinale wiet in tien verschillende laboratoria in de Verenigde Staten. Het onderzoek werd gehouden in de winter van 2010/2011. Samples 1,2 en 3 zijn afkomstig uit dezelfde batch en zouden dus hetzelfde resultaat moeten leveren. Sample 4 is afkomstig van cannabis met een laag THC- en een hoog CBD-gehalte (Bron: Gieringer en Hazekamp, 2011).

44 38 De resultaten van samples 1, 2 en 3 zouden hetzelfde moeten zijn en ook zou ieder laboratorium steeds hetzelfde moeten meten; ook de resultaten van de verschillende laboratoria zouden hetzelfde moeten zijn. Uit de figuur blijkt dat er in de praktijk echter sprake is van een grote variatie in de uitslagen, zowel tussen de laboratoria als binnen één en hetzelfde laboratorium. De diverse laboratoria maakten gebruik van verschillende technieken (GC-FID, GC-MS, HPLC en TLC). Sommige laboratoria konden de verschillende cannabinoïden niet goed van elkaar onderscheiden. De auteurs merken op dat laboratoria die gebruik maken van gaschromatografie over het algemeen hogere THC-gehaltes meten dan laboratoria die gebruik maken van HPLC. Voor de analyses van de THC-gehaltes in deze monitor is altijd gebruik gemaakt van gaschromatografie. Het resultaat van dit onderzoek laat zien dat het, wanneer gegevens van cannabisanalyses met elkaar worden vergeleken, belangrijk is om steeds gebruik te maken van dezelfde technieken, dezelfde standaarden en dat vergelijken van samples die afkomstig zijn uit één en dezelfde batch geen overbodige luxe is. In Nederland beschikken we over medicinale cannabis van farmaceutische kwaliteit. De samenstelling van deze cannabis is zeer constant en kan als referentiestandaard in het onderzoek worden meegenomen. Sinds een aantal jaren worden door ons cannabissamples afkomstig van het BMC standaard ter vergelijking mee geanalyseerd. Bepalen van het THC-gehalte In 2011 adviseerde commissie Garretsen om cannabis met een percentage THC van meer dan 15% op lijst I van de Opiumwet te plaatsen (Garretsen e.a., 2011). Ten tijde van het verschijnen van dit rapport is door de Minister van VWS nog geen wijzigingsvoorstel aan de Tweede Kamer aangeboden, waarbij de Opiumwet op dit punt wordt gewijzigd. De vragen uit het veld die in dat kader spelen, o.a. over het kunnen testen van wiet door coffeeshophouders, zijn pas relevant als de Tweede Kamer daadwerkelijk besluit om deze wijziging in te voeren. Gespecialiseerde laboratoria, zoals in Nederland het laboratorium van het Nederlands Forensisch Instituut in Den Haag, Farmalyse in Zaandam dat de analyses uitvoert voor de producten van het Bureau Medicinale Cannabis en DSM- Resolve in Geleen dat de analyses voor onze THC-monitor verzorgt, zijn in staat eenduidig het THC-gehalte in cannabissamples te bepalen. Eigenaren van coffeeshops kunnen hun producten echter niet in een laboratorium laten onderzoeken omdat zij niet beschikken over de hiervoor noodzakelijke ontheffing van de Opiumwet. Momenteel zijn er (nog) geen betrouwbare tests op de markt waarmee het THC-gehalte op locatie binnen redelijke grenzen op eenduidige wijze kan worden gemeten. Wel zijn er enkele bedrijven bezig om producten te ontwikkelen waarmee het THC-gehalte op locatie gemeten zou kunnen worden, maar het is nog onduidelijk in hoeverre men daar in zal slagen. Cannabis en gezondheid De discussie is inmiddels niet meer of de nederwiet van nu een hoger THC-gehalte heeft dan de nederwiet van begin jaren negentig, maar de belangrijkste vraag is of, en zo ja, hoe schadelijk dit is voor de gezondheid van de gebruiker. Het meeste onderzoek naar de gezondheidseffecten van THC betrof tot halverwege het vorige decennium onderzoek naar de effecten van cannabis met een laag THC-gehalte (ca 5%). Omdat het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet in het begin van dit millennium in korte tijd zeer sterk was gestegen, heeft het ministerie van VWS

