TOETSINGSONDERZOEK. Een onderzoek naar duurzame energieopwekking om de energienota van de huurders van woningbouwstichting De Gemeenschap te verlagen.

Transcriptie

1 TOETSINGSONDERZOEK Een onderzoek naar duurzame energieopwekking om de energienota van de huurders van woningbouwstichting De Gemeenschap te verlagen.

2 COLOFOON Studenten Naam student: Yassine el Harchy Studentnummer: Tel: Naam student: Mohamed Agrandi Studentnummer: Tel: Opdrachtgever Woningbouwstichting De Gemeenschap Afdeling wonen Curaçaoweg 1 Postbus BB Nijmegen T (024) E info@wbsg.nl Instituut Onderwijsinstelling: Avans Hogeschool te shertogenbosch Opleiding: Bedrijfskunde Academie: Academie HRM en Bedrijfskunde Contactpersonen Begeleider: WBSG: Paul van Roosmalen p.vanroosmalen@wbsg.nl Begeleider: Avans: Elke Pasmans eb.pasmans@avans.nl Beoordelaar: Avans: Roland van Dalen rjhc.vandalen@avans.nl 1

3 MANAGEMENTSAMENVATTING Dit onderzoeksrapport geeft opdrachtgever woningbouwstichting De Gemeenschap (hierna WBSG genoemd) het antwoord op de hoofdvraag: Op welke wijze is WBSG in staat om de energienota van de huurders op een maatschappelijk verantwoorde manier te verlagen en wat is het economische effect voor WBSG gezien de technische levensduur per energievariant? Vanwege de stijgende energienota s bij huurders en de toenemende zorg om het klimaat zoekt WBSG een oplossing in de vorm van duurzame energieopwekking. Een goed inzicht in de effecten van de toepassing van duurzame energie ontbreekt echter nog. Dat is de aanleiding van deze scriptie waarin onderzoek is verricht naar de vier voorgestelde energievarianten: zonnepanelen, zonneboilers, microwarmtekrachtkoppelingen en windturbines. Uit de probleemanalyse is naar voren gekomen dat bewoners van sociale huurwoningen het zwaarst lijden onder de alsmaar stijgende energiekosten. Tevens stijgen de huurprijzen in 2015 door de jaarlijkse huurverhoging niet gelijk met de inflatie. Hierdoor is de woonquote met 2% gestegen ten opzichte van Ook stelt de gemeente Nijmegen als doel om alle woningen minimaal van energielabel B te voorzien. Het bepalen van de projectalternatieven is gedaan door iedere energievariant te toetsen aan drie knockout criteria, namelijk de technische, juridische en operationele aspecten. Hieruit is naar voren gekomen dat het toepassen van windturbines voor WBSG niet mogelijk is volgens artikel 7 van de Woningwet Voor het plaatsen van zonnepanelen zijn 693 woningen meegenomen in het projectalternatief. Woningen die niet zijn meegenomen in het projectalternatief zijn onder andere de hoogbouw. Deze vastgoedeenheden worden door WBSG al in gebruik genomen voor het opwekken van zonneenergie om de gemeenschappelijke ruimtes te voorzien van elektriciteit. Als gevolg hiervan zijn de maandelijkse servicekosten voor huurders bevroren voor een periode van tien jaar. Het bereik van microwarmtekrachtkoppelingen is met 949 woningen het hoogst. Desalniettemin is een veel voorkomend probleem het geluid dat de stirlingmotor produceert. Huurders ervaren dit als minder prettig wonen. Tevens zorgt de verhuurdersheffing ervoor dat WBSG genoodzaakt is te bezuinigen op de onderhoudskosten. Een investering in microwarmtekrachtkoppelingen zou het tegenovergestelde betekenen. Voor het plaatsen van zonneboilers zijn 958 woningen meegenomen in het projectalternatief. Zonneboilers zijn overigens de enige energievariant die een besparing oplevert op de gasrekening in plaats van op de elektriciteitsrekening. De vraag hierbij is of het verstandiger is om het dakoppervlak beschikbaar te stellen voor zonneboilers of zonnepanelen, aangezien het om een langetermijninvestering gaat en er maar één energievariant geplaatst kan worden. Voor de afweging van de hierboven genoemde projectalternatieven is het nulalternatief bepaald. Belangrijk hierbij is de bepaling van een tweepersoonshuishouden met een jaarlijks energieverbruik van gemiddeld kwh en m³. In het nulalternatief zijn ook de actuele trends en ontwikkelingen omschreven. Door deze bepalingen kan namelijk berekend worden wat voor effect de projectalternatieven hebben op maatschappelijk en economisch gebied. De maatschappelijke effecten zijn niet in euro s uit te drukken, maar zijn wel meegenomen in het onderzoek. Het gaat hierbij om de energiezekerheid, CO²uitstoot en energielabelklasse waardering. Nadat inzichtelijk is gemaakt wat de kosten en financiële baten zijn, wordt in de businesscase de terugverdientijd van de investering en de netto contante waarde berekend. 2

