THEMA S: Transformatie Renovatie

Transcriptie

1 VAKBLAD OVER KWALITEITSBORGING BIJ PRODUCTEN, HANDHAVING EN REGELGEVING THEMA S: Transformatie Renovatie Nr. 7/8 Jaargang 1 juli/augustus en

2

3 VAKBLAD OVER KWALITEITSBORGING BIJ PRODUCTEN, HANDHAVING EN REGELGEVING Nr. 7/8 Jaargang 1 juli/augustus en Inhoud 6 30 Transformatie 6 Transformatie vraagt goede samenwerking en scope 10 Veilig vluchten bij transformatie en renovatie van woongebouwen 13 Transformatie, Wet geluidhinder en goed ruimtelijk ordenen Renovatie 23 Een nieuw Haags winkelpaleis 26 Terug naar de fabriek 27 Renovatie in De Stijl 28 Productnieuws 30 Gapend gat werd kloppend hart 33 Octrooi En verder 5 Column 16 Ontruiming en Bouwbesluit 20 De woonbootbewoner als illegaal (2) 34 Vraag en antwoord 36 Bouwrecht 38 Nieuws 40 NEN Nieuws 45 Verenigingsnieuws VBWTN Colofon HOOFDREDACTIE Ing. Frank de Groot Katja van Roosmalen REDACTIE Wico Ankersmit (directeur Vereniging BWT Nederland) Mr.drs. Hans Damen (Rho adviseurs voor leefruimte) Drs. Bart Dunsbergen (Ministerie BZK, Wonen en Bouwen) Ir. Hajé van Egmond (Instituut voor Bouwkwaliteit) Ir. Annet van der Horn (NEN Bouw) Ing. Gert-Jan van Leeuwen (Instituut voor Bouwkwaliteit) Drs. ing. Harry Nieman (Instituut voor Bouwkwaliteit) Dr. ir. C.C.A.M. (Caspar) van den Thillart (adviseur CE-markering en industrieel bouwen) Alle bijdragen worden op persoonlijke titel geschreven. UITGEVER Marcel Jille (m.jille@bimmedia.nl) EINDREDACTIE Ingrid de Zwart-Schaap (bouwkwaliteit@bimmedia.nl) VORMGEVING De Opmaakredactie, Wehl ABONNEMENTEN BIM Media Klantenservice, Postbus 16262, 2500 BG Den Haag, tel (070) ; klantenservice@bimmedia.nl Abonnementen: 203,- (excl. btw), losse nummers 27,50 (excl. btw) Verschijnt 10 maal per jaar. Een abonnement geldt steeds voor een jaar en kan op elk gewenst tijdstip ingaan. Het abonnement wordt automatisch met een jaar verlengd, tenzij uiterlijk twee maanden voor het verstrijken van het abonnementsjaar schriftelijk wordt opgezegd bij BIM Media Klantenservice. Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM Media uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Leden van de Vereniging BWT Nederland dienen met betrekking tot wijzigingen/opzegging lidmaatschap contact op te nemen met de ledenadministratie van de Vereniging BWT Nederland tel ADVERTENTIE-ACQUISITIE Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl), Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements) overeenkomst en om u van informatie te voorzien over BIM Media bv en andere zorgvuldig geselecteerde bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij BIM Media Klantenservice, postbus 16262, 2500 BG Den Haag. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op ISSN: BIM Media 2015 Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de aanwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden. Aangeleverde artikelen kunnen worden hergebruikt voor elektronische doeleinden. THEMA S: Transformatie Renovatieproducten Voorpagina Sijthoff Den Haag Ontwerp: V8 Architects Sleets kantoorgebouw wordt monument voor de stad. De ornamenten dragen daaraan bij. Adverteerdersindex Burgerhout 2 Faay 4 LP Building Products 47 Nelskamp Dakpannen 32 NEN 42 Reynaers 48 Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

4 Faay Prefab Units, totale ontzorging in élke situatie Badkamers, toiletten en keukens bepalen in hoge mate de uitstraling van zorginstellingen, hotels, bedrijfspanden en scholen. Een prefab unit van Faay geeft een uitstraling die niet van traditionele bouw is te onderscheiden! Faay Prefab Products bouwt kanten-klare units die geheel volgens uw wensen worden ingericht. De compleet afgewerkte units worden als Legoblokjes inclusief alle technische voorzieningen, als een geheel in de (ruw)bouw geplaatst. Dankzij dit plug-and-play -principe is elke unit direct gebruiksklaar. Ideaal dus voor transformatie- en renovatieprojecten. Neem contact op met Faay Prefab Products voor alle mogelijkheden. Want wat u bedenkt, kunnen wij maken! Waarom Faay Prefab Units? geheel volgens klantspecificatie consistente topkwaliteit desgewenst integratie van domotica onbegrensde vrijheid in transformatie, renovatie, nieuwbouw duurzame productie, ecologische materialen 10 jaar garantie plug-and-play -principe niet van traditionele bouw te onderscheiden 1 aanspreekpunt Faay Prefab Products B.V. Mijlweg 3 postbus EC Vianen T info@faayprefabproducts.nl