45 39 inmiddeld enkele onderzoeken laten uitvoeren naar de mogelijke schadelijkheid van cannabis met een hoog THC-gehalte. Zo is onderzoek uitgevoerd naar het gedrag van gebruikers (Korf e.a., 2004) en naar het verloop van de dosis-effect relatie van cannabis met een hoog THC-gehalte ontbrak (Mensinga e.a., 2006; Hunault e.a. 2008). Over mogelijke effecten van het gebruik van cannabis met hogere THC-gehaltes op de langere termijn, bijvoorbeeld of mensen eerder of ernstiger verslaafd raken, of vaker klachten krijgen van psychische aard, kunnen op basis van de uitgevoerde onderzoeken geen uitspraken worden gedaan. Effecten van (hoge) THC-concentraties op de langere termijn kunnen alleen bestudeerd worden wanneer blootstelling over een langere tijd heeft plaatsgevonden. Inmiddels is door het Trimbos-instituut in samenwerking met het Bongerinstituut van de Universiteit van Amsterdam een onderzoek opgezet naar de factoren die een rol spelen bij frequent cannabisgebruik en de ontwikkeling van blowgedrag. Hiervoor wordt gedurende een periode van drie jaar een groot aantal (bijna) dagelijkse blowers gevolgd (Zie ook: Mogelijk dat de resultaten van dit onderzoek binnenkort meer duidelijkheid kunnen verschaffen over mogelijke effecten van sterkere wiet op sommige psychische effecten op de langere termijn. Cannabidiol Zoals in de inleiding al werd vermeld, bevat de cannabisplant nog vele andere cannabinoïden. In de natuur komen THC en cannabidiol (CBD) het meest voor. CBD is evenals THC in bijna alle cannabisvariëteiten aanwezig. Tot begin jaren zeventig werden geen farmacologische effecten van deze stof gerapporteerd. Wel was al snel duidelijk dat CBD een heel ander effect heeft dan THC en in het lichaam ook heel anders werkt. CBD zelf veroorzaakt geen high zoals THC, maar kan wel de high van THC beïnvloeden. CBD kan mogelijk een aantal van de ongewenste effecten van THC tegengaan. Epidemiologisch onderzoek heeft aangetoond dat cannabisgebruik tijdens de adolescentie een belangrijke risicofactor is voor het ontstaan van schizofrenie op latere leeftijd (Moore e.a., 2007; Bossong & Niesink, 2010). Cannabis met een hoog THC-gehalte lijkt daarbij een hoger risico te vormen dan cannabis met weinig THC (DiForti et al, 2009; Schubart et al, 2010). Maar ook de verhouding THC/CBD lijkt van belang te zijn (Schubart e.a. 2011; Morgan and Curran, 2008). Des te hoger de hoeveelheid THC en hoe lager het gehalte aan CBD, des te hoger het risico op psychotische effecten. Ook zijn er gegevens die suggereren dat de ratio THC/CBD een rol speelt bij het risico op verslaving (Morgan e.a., 2010). Cannabis met een relatief hoog CBD-gehalte zou minder verslavend zijn. Het CBD-gehalte in hasj, althans in geïmporteerde hasj, is veel hoger dan in nederwiet (6,9% versus 0,3%). Vergeleken met de traditionele cannabispreparaten bevat nederwiet niet alleen hogere THC-gehalten maar ook significant lagere hoeveelheden CBD. Dat geïmporteerde hasj meer CBD bevat dan de andere cannabissoorten komt omdat het wordt gemaakt uit verschillende wiettypen. In feite is het een product bestaande uit een combinatie van wiet met een hoog THCgehalte en wiet met een laag THC- maar hoog CBD-gehalte (Clarke en Watson, 2002). Literatuuronderzoek Om een goed beeld te krijgen van de laatste wetenschappelijke onderzoeken over THC en CBD heeft het ministerie van VWS het Trimbos-instituut eind 2011 opdracht gegeven voor een literatuuronderzoek. Belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat er aanwijzingen zijn dat CBD een "dempend" effect heeft op de negatieve