4 Op basis van de resultaten uit de MKBA, businesscase en de gewogenfactorscoremethode kan worden geconcludeerd dat zonnepanelen (projectalternatief 1) het meest rendabel zijn, zowel op maatschappelijk als economisch vlak. De investering is, rekening houdend met de STEPsubsidie en de gehanteerde financieringsconstructie, in circa 12 jaar terugverdiend. De resterende jaren leveren zonnepanelen extra inkomsten op. De netto contante waarde voor dit projectalternatief is 2 miljoen over een periode van 25 jaar. Hierbij is de eventuele waardevermeerdering van de woningen niet meegerekend en is er geen rekening gehouden met restwaarden. In de gevoeligheidsanalyse is zelfs in het meest pessimistische scenario naar voren gekomen dat zonnepanelen licht rendabel zijn. Tot slot zijn in dit rapport diverse aanbevelingen opgesteld en is een implementatieplan gegeven dat aantoont op welke manier de inrichting van zonnepanelen plaats moet vinden. 3

5 Voorwoord In opdracht van WBSG in Nijmegen is een onderzoek gestart naar de financiële en maatschappelijke effecten van vier energievarianten. Dit afstudeeronderzoek is onderdeel van de opleiding Management, Economie en Recht van Avans Hogeschool te shertogenbosch. Deze opdracht is tot stand gekomen na een aantal gesprekken met de bestuurder en directeur van WBSG, Paul van Roosmalen. Graag willen we een aantal mensen bedanken voor de ondersteuning en begeleiding welke tijdens het afstudeertraject zijn aangeboden. In de eerste plaats willen we Dhr. van Roosmalen bedanken voor het bieden van een interessante, actuele en educatieve afstudeeropdracht. In de tweede plaats willen we Mevr. Pasmans bedanken voor haar begeleiding vanuit Avans Hogeschool. We hebben zowel van Dhr. van Roosmalen, Mevr. Pasmans en Dhr. Van Dalen nuttige tips en informatie gekregen voor het in de juiste lijnen vormgeven van het verslag. Tot slot willen we Dhr. van Verseveld en Dhr. de Pijper bedanken voor de tijd die ze hebben vrijgemaakt om ons van de benodigde informatie en feedback te voorzien. We wensen jullie veel leesplezier! Yassine El Harchy Mohamed Agrandi Nijmegen,

6 Inhoudsopgave Managementsamenvatting... 2 Inleiding... 7 Hoofdstuk 1 Organisatiebeschrijving De organisatie Missie Visie Kernwaarden Strategie Doelstelling Cultuur en structuur Financieel overzicht Hoofdstuk 2 Onderzoeksopzet Aanleiding Probleemstelling Doelstelling Deel en subvragen Afbakening Verantwoording onderzoek Literatuuronderzoek Secundaire analyse Bronnenonderzoek Interviews Validiteit en betrouwbaarheid Weergave opzet onderzoek Hoofdstuk 3 Het kader van DE MKBA Inleiding Voor en nadelen MKBA Relevantie MKBA Soortgelijke modellen

7 Hoofdstuk 4 Stappenplan MKBA Probleemanalyse Nulalternatief Projectalternatieven Zonnepanelen Zonneboilers Microwarmtekrachtkoppeling Overzicht projectalternatieven Effectenbepaling Hoofdstuk 5 Kostenenbatenanalyse Totale kosten en baten projectalternatief Totale kosten en baten projectalternatief Totale kosten en baten projectalternatief Resultaten van MKBA Hoofdstuk 6 Financiële analyse Businesscase Ontwikkeling nul en projectalternatieven Overzicht projectalternatieven per woning Gewogenfactorscoremethode Gevoeligheidsanalyse voor zonnepanelen Hoofdstuk 7 Conclusie Hoofdstuk 8 Aanbeveling Hoofdstuk 9 De uitvoering BMCmodel Bibliografie Websites Literatuur Rapporten