5 Column Zorg-en-de stad In deze enerverende tijd, waarin de verandering de constante is geworden, gaan vele heilige huisjes op de schop. Afgelopen week werd ik geïnterviewd door een studente van de universiteit Maastricht in het kader van haar eindwerk. Het betrof het thema centrummanagement. Recent ben ik voorzitter geworden van de coöperatie centrummanagement Sittard. Jawel, een coöperatie en geen stichting. Leden denken mee, doen mee en beslissen mee. De schreeuwcultuur rondom een stichting zonder dat de schreeuwers verantwoordelijkheid nemen leek ons niet opportuun! De eerste vraag van de studente was hoe het mogelijk is dat, terwijl in veel steden het dalende aantal bezoekers lijkt te worden veroorzaakt door een toename van de leegstand, in Maastricht juist het aantal bezoekers toeneemt, terwijl ook daar sprake is van een toenemende leegstand. Hoe zit dat? Nou, dat zit zo: daar waar de relatie tussen de bezoekers van de stad en het retailaanbod ooit zeer innig was, blijkt een trendbreuk realiteit. Het winkelaanbod bepaalde de bezoekersaantallen, de diversiteit in het aanbod bepaalde de diversiteit der bezoekers. Dit alles vanwege het simpele feit dat de consument slechts via het monopolie van de winkel aan goederen kon komen. Een enkel postorderbedrijf daargelaten. In de huidige tijd is het monopolie echter volledig doorbroken en is retail overal! Thuis, op het werk, in de kroeg, in de auto, op het station, via je mobiel, op de pc enzovoort. De huidige consument kan kopen waar en wanneer hij wil en het centrum van de stad zal daarom transformeren. Imago De afname van bezoekers in veel steden hangt vooral samen met twee factoren: de marginalisering van het concept winkel als verkoopkanaal voor producten én de belevingswaarde van diezelfde stad om het verblijf aldaar te maken tot een onvergetelijke ervaring. En daar komt Maastricht, net als andere historische steden, bovendrijven. Maastricht is steeds meer een stad die vanwege haar imago als mooie, authentieke, historische, culinaire, bijna buitenlandse stad bezocht wordt. En niet omdat het winkel aanbod nou zo bijzonder is Het bovenstaande betekent ook dat voor beide typen steden andere invullingen voor de leegkomende gebouwen moeten worden ontwikkeld. De historische binnenstad heeft een decor dat belevingswaarde en emotie ademt. Het vertrekpunt voor een ontwikkelingsavontuur dat moet leiden tot een zintuiglijke ervaring die mensen steeds weer opnieuw verrast. Denk bijvoorbeeld aan het herintroduceren van de maakindustrie in het centrum. Eten en drinken, bekijken en bekeken worden. En een culturele smeltkroes van evenementen. Heerlijk. De moderne binnensteden die een dergelijk decor ontberen moeten op zoek naar functionaliteit en gemak, een faciliterende omgeving voor een lang en gelukkig leven met alle voorzieningen op loopafstand. Een plek ook om functioneel werken te combineren met wonen. Werken en wonen in, onder en boven, (voormalige) winkels. Met veel ruimte om te ademen. Herintroductie van groene ruimte, en goed bereikbaar met alle soorten van vervoer. Een plek ook voor alle leeftijden. Denk bijvoorbeeld aan het integreren van zorghuizen of ziekenhuizen in het centrum van een dergelijke stad. Een bijzonder stedelijk gezond worden gebied, als functionele tegenhanger van de historische zus, samen een hechte stedenfamilie smedend. En zodoende kwamen we in een enerverend gesprek niet verder dan één vraag. De rest doen we een andere keer Joop Petit Community Innovator Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

6 Transformatie vraagt goede samenwerking en scope Transformatie van gebouwen wordt steeds belangrijker, maar het bevoegd gezag heeft bij veel gemeenten nog moeite met de juiste interpretatie van het Bouwbesluit op dit gebied. Ook kunnen rigide bestemmingsplannen of commerciële belangen van private en publieke partijen roet in het eten gooien. Verder is de economische haalbaarheid soms een struikelblok. Daar staat tegenover dat transformatieprojecten die wel de eindstreep halen fraaie parels aan de gebouwde omgeving toevoegen. Bouwkwaliteit in de praktijk sprak met drie specialisten op dit gebied: drs. Robin Dijkgraaf en Reinier Hartman van HD Projectrealisatie B.V. en Gerben van Dijk, procesmanager Vernieuwing Bouw en voorzitter van het Herbestemmingsteam. Tekst ing. Frank de Groot 6 en