46 40 effecten van THC (zoals risico op psychische problematiek en verslaving), maar dat de manier waarop dit gebeurt en bij welke CBD-dosering dit plaatsvindt niet duidelijk zijn. Juist het antwoord op de vraag: Hoeveel CBD is nodig om de negatieve effecten van THC tegen te gaan? is belangrijk. Om hier meer over te weten te komen zou meer onderzoek gedaan moeten worden. In de tussentijd is het belangrijk om goed te registreren wat voor type cannabis mensen gebruiken, bijvoorbeeld in het nationaal prevalentieonderzoek, het peilstationsonderzoek onder scholieren en bij de registratie van probleemgebruikers in de verslavingszorg. Door beter bij te houden of mensen hasj en/of wiet gebruiken kan meer gezegd worden over de invloed van CBD op de effecten van THC omdat hasj veel meer CBD bevat dan wiet (Niesink en van Laar, 2012). De wetenschappelijke literatuur laat zien dat ongewenste effecten van cannabis op de gezondheid voornamelijk worden veroorzaakt door het gehalte aan THC. Een hoger THC-gehalte brengt meer risico s met zich mee dan een lager THC-gehalte. Of er ergens een grens is, en waar die dan ligt, is vooralsnog onduidelijk. Mogelijk kan een deel van de schadelijke effecten voorkomen worden door CBD. Een factor die echter veel duidelijker geassocieerd is met de gezondheidsrisico s van cannabis is de leeftijd waarop voor het eerst wordt gebruikt. Het beleid zou zich dan ook vooral moeten richten op het ontmoedigen van cannabisgebruik door minderjarigen. Bezoekers van coffeeshops zijn in de praktijk altijd ouder dan 18 jaar.

47 41 5 Conclusies Het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet is van 1999 tot 2004 sterk gestegen. Na 2004 heeft zich een daling ingezet. Inmiddels is sprake van een stabilisering van het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet van ongeveer 17%. Het gemiddelde THC-gehalte in de meest gebruikte cannabisvariëteit in Nederland is inmiddels vergelijkbaar met dat in andere Europese landen. Het gemiddelde THC-gehalte binnen één cannabisvariëteit (cultivar) verschilt meer dan tussen verschillende variëteiten. Het gemiddelde THC-gehalte in nederwiet is hoger dan in geïmporteerde wiet, maar vergelijkbaar met dat van geïmporteerde hasj. Nederwiet wordt veel meer verkocht in de coffeeshop dan geïmporteerde wiet. In veel coffeeshops is geen geïmporteerde wiet (meer) te koop. Met name de prijs van nederwiet, zowel van de meest populaire als van de sterkste variant, zijn de afgelopen jaren gestegen. Wiet bevat over het algemeen nauwelijks cannabidiol. Geïmporteerde hasj bevat aanzienlijk meer cannabidiol dan hasj gemaakt van nederwiet. Er komen steeds meer aanwijzingen dat CBD een deel van de (mogelijke) negatieve effecten van THC kan tegengaan, maar alleen geïmporteerde hasj bevat vermoedelijk genoeg CBD om een dergelijk effect ook daadwerkelijk te bewerkstellingen. In onze steekproeven troffen we geen specifieke wietsoorten aan met een laag THCen een hoog CBD-gehalte zoals bijvoorbeeld Bediol van het Bureau Medicinale Cannabis dat gemiddeld 6% THC en 7,5% CBD bevat. Er zijn tot op heden geen synthetische cannabinoïden aangetroffen op de Nederlandse drugsmarkt. De spiceproducten die wel in Nederland zijn aangetroffen bleken bestemd voor export. De discussie over het plaatsen van cannabis met een THC-percentage hoger dan 15% heeft, in deze meting, (nog) geen invloed gehad op het gemiddelde THC-percentage in de coffeeshop.