8 INLEIDING WBSG heeft als plan de huidige huurwoningen van duurzame energie te voorzien. Welke energievariant het beste toegepast kan worden op de huidige woningvoorraad is voor WBSG nog onduidelijk. De vier onderzochte varianten duurzame energieopwekking zijn zonnepanelen, zonneboilers, microwarmtekrachtkoppelingen en windturbines. Er is gekeken naar de effecten die ontstaan bij het toepassen van deze energievarianten, waarna de meest praktische en rendabele vorm van duurzame energie aanbevolen zal worden. Om antwoord te kunnen geven op de probleemstelling is er op financieel en maatschappelijk vlak onderzoek verricht en zijn de resultaten in dit verslag uitgediept. Het onderzoek is als volgt ingedeeld: Het eerste hoofdstuk bestaat uit een korte beschrijving van WBSG. Hierbij kan gedacht worden aan het aantal werknemers, de missie, de visie, de doelstellingen, et cetera. In hoofdstuk twee wordt de onderzoeksopzet beschreven. Hierin staat wat de aanleiding voor het onderzoek is, met de bijbehorende deelvragen en onderzoeksmethoden. Hoofdstuk drie beschrijft welke theoretische modellen in dit onderzoek zijn toegepast. In hoofdstuk vier worden de vier duurzame energievarianten op onder andere technische, juridische en operationele aspecten getoetst en worden de te onderzoeken effecten beschreven. In hoofdstuk vijf worden de resultaten van de drie energievarianten weergegeven aan de hand van een maatschappelijke kostenenbatenanalyse. In hoofdstuk zes zal door middel van een businesscase naar voren komen wat de gevolgen zijn van het investeren in duurzame energie vanuit bedrijf en huurderperspectief. Hieruit zal naar voren komen welke variant het meest praktisch en rendabel is. In hoofdstuk zeven wordt met een conclusie antwoord gegeven op de probleemstelling en de deelvragen. In hoofdstuk acht worden de aanbevelingen weergegeven. In hoofdstuk negen wordt een implementatieplan voorgelegd met behulp van het BMCmodel. 7