7 Transformatie is een middel om tot een nieuwe functie in een gebouw te komen met het economisch Transformatie hoogst haalbare kwaliteitsniveau. Herbestemming kan nooit een doel op zich zijn, zegt drs. Robin Dijkgraaf. Hij is directeur van HD Projectrealisatie BV. Dit Rotterdamse bedrijf houdt zich bezig met advies, ontwikkeling en realisatie ten aanzien van bedrijfshuisvesting, herontwikkeling, transformatie en zorg. Het 25-jarige bureau is al vier jaar bezig met de transformatie van het monumentale gevangeniscomplex De Noordsingel in het Oude Noorden van Rotterdam. Samen met BAM Woningbouw ZuidWest is daartoe de risicodragende ontwikkelcombinatie Tuin van Noord opgezet. Gevangeniscomplex Geen wonder dat de afspraak plaatsvindt in het nu nog goeddeels leegstaande complex, dat vooral opvalt door de vier cellenvleugels die centraal samenkomen bij een negenhoekige kern. Verder bevat het enorme complex onder meer een gerechtsgebouw, directievilla s, notarieel archief, huis van bewaring, kapel, hofpoort met directieruimten en een vrouwenvleugel. En uiteraard ontbreekt een kolossale muur niet die het complex omsluit. In de ruimte waarin we zitten ontbreekt het plafond. Ontwikkelingsmanager Reinier Hartman van HD ziet onze vragende blik: waar is het plafond gebleven? Helaas lag het monumentale plafond op een ochtend ineens op de vloer. Door lekkages waren de oude nagels weggeroest. Tja, dat kom je dus ook tegen bij transformatieprojecten. Gerben van Dijk kijkt met grote interesse rond; als Rotterdammer komt hij nu voor het eerst binnen de poorten. Hij werkt als procesmanager bij de BouwCampus. Dit is een netwerk van overheden, bedrijven en (kennis)instellingen rond het thema vernieuwing in de bouwsector. Vanaf 2015 is dit netwerk aangesloten bij De Bouwcampus (TU Delft). Verder is hij voorzitter van het door minister Blok geïnstalleerde Herbestemmingsteam, kortweg H-team. Dat is een aanjaagteam met ervaringsdeskundigen dat dilemma s op het gebied van herbestemming en leegstand agendeert en met betrokkenen in gesprek gaat. de website van het H-team. De huidige toenemende aandacht voor transformatie heeft vooral te maken met een toegenomen leegstand van met name kantoorgebouwen, scholen, kerken, gevangenissen en zorginstellingen. Voor de crisis was er tekort aan alles, dus werd er weinig over transformatie nagedacht. Nu is er vastgoed te veel en moet je goed kijken welk programma er in een gebouw past, aldus Van Dijk. Robin Dijkgraaf vult aan: Transformatie werd voor de crisis gedreven door een behoefte om leegstaande monumentale gebouwen te behouden voor ons nageslacht. Het betrof dan vooral gebouwen die vanwege hun indeling en bouwkundige staat niet meer economisch verantwoord een functie konden vervullen. Nu zie je dat economische drijfveren belangrijker worden dan maatschappelijk sociale motieven. Banken zijn ook veel terughoudender geworden in het verstrekken van leningen. Natuurlijk, duurzaamheid, waardebehoud en maatschappelijk verantwoord ondernemen zijn tegenwoordig extra factoren, maar ze zijn niet doorslaggevend. Je kijkt vooral vanuit de locatie wat de mogelijkheden zijn. Je moet eerst een vraag hebben, anders transformeer je voor nieuwe leegstand. Reinier Hartman wijst op de rol die vastgoedeigenaren hierin spelen: Het is een kille rekensom. Een transformatie moet economisch rendabel zijn. Bij monumentale gebouwen spelen maatschappelijke factoren ook een rol, evenals de uitstraling van een bedrijf dat in zo n prachtig oud gebouw zit. Dat vertegenwoordigt ook een waarde. Maar een jaren zeventig kantoorpand dat leegstaat is nog steeds een lastig verhaal. En dan heb je nog de verborgen leegstand, waarbij een pand weliswaar leegstaat, maar de huurder nog doorbetaalt tot het einde van zijn huurcontract. Vooral bij grote bedrijven met een buitenlandse investeerder is zo n pand slechts een nummer in de excelsheet. Men gaat op een gegeven moment liever naar een nieuw pand, terwijl het huurcontract bij het oude pand nog doorloopt. Leegstand mag, als de rest maar goed gaat. De verhuurder van dat pand gaat dan echt nog niet investeren in transformatie, als hij nog maandelijks geld vangt en geen zicht heeft op nieuwe huurders. Bouwregelgeving Het succes van transformatieprojecten hangt af van de bouwregelgeving en bestemmingsplannen. Met de komst van Bouwbesluit 2012 deed het rechtens verkregen niveau zijn intrede. Het rechtens verkregen niveau kan worden gedefinieerd als het kwaliteitsniveau dat bij een rechtmatig gebouwd gebouw feitelijk aanwezig is voordat de verbouwing wordt uitgevoerd (het actuele kwaliteits niveau), dat naar onderen is begrensd door het niveau van bestaande bouw en naar boven is begrensd door het niveau voor nieuwbouw. Voor veel aspecten van het Bouwbesluit wordt voor verbouw het rechtens verkregen niveau door Bouwbesluit 2012 als eisenniveau aangewezen. Bij herbestemming zal het actuele kwaliteitsniveau in veel gevallen erg laag zijn of ontbreken, waardoor de ondergrens van het rechtens verkregen niveau (bestaande bouw) van toepassing is. Voor een verbouwing met herbestemming zou dit dus tot een laag minimumniveau vanuit het Economische haalbaarheid Niet het bestaan en het bezit van een gebouw vertegenwoordigen een waarde: het is vooral het gebruik dat de waarde geeft. Dat biedt kansen voor herbestemming, lezen we op Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