48

49 43 6 Summary Since the nineteen seventies the policy on cannabis use in The Netherlands has substantially been different from that in many other countries. It is based on the idea that separating the markets for hard and soft drugs prevents cannabis users to resort to hard drug use. Over the years so-called coffee-shops emerged. Coffeeshops are alcohol free establishments where the selling and the use of soft drugs is not prosecuted, provided certain conditions are met. Many of the cannabis products sold in these coffee-shops originate from Dutch-grown grass called 'nederwiet'. On behalf of the Ministry of Health, Wellfare and Sports we investigate the potency of cannabis products as sold in coffee-shops in The Netherlands. Δ 9 -Tetrahydrocannabinol (THC) is the main psychoactive compound in marihuana and hashish. The aim of this study is to investigate the concentration of THC in marihuana and hash (=cannabis resin) as sold in Dutch coffee-shops. In addition we examined whether there are differences between the cannabis products originating from Dutch grown hemp (nederwiet) and those derived from imported hemp. This is the thirteenth consecutive year that this study has been performed. Besides THC, the content of two other cannabinoids, cannabidiol (CBD) and cannabinol (CBN), are measured. The names and addresses of 50 (out of a total of 666) Dutch coffee-shops were randomly selected. For the purpose of this study, 58 samples of nederwiet, 14 samples of imported marihuana, 11 samples of Dutch hash and 57 imported hash samples were anonymously bought in the selected coffee-shops. In addition, 48 samples of the most potent (herbal) marihuana product available were bought 9. As a rule samples of 1 gram were bought. Samples were bought anonymously. Traditionally hash contains more THC than marijuana. The average THC-content of all the marihuana samples together 10 was 14,9% and that of the hash-samples 19,2%. The average THC-content of nederwiet (15,5%) was significantly higher than that of the imported marihuana (5,7%). The average THC-percentage of the marihuana samples that were bought as most potent (16,9%) did not differ from that of the most popular varieties of nederwiet (15,5%). Hash derived from Dutch marihuana contained more THC (35,0%) than hash originating from foreign cannabis (16,1%). The average THC-percentage of nederwiet was lower in 2012 than in 2011 (15,5 vs. 16,5%), but this difference was not statistically significant. The THC-percentage in imported hash was significantly higher than the year before (16,1% in 2012 versus 14,3% in 2011). 9 Most potent as indicated by the coffee-shop personnel. 10 This is not corrected for in terms of relative contribution of number of foreign or Dutch samples.

50 44 There is some evidence that not only the THC-content is indicative for the effects and risks of cannabis, but that CBD might attenuate some of the negative effects of THC. This means that cannabis with a high CBD / THC ratio would have less negative health consequences than cannabis that has little or no CBD. Nederwiet has very low levels of CBD (median = 0,3%), whereas imported hash contained on average 6,9% CBD. The ratio between CBN and THC can give an indication of the freshness of the preparation (Ross and Elsohly, 1997). Levels of CBN were higher in imported marihuana and hash compared to products derived from homegrown cannabis. Also the ratio of CBN/THC was significantly higher in the imported products. The ratio was higher in imported marijuana compared to nederwiet and in imported hashish as compared to hashish made from nederwiet. Prices that had to be paid for imported marihuana were lower than those for any of the other cannabis products. The prices of hash made from nederwiet were higher. The average price for a gram nederwiet was 9,28 per gram, for a gram of imported marihuana 5,88 and for a gram of imported cannabis resin 9,71.