9 HOOFDSTUK 1 ORGANISATIEBESCHRIJVING In dit hoofdstuk wordt WBSG als organisatie beschreven. Het hoofdstuk bestaat uit een omschrijving van de missie, visie, kernwaarden, strategie en doelstelling. Verder wordt ingegaan op de cultuur binnen de organisatie en zijn de belangrijkste financiële kengetallen toegelicht. 1.1 De organisatie WBSG is sinds 1920 actief in de volkshuisvesting van Nijmegen. WBSG bouwt, beheert en verhuurt betaalbare huurwoningen. De woningen worden voornamelijk gehuurd door mensen met een relatief laag inkomen. Het gaat bij WBSG niet alleen om het beheren en verhuren van woningen, maar ook om de maatschappelijke belangen. In totaal heeft WBSG huurwoningen, waarvan 92% onder de Diensten van Algemeen Economisch Belang (DAEB) vallen. Dit zijn huurwoningen met een huurprijs onder de liberalisatiegrens van 710,68 (WBSG, 2014). In totaal bezit WBSG verhuureenheden met woningtypen zoals maisonnettes, eengezinswoningen, seniorwoningen, flats, appartementen, het wijksteunpunt en groepswoningen. Brancheomschrijving In Nederland zijn er 381 woningcorporaties die ervoor zorgen dat ruim 2,4 miljoen huishoudens goed kunnen wonen. Daarnaast dragen zij bij aan leefbare buurten, wijken en regio s. Corporaties nemen een flink deel van de woningbouwproductie in Nederland voor hun rekening. Een corporatie werkt bij voorkeur binnen één woningmarktgebied waarin het sociale huurwoningen bouwt en verhuurt. Daarnaast mag een corporatie op verzoek van gemeenten bijdragen aan stads en dorpsvernieuwing. De eerste wet voor volkshuisvesting werd in 1902 in Nederland ingevoerd, met als doel het bevorderen van de volksgezondheid door verbetering van de woontoestanden'. De overheid kreeg hierdoor een grotere rol dan voorheen (Aedes, 2014). Bij de herziening van de woningwet in 2014 stelde minister Blok voor om woningcorporaties taken buiten hun kerntaken uit te laten voeren. Een belangrijke voorwaarde is dat de gemeente de ontwikkeling wenst binnen de volkshuisvesting. Ook zorgt de herziening ervoor dat corporaties de mogelijkheid krijgen om de scheiding van sociale en commerciële activiteiten vorm te geven door middel van een administratieve of juridische splitsing (Herzienewoningwet, z.d). Voor een overzicht van de taken van woningcorporaties kan bijlage 1 Sociaal werkdomein geraadpleegd worden. Verhuurdersheffing In 2014 is in de woningbouwsector een verhuurdersheffing opgelegd aan verhuurders die meer dan tien sociale huurwoningen verhuren. Deze heffingsgrondslag is gebaseerd op de huurliberalisatiegrens. Deze heffing moet betaald worden over de WOZwaarde van de huurwoningen en zorgt in de komende jaren voor veel bezuinigen en financiële problemen bij woningcorporaties (rijksoverheid, 2014). De komende jaren zal WBSG rekening moeten houden met de verhuurdersheffing die in dit jaar (2015) 0,449% bedraagt. Dit komt neer op een bedrag van 1,4 miljoen en zal in 2017 oplopen tot 1,9 miljoen. Het doel van de verhuurdersheffing is om de nationale schuld te verminderen; de heffing is ingegaan in Dat er met de verhuurdersheffing een steeds groter beslag wordt gedaan op de financiële middelen van WBSG heeft geleid tot bezuinigingen in de onderhoudsuitgaven, nieuwbouwprojecten en besparing in de kosten van werkapparatuur (WBSG, 2013). 1.2 Missie WBSG heeft als missie de bewoners te voorzien van een prettige, duurzame en betaalbare woning in Nijmegen, met als uitgangspunt een passende woonruimte te bieden aan mensen met een maatschappelijke achterstandspositie. Dit zijn mensen die moeilijk financieel zelfstandig aan een huurwoning kunnen komen. Door de goede samenwerking tussen diverse organisaties, vrijwilligers en buurtbewoners werkt WBSG aan een maatschappelijk betrokken vastgoedonderneming, die klantgerichtheid en kwaliteit hoog in het vaandel heeft staan. 8