51 45 7 Referenties Adams R, Hunt M, Clark JH. (1940). Structure of cannabidiol, a product isolated from the marihuana extract of Minnesota wild hemp. J Am Chem Soc. 1940;62: Bieleman, B. en Nijkamp, R. (2010). Aantallen coffeeshops en gemeentelijk beleid Bureau Intraval. Groningen-Rotterdam. Bossong, M.,G. and Niesink, R., J. (2010). Adolescent brain maturation, the endogenous cannabinoid system and the neurobiology of cannabis-induced schizophrenia. Prog Neurobiol Nov;92(3): Epub 2010 Jul 16. Briosi, G., and F. Tognini, (1894). Intorno alla anat- omia della canapa (Cannabis sativa L.). Parte prima: Organi sessuali. Atti Ist. Bot. Pavia, Ser. 2. 3: Burgdorf, J. R., Kilmer, B., Pacula, R. L., (2011). Heterogeneity in the composition of marijuana seized in California. Drug Alcohol Depend. 117, CAM, (2008). Risicoschatting cannabis Bilthoven, December _2008.pdf Laatst bezocht: 4 juni Canfield, D. V., Dubowski, K. M., Whinnery, J. E., Lewis, R. J., Ritter, R. M., Rogers, P. B., Increased cannabinoids concentrations found in specimens from fatal aviation accidents between 1997 and Forensic Sci.Int. 197, Cascini, F., Aiello, C., DiTanna, G., Increasing delta-9-tetrahydrocannabinol (Delta-9- THC) Content in Herbal Cannabis Over Time: Systematic Review and Meta- Analysis. Curr.Drug Abuse Rev. Chesworth R, Huang XF, McGregor IS, Arnold JC, Karl T. (2009) A behavioural comparison of acute and chronic Delta9-tetrahydrocannabinol and cannabidiol in C57BL/6JArc mice. Int J Neuropsychopharmacol Sep 29:1-16. [Epub ahead of print] Clarke, R.C. (2001). Sinsemilla heritage: What is in a name? In: The cannabible (King, J. Ed.). Ten Speed Press, Berkeley, Toronto (2001). Clarke, R.C. and Watson, D.P. (2002). Chapter 1. Botany of natural cannabis medicines. In: Cannabis and cannabinoids: Pharmacology, toxicology and therapeutic potential. F. Grotenhermen and E. Russo. Eds. Haworth Integrative Healing Press. N. York. D'Souza, D. C., Sewell, R. A., Ranganathan, M. (2009). Cannabis and psychosis/schizophrenia: human studies. Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurosci. 259, Di Forti, M., Morgan C, Dazzan P, Pariante C, Mondelli V, Marques TR, Handley R, Luzi S, Russo M, Paparelli A, Butt A, Stilo SA, Wiffen B, Powell J, Murray RM. (2009). High-potency cannabis and the risk of psychosis. Br J Psychiatry. Dec;195(6): Dronkers, B. (2001) A history of cannabis in Holland. In: The big book of buds (Rosenthal, E. Ed.). Quick American Archives, Oakland, Cal. Pp ElSohly,M.A., Slade,D. (2005). Chemical constituents of marijuana: the complex mixture of natural cannabinoids. Life Sci. 78, Gaoni, Y and Mechoulam, R. (1964). The structure and synthesis of cannabigerol, a new hashish constituent. Proc. Chem Soc. 82. Garretsen, H.F.L. e.a. (2011) Drugs in lijsten. Rapport van de Expertcommissie Lijstensystematiek Opiumwet. Den Haag, juni 2011, Ministerie van VWS.