10 1.3 Visie WBSG heeft als visie de lokale verankering te versterken door hecht verbonden te zijn met de huurders, woningzoekenden en lokale organisaties waarmee wordt samengewerkt. Hierdoor creëert WBSG verbondenheid en betrokkenheid met de inwoners van Nijmegen. Dit wordt tevens gedaan om de kwaliteit in dienstverlening te versterken en te optimaliseren. Het gaat dus niet alleen om het verhuren en beheren van woningen, maar ook om de samenwerking en betrokkenheid. 1.4 Kernwaarden De kernwaarden die gelden voor WBSG zijn: sterke verbondenheid met de bewoners; sociaal karakter door openheid, betrokkenheid en persoonlijke benadering; werknemers zijn de sleutel tot succes van de organisatie; saamhorigheid en verbondenheid binnen de organisatie. 1.5 Strategie WBSG staat als volkshuisvester midden in de maatschappij. Het strategische beleid wordt door maatschappelijke ontwikkelingen vormgegeven. De huurders krijgen de ruimte en mogelijkheden om invulling te geven aan hun leefomgeving en worden gezien als partners. Mede door transparant te handelen en bereikbaar te zijn voor politiek, instanties, bewoners en collegacorporaties creëert WBSG het vertrouwen. Als maatschappelijk vastgoedondernemer is WBSG medeverantwoordelijk voor de betaalbaarheid van sociale huurwoningen. Om de betaalbaarheidsproblemen van de huurders te beperken, past WBSG duurzame energieopwekking deels toe in de vorm van zonnepanelen. Naast dat er op het hoofdkantoor zonnepanelen geplaatst zijn, zijn er medio 2014 al 1400 zonnepanelen geplaatst op appartementencomplexen. Hierdoor zullen de gemeenschappelijke kosten de komende jaren niet meer stijgen. Dit zijn de eerste stappen van het duurzaamheidsprogramma (WBSG, 2013) De volgende stap is dat WBSG in de toekomst waar mogelijk alle woningen voorziet van zelfopgewekte duurzame energie. De strategie hierbij luidt dat de woonlasten van huurders omlaag moeten door te investeren in duurzame energie. Naast het opwekken van duurzame energie is WBSG bezig met het reduceren van energie; dit is ook onderdeel van het duurzaamheidsprogramma. WBSG bezit veel oude woningen die slecht zijn geïsoleerd. Door deze woningen te isoleren hoeft er minder energie verbruikt te worden. Vanaf 2015 wil WBSG rond 20 miljoen investeren in duurzame maatregelen. Dit wordt verspreid over een periode van tien jaar. 1.6 Doelstelling De doelstelling van WBSG is zorgen voor betaalbare huurwoningen voor mensen met een relatief laag inkomen. WBSG rekent het tot haar kerntaak om de huidige en toekomstige bewoners een duurzame en betaalbare woning te bieden. Daarnaast wil WBSG zelfstandig door als kleine, ambitieuze en lokaal gebonden volkshuisvester. Het doel is een kwalitatieve groei door het ontwikkelen, bouwen en beheren van sociale huurwoningen. 1.7 Cultuur en structuur WBSG is een kleine organisatie met loyale werknemers en is onderverdeeld in vier afdelingen: wonen, financiën, planontwikkeling en technisch beheer, zie bijlage 2 Organogram. Binnen WBSG is sprake van professionele bureaucratie. De operationele kern is hoog opgeleid en de organisatie bevindt zich in een stabiele omgeving. WBSG heeft een platte organisatiestructuur met een kleinschalig team. Volgens de cultuurtypering van Handy en Harrison (2014) heeft WBSG zowel een rol als taakgerichte cultuur. Dit betekent dat onder de medewerkers een duidelijke taakscheiding heerst, waarbij per afdeling regels, procedures en systemen zijn opgesteld. Daarnaast hebben zij veel bevoegdheden en krijgen zij de mogelijkheid om de werkzaamheden efficiënter en effectiever in te richten door middel van het nieuwe werken (Nieuwe werken, 2014). Hierbij mogen een aantal medewerkers buiten de reguliere uren en op flexibele plekken werken. Samenwerkingsverbanden worden gestimuleerd wanneer deze tijdswinst en kennis met zich meebrengen. 9

11 1.8 Financieel overzicht Financiële kengetallen Netto werkkapitaal Solvabiliteit (in %) 13,51 19,31 Liquiditeit (current ratio in %) 0,76 2,90 Rentabiliteit eigen vermogen (REV in %) 5,43 36,16 Cashflow per verhuureenheid Totaal eigen vermogen Resultaat na belastingen Totaal vermogen kengetallen Tabel 1: Financiële Uit Tabel 1 kan opgemaakt worden dat WBSG een positief jaarresultaat heeft behaald in Het jaarresultaat van 2013 is voordeliger uitgevallen dan begroot en is het gevolg van financiële meevallers zoals , lagere onderhoudskosten, lagere rentelasten en een correctie op belastinglatentie van 6,5 miljoen. Gezien het positieve resultaat van het afgelopen boekjaar (2013) is het totaal eigen vermogen licht gestegen ten opzichte van Daarnaast is door de jaarlijkse huurverhoging een lichte stijging geconstateerd in de huuropbrengst. Om het bestaansrecht van WBSG bij inzet van het maatschappelijk rendement te continueren, is de rentabiliteitsratio een belangrijke maatstaf voor beslissingen over investeringen op lange termijn. De stijging van de rentabiliteitsratio van 36,16 procent is te wijten aan het gestegen nettowerkkapitaal. Het nettowerkkapitaal geeft aan hoeveel financiële speelruimte WBSG heeft voor het doen van investeringen zonder extra vermogen bij te lenen. Door de waardeverandering in materiële vaste activa en de toename van de belastinglatentie is te zien dat het nettowerkkapitaal medio 2013 ten opzichte van 2012 is toegenomen met 5,6 miljoen (WBSG, 2013).Voor de totale weergave kan bijlage 3 Jaarbalans WBSG geraadpleegd worden. Voor de omschrijving van de financiële begrippen kan bijlage 4 Begrippenlijst geraadpleegd worden. 10