52 46 Gieringer en Hazekamp (2011). How accurate is potency testing? O'Shaughnessy's: The journal of cannabis in clinical practice. Autumn 2011, Grotenhermen, F. (1999). [The effects of cannabis and THC] 14. Forsch. Komplementarmed. 6 Suppl 3, Hazekamp, A., Fischedick, J.T., Llano Dıez, M., Lubbe, A., and Ruhaak, R.L. (2010). Chemistry of Cannabis. Leiden University, Leiden, The Netherlands, Elsevier ltd. 2010, Hardwick, S. and King, L. (2008). Home office cannabis potency study. 31/ St Albans, Home Office Scientific Dvelopment Branch. Hunault CC, Mensinga TT, de Vries I, Kelholt-Dijkman HH, Hoek J, Kruidenier M, Leenders ME, Meulenbelt J. (2008). Delta-9-tetrahydrocannabinol (THC) serum concentrations and pharmacological effects in males after smoking a combination of tobacco and cannabis containing up to 69 mg THC. Psychopharmacology (Berl) Dec;201(2): Epub 2008 Aug 10. King, L.A., Carpentier, C., Griffiths, P. (2004). An overview of cannabis potency in Europe. EMCDDA Insights, , Lisboa. EMCDDA, European Publications Office. ISBN Korf, D.J., Wouters, M., Benschop, A., Van Ginkel, P. van (2004). Sterke wiet: een onderzoek naar blowgedrag, schadelijkheid en afhankelijkheid van cannabis. Amsterdam, Rozenberg Publishers. LaPoint, J., James, L. P., Moran, C. L., Nelson, L. S., Hoffman, R. S., Moran, J. H. (2011). Severe toxicity following synthetic cannabinoid ingestion. Clin. Toxicol.(Phila) 49, Lindigkeit, R., Boehme, A., Eiserloh, I., Luebbecke, M., Wiggermann, M., Ernst, L., Beuerle, T. (2009). Spice: a never ending story? Forensic Sci. Int. 191, Long LE, Chesworth R, Huang XF, McGregor IS, Arnold JC, Karl T. (2009) A behavioural comparison of acute and chronic Delta9-tetrahydrocannabinol and cannabidiol in C57BL/6JArc mice. Int J Neuropsychopharmacol Sep 29:1-16. Mechoulam R.(1970). Marihuana chemistry. Science. 168(936): Mechoulam R, Shvo Y. (1963). Hashish. 1. Structure of Cannabidiol. Tetrahedron. 1963;19(12): Mechoulam R, Carlini EA. (1978). Toward drugs derived from cannabis. Naturwissenschaften. 1978;65(4): Mechoulam R, Gaoni Y. (1965). Hashish. IV. The isolation and structure of cannabinolic cannabidiolic and cannabigerolic acids. Tetrahedron. 21(5): Mechoulam, R., Peters, M., Murillo-Rodriguez, E., Hanus, L. (2007). Cannabidiol-recent advances. Chem. Biodivers. 4, Mechoulam,R., Parker,L.A., Gallily,R. (2002). Cannabidiol: an overview of some pharmacological aspects. J Clin Pharmacol. 42, 11S-19S. Mehmedic Z, Chandra S, Slade D, Denham H, Foster S, Patel AS, Ross SA, Khan IA, Elsohly MA.(2010). Potency Trends of Delta(9)-THC and Other Cannabinoids in Confiscated Cannabis Preparations from 1993 to 2008 J Forensic Sci. 55(5): Mensinga TjT, Vries I de, Kruidenier M, Hunault CC, Hengel-Koot IS van den, Fijen JW, Leenders MEC, Meulenbelt J (2006). Dubbel-blind, gerandomiseerd, placebogecontroleerd, 4-weg gekruist onderzoek naar de farmacokinetiek en effecten van cannabis. Bilthoven RIVM rapport Moore, T., Zammit, S., Lingford-Hughes, A., Barnes, T., Jones, P., Burke, M., Lewis, G. (2007). Cannabis use and risk of psychotic or affective mental health outcomes: a systematic review. Lancet 370, Morgan CJ, Curran HV (2008). Effects of cannabidiol on schizophrenia-like symptoms in people who use cannabis. Br J Psychiatry Apr;192(4): Morgan CJ, Freeman TP, Schafer GL, Curran HV. (2010). Cannabidiol attenuates the appetitive effects of Delta 9-tetrahydrocannabinol in humans smoking their