12 HOOFDSTUK 2 ONDERZOEKSOPZET In dit hoofdstuk is de aanleiding van het onderzoek weergegeven met de bijbehorende probleem en doelstelling. Aan de hand van deze probleem en doelstelling zijn deelvragen geformuleerd. Verder wordt toegelicht welke onderzoeksmethoden zijn gebruikt en waarom hiervoor gekozen is. 2.1 Aanleiding Voor de huurders van WBSG zorgt de jaarlijkse stijging van de woonlasten, bestaande uit huurkosten, servicekosten en energiekosten, voor betaalbaarheidsproblemen. Vooral door de alsmaar stijgende energielasten komt de missie van WBSG, woningen betaalbaar houden, in gevaar (WBSG, 2011). Vanwege de stijgende energienota wil WBSG de huurders financieel helpen door maatregelen te treffen in de vorm van duurzame energieopwekking. Daarbij wil WBSG niet alleen zorgen voor lagere woonlasten voor de huurders, maar ook vanuit maatschappelijk belang door het verlagen van de CO²uitstoot. De gemeente Nijmegen heeft als streven om samen met woningcorporaties in 2018 alle sociale huurwoningen te hebben voorzien van minimaal energielabelklasse B (Gemeente Nijmegen, 2013). Het energielabel laat de energieprestatie van een woning zien en heeft negen labelklassen (A++ zeer zuinig t/m G zeer onzuinig) (Energielabel, 2014). WBSG heeft op dit moment voor de huidige huurwoningen gemiddeld energielabelklasse D. Duurzame energie zelf opwekken is voor huurders niet vanzelfsprekend, omdat zij geen eigenaar van de woningen zijn (Huurderskoepel, 2014). Vandaar dat WBSG zelf al de eerste stappen naar duurzame energieopwekking heeft gezet door 1400 zonnepanelen op appartementencomplexen te plaatsen (WBSG, 2011). De opgewekte energie wordt alleen gebruikt voor gemeenschappelijke voorzieningen zoals liften en verlichting. Deze voorzieningen vallen onder de servicekosten. De huurders hebben op dit moment dus alleen indirect voordeel van duurzame energieopwekking. Voor WBSG is niet duidelijk wat de totale kosten en baten per energievariant zijn en wat voor effect dit heeft op de energienota van huurders. Vanuit WBSG zijn de vier meest voorkomende duurzame energievarianten voorgelegd, namelijk zonnepanelen, zonneboilers, windturbines en microwarmtekrachtkoppelingen. Er moet dus inzicht verkregen worden in de maatschappelijke en economische effecten waarbij het verlagen van de energienota van huurders als uitgangspunt geldt. 2.2 Probleemstelling Op welke wijze is WBSG in staat om de energienota van de huurders op een maatschappelijk verantwoorde manier te verlagen en wat is het economische effect voor WBSG gezien de technische levensduur per energievariant? 2.3 Doelstelling WBSG zal op 20 maart 2015 een onderzoeksrapport in ontvangst nemen waarin getoetst is welke vorm van duurzame energie de beste uitkomst biedt. Het uitgangspunt voor dit rapport is het verlagen van de huidige energienota van de huurders. De resultaten van het onderzoeksrapport kunnen gebruikt worden voor het overzichtelijk maken van de economische effecten op de energienota van de huurders. Daarnaast kunnen andere woningcorporaties en de gemeente Nijmegen de onderzoeksresultaten als voorbeeld gebruiken voor het stimuleren van het toepassen van zonneenergie op lokaal niveau. 11

13 2.4 Deel en subvragen 1. Wat houdt een maatschappelijke kostenenbatenanalyse (MKBA) in? 1.1 Wat zijn de voor en nadelen van deze analyse? 1.2 Welke alternatieven zijn er voor de MKBA? 1.3 Waarom is deze analyse relevant voor dit onderzoek? 1.4 Uit welk stappen bestaat een MKBA? 2. Hoe groot is het betaalbaarheidsprobleem onder huurders van WBSG en wat houden de vier energievarianten in? 2.1 Hoe ziet de probleemanalyse eruit? (stap 1 MKBA) 2.2 Wat is het nulalternatief? (stap 2 MBKA) 2.3 Wat zijn de vier projectalternatieven? (stap 3 MBKA) Wat zijn de vereisten/randvoorwaarden? Welke juridische aspecten spelen een rol? Welke woningen zijn per energievariant geschikt? 2.4 Welke effecten zullen onderzocht worden? (stap 4 MKBA) 3. Wat zijn de kosten en baten van de vier projectalternatieven? (stap 5, 6 en 7 MKBA) 3.1 Wat zijn de kosten per projectalternatief? 3.2 Wat zijn de baten per projectalternatief? 3.3 Wat is het kostenenbatenoverzicht? 4. Wat zijn de economische gevolgen voor WBSG en de huurders? (stap 8 en 9 MKBA) 4.1 Wat is het economische effect bij invoering van het projectalternatief voor WBSG? 4.2 Wat is het effect van invoering van het projectalternatief op de energienota van de huurders? 4.3 Wat is het effect als de kosten hoger of lager uitvallen? 2.5 Afbakening Het onderzoek is verricht voor woningbouwstichting De Gemeenschap, afdeling wonen. De afdeling voert onderzoeken uit naar energiebesparende en energieopwekkende maatregelen. In dit onderzoek zijn alleen de kosten en baten van de projectalternatieven onderzocht. Uitvoeringskosten zoals de exploitatie, overhead en personeelskosten zijn niet onderzocht. 2.6 Verantwoording onderzoek Tijdens het onderzoek is gebruikgemaakt van kwalitatief en kwantitatief onderzoek (Verhoeven, 2011). De volgende onderzoeksmethoden zijn toegepast: literatuuronderzoek (kwalitatief), interviews (kwalitatief), bronnenoverzicht (kwalitatief) en secundaire analyse (kwantitatief). De gehanteerde onderzoeksmethoden worden in Tabel 2 nader toegelicht. Hoofddeelvragen Onderzoeksmethoden 1. Wat houdt een maatschappelijke kostenenbatenanalyse in? Literatuuronderzoek Bronnenonderzoek Secundaire analyse 2. Hoe groot is het betaalbaarheidsprobleem onder huurders van WBSG en wat Literatuuronderzoek houden de vier energievarianten in? Secundaire analyse Interviews Bronnenonderzoek 3. Wat zijn de kosten en baten van de vier projectalternatieven? Literatuuronderzoek Secundaire analyse Interviews Bronnenonderzoek 4. Wat zijn de economische gevolgen voor WBSG en de huurders? Literatuuronderzoek Interviews Tabel 2: Onderzoeksmethoden 12