53 47 chosen cannabis. Neuropsychopharmacology Aug;35(9): Epub 2010 Apr 28. Niesink, R.J.M. en Van Laar, M. (2012). THC, CBD en gezondheidseffecten van wiet en hasj: recente inzichten. Utrecht, Trimbos-instituut, februari, 2012, pp Niesink, R., Planije, M., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2000). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops. Au151. Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Planije, M., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). Au172. Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Pijlman, F., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). Au0207. Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Pijlman, F., Rigter, S., Hoek, J., and Mostert, L. (2003). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). Au0243. Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Rigter, S., and Hoek, J. (2004). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). AF Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Rigter, S., and Hoek, J. (2005). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). AF Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Rigter, S., Hoek.J., and Goldschmidt, H. (2006). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). AUo299. Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Rigter, S., Hoek, J., and Goldschmidt, H. (2007). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). AF0768. Utrecht, Trimbos-instituut. Niesink, R., Rigter, S., Hoek, J., and Goldschmidt, H. (2008). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops ( ). AF0829. Utrecht, Trimbos-instituut. Ouwehand, A.W., Wisselink, D.J., Kuijpers, W.G.T., van Delden, E.B., Mol, A. (2011). Kerncijfers verslavingszorg Stichting Informatie Voorziening Zorg, Houten, juni 2011 Paris, M. and Nahas, G.G. (1973). Botany: The unstabilized species. In: Marihuana in science and medicine, Nahas, G.G. (Ed.). Raven Press, New York Pijlman, F., Rigter, S., Hoek, J., Goldschmidt, H., Niesink, R. (2005). Strong increase in total delta-thc in cannabis preparations sold in Dutch coffee shops. Addict. Biol. 10, Potter, D.J., Clark, P., Brown, M.B. (2008). Potency of delta 9-THC and other cannabinoids in cannabis in England in 2005: implications for psychoactivity and pharmacology. J. Forensic Sci. 53, Radwan, M.M., ElSohly,M.A., Slade,D., Ahmed,S.A., Khan,I.A., Ross,S.A. (2009). Biologically Active Cannabinoids from High-Potency Cannabis sativa. J Nat.Prod. Rigter, S., Hoek, J., en Niesink, R. (2009). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops AF0894. Utrecht, Trimbos-instituut. Rigter, S. en Niesink, R. (2010). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops AF0994. Utrecht, Trimbos-instituut. Rigter, S. en Niesink, R. (2011). THC-concentraties in wiet, nederwiet en hasj in Nederlandse coffeeshops AF1067. Utrecht, Trimbos-instituut. Rosenthal, E., The big book of buds. Quick American Archives, Oakland, California. Rosenthal, E., The big book of buds.volume 2. Quick American Archives, Oakland, California. Rosenthal, E., The big book of buds.volume 3. Quick American Archives, Oakland, California.

54 48 Rosenthal, E., The big book of buds.volume 4. Quick American Archives, Oakland, California. Ross, S., ELSohly, M. (1997). CBN and 9-THC concentration ratio as an indicator of the age of stored marijuana samples. Bulletin on Narcotics XLIX and L, Russo, E., Guy, G. (2006). A tale of two cannabinoids: the therapeutic rationale for combining tetrahydrocannabinol and cannabidiol. Med Hypotheses 66, Schubart CD, Sommer IE, van Gastel WA, Goetgebuer RL, Kahn RS, Boks MP. (2011). Cannabis with high cannabidiol content is associated with fewer psychotic experiences. Schizophr 130(1-3): Schubart CD, van Gastel WA, Breetvelt EJ, Beetz SL, Ophoff RA, Sommer IE, Kahn RS, Boks MP.(2010). Cannabis use at a young age is associated with psychotic experiences. Psychol Med Oct 7:1-10. Scuderi,C., Filippis,D.D., Iuvone,T., Blasio,A., Steardo,A., Esposito,G. (2009). Cannabidiol in medicine: a review of its therapeutic potential in CNS disorders. Phytother.Res. 23, Uchiyama, N., et al. (2009). Identification of a cannabimimetic indole as a designer drug in a herbal product, Forensic Toxicology 27, pp United Nations Office On Drugs and Crime (UNODC). (2009). World Drug Report: UNODC, Vienna. Vardakou I, Pistos C, Spiliopoulou Ch. (2010). Spice drugs as a new trend: mode of action, identification and legislation. Toxicol Lett Sep 1;197(3): Epub 2010 Jun 8. Zuardi, A., Crippa, J., Hallak, J., Moreira, F., Guimaraes, F. (2006). Cannabidiol, a Cannabis sativa constituent, as an antipsychotic drug. Braz. Med Biol. Es. 39, Zuardi, A.W. (2008). Cannabidiol: from an inactive cannabinoid to a drug with wide spectrum of action. Rev.Bras.Psiquiatr. 30,

55 49 Bijlage A Boxplots: spreiding van het THC gehalte in de diverse cannabisproducten. Figuur A-1 Boxplots van de concentraties THC in de meest populaire nederwiet aangekocht in januari 2000 tot en met januari Figuur A-2 Boxplots van de concentraties THC in de sterkste wietsoort aangekocht in januari 2001 tot en met januari 2012.

56 50 Figuur A-3 Boxplots van de concentraties THC in geïmporteerde wiet aangekocht in januari 2000 tot en met januari Figuur A-4 Boxplots van de concentraties THC in hasj gemaakt van nederwiet (nederhasj) aangekocht in januari 2000 tot en met januari 2012.