14 2.6.1 Literatuuronderzoek Voor alle deelvragen is gebruikgemaakt van literatuuronderzoek om de deelonderwerpen theoretisch te kunnen onderbouwen. Het literatuuronderzoek is verricht om uit bronnen de bestaande kennis over het onderzoeksonderwerp te verzamelen. Er is informatie verkregen middels boeken, internetbronnen, artikelen, rapporten en publicaties. Voor het beantwoorden van de deelvragen is in de literatuur gezocht naar vergelijkingen, beschrijvingen, wettelijke kaders en rekenformules. In het theoretisch kader is met behulp van informatie van de Rijksoverheid de MKBA en de businesscase beschreven (Rijksoverheid, 2014). Met behulp van informatie van het Centraal Bureau voor de Statistiek is deelvraag twee beantwoord. Voor de juridische aspecten van deelvraag twee is gebruikgemaakt van betrouwbare bronnen zoals Milieu Centraal, Aedes en Zonatlas. Daarnaast is ook voor deelvraag drie gebruikgemaakt van de algemene leidraad voor de MKBA. Voor het beantwoorden van deelvraag vier is gebruikgemaakt van het boek Bedrijfseconomie Theorie en Praktijk (Liethof, 2008) en het boek 111 managementmodellen (Mulders, 2010). Daarnaast is voor alle deelvragen beroep gedaan op databanken als Kaluga, EBSCOhost en Google Scholar Secundaire analyse Er is een secundaire analyse gedaan voor deelvragen twee, drie en vier. Deze methode is gebruikt omdat er bestaande databanken zijn voor energieprijsontwikkelingen en prognoses in duurzame investeringen. Deze kwantitatieve gegevens zijn via het Centraal Bureau van Statistiek (CBS) en Centraal Planbureau (CPB) verzameld. Het nadeel van deze methode is dat de bestaande gegevens niet volledig aansluiten op het betreffende probleem. Ondanks dit nadeel wordt deze methode ingezet vanwege tijdswinst, beschikbaarheid van de data en de bruikbaarheid van informatie voor het onderzoek Bronnenonderzoek Veel benodigde informatie voor het onderzoek is te verkrijgen via verschillende bronnen zoals websites, literatuur, tijdschriften en interne rapporten. Om de betrouwbaarheid, validiteit en bruikbaarheid van de gevonden bronnen te waarborgen, is er gekozen voor een systematisch bronnenonderzoek. Door systematisch te zoeken naar bronnen en deze met elkaar te vergelijken, wordt de betrouwbaarheid van de onderzochte informatie bevestigd. De informatie die niet via deskresearch naar voren is gekomen, is door middel van interviews per onderwerp verzameld. Voor deelvragen één, twee en drie zijn in Tabel 3 de onderzochte onderwerpen weergegeven. Deelvragen Onderwerp 1 MKBA Businesscase Ontwikkelingen rondom groene energievoorzieningen 2 Ontwikkelingen rondom energielasten Energievarianten (zonnepanelen, zonneboiler, microwkk, windturbine) Technische, juridische en operationele aspecten 3 Subsidie/financieringsmogelijkheden Tabel 3: Onderwerpen bronnenonderzoek Interviews Interviews met belanghebbenden kan nieuwe informatie voor het onderzoek opleveren. Een interview is een vraaggesprek tussen een geïnterviewde(n) en een interviewer. Dit vindt meestal éénopéén plaats, maar het kan ook in groepsverband. Om de individuele beleving en maximale inbreng van de geïnterviewde te verkrijgen, is in dit onderzoek gekozen voor een ongestructureerd interview dat éénopéén plaatsvindt. In een ongestructureerd interview wordt gebruikgemaakt van één hoofdvraag en een gesprekspuntenlijst met specifieke onderwerpen. Hierdoor is de inbreng van de respondent maximaal (Verhoeven, 2011). De interviews zijn gehouden om antwoord te kunnen geven op deelvragen twee, drie en vier. Hierbij spelen de meningen en belevingen van de belanghebbenden een grote rol. In Tabel 4 is een overzicht van de geïnterviewde personen met de besproken onderwerpen weergegeven. Daarnaast zijn in bijlage 5 13

15 Samenvatting interviews, alle afgenomen interviews weergegeven. Deelvraag Locatie Personen Functie Onderwerpen Intern Paul van Roosmalen Algemeen directeur Duurzame energieopwekking 2 Intern Dico van Verseveld Vastgoedmanager Inventarisatie huidige woningvoorraad Extern Jos van der Lint Loket duurzaam wonen, gemeente Nijmegen Juridische aspecten en subsidies 2 en 3 Extern Allard Dijkstra Directie Atama solar energy, Vereisten zonnepanelen leverancier zonnepanelen 4 Intern Koos de Pijper Financieel manager Businesscase Tabel 4: Overzicht interviews 2.7 Validiteit en betrouwbaarheid Om de betrouwbaarheid en validiteit te waarborgen zijn zowel kwalitatieve als kwantitatieve onderzoeksmethoden gehanteerd. Hierbij zijn verschillende bronnen geraadpleegd met dezelfde zoekonderwerpen. Daarnaast is gekeken naar de juistheid, volledigheid en actualiteit van de gewonnen informatie. Doordat gebruik wordt gemaakt van deze twee methoden is er sprake van triangulatie. 2.8 Weergave opzet onderzoek De MKBA is het theoretisch model van het onderzoek. Vervolgens is een businesscase geïntegreerd in het MKBAmodel en zijn alle resultaten getoetst aan de hand van de gewogenfactorscoremethode. Hieruit zijn conclusies en aanbevelingen naar voren gekomen. Tot slot is met de Business Model Canvas (BMC) de businesscase overzichtelijk gemaakt. In Figuur 1 is de gehanteerde onderzoeksopzet weergegeven. Hierbij fungeert het MKBA als stap 1. MKBA Businesscase Gewogenfactorscoremethode Conclusie en aanbevelingen BMC Figuur 1: Onderzoeksopzet 14