8 Bouwbesluit moeten leiden, zegt Hartman. Maar de praktijk blijkt anders: Veel BWT-medewerkers hebben moeite om deze wijziging van de regelgeving juist te interpreteren. In de praktijk leidt dit vaak tot de afweging of het nieuwbouwniveau bij herbestemming wel of niet gehaald kan worden, in plaats van het rechtens verkregen niveau aan te houden. Hierdoor moeten we veel bouwdelen alsnog op nieuwbouwniveau brengen. Maar dat kan toch nooit de bedoeling zijn van Bouwbesluit 2012? Gerben van Dijk verbaast zich ook over deze ervaringen: Ik heb een wethouder horen zeggen: mijn ambtenarenapparaat is niet klaar voor transformatieprojecten. Het kan toch niet zo zijn dat we door een gebrek aan kennis van de bouwregelgeving maar hogere eisen gaan stellen? Daar is Bouwbesluit 2012 helemaal niet voor bedoeld. Wel is het natuurlijk aan te bevelen om hoger te gaan zitten dan het rechtens verkregen niveau, omdat huurders en kopers een bepaald minimaal kwaliteitsniveau willen. Van Dijk constateert daarnaast dat gemeenten vaak niet vlot meewerken, doordat ze er meer belang bij hebben dat bedrijven verhuizen naar nieuwe gebouwen op dure, braakliggende terreinen met een bedrijfsbestemming. Een bestemmingsplanwijziging kan dan ineens heel lang gaan duren. Transformatie De Noordsingel Het gesprek verlegt zich naar de transformatie van het gevangeniscomplex (zie uitgebreide toelichting in het kader) waarin we ons bevinden. Interessant is vooral de transformatie van de cellenvleugels naar zeer ruime woningen. Hartman leidt ons rond door de gevangenis, die nu nog helemaal in oorspronkelijke staat is. Vooral het centrale panopticum waar de vier cellenvleugels op uitkomen is een prachtige ruimte met veel licht en fraaie balkons die op enige hoogte de vleugels direct verbinden. Voor sentimenten is echter geen plaats bij een miljoenen vergende transformatie als deze. Hartman legt uit: We hebben nog gedacht aan studentenwoningen in de cellenblokken die we dan samenvoegen waardoor je de centrale open ruimte met stalen galerijen en trappen zou kunnen behouden. Maar de gemeente wil studenten concentreren in andere gebieden in de stad en hier ruimte geven aan jonge starters en gezinnen. Om dan fatsoenlijke woningen te creëren heb je niet genoeg aan de 4 meter diepe cellen. We hebben daarom gekozen voor rug-aan-rug woningen met de woningscheidende wand midden in de centrale gang en een woningbreedte van twee cellen. Iedere woning grenst dus aan één buitengevel. De woningen krijgen maar liefst vier lagen, omdat we geen bovenwoningen kunnen ontsluiten zonder de monumentale uitstraling aan de buitenzijde geweld aan te doen. Er zijn ook XXL kopwoningen op de kopse kanten, die zelfs aan drie gevels grenzen en een oppervlak hebben van 260 m2. Deze woningen omvatten twee cellen aan weerszijden van de voormalige gang en dan het oppervlak van die oude gang zelf ook nog. Een vide zorgt voor een prachtig zicht op de monumentale ramen in de kopse gevel. Doe-het-zelf-woningen De woningen worden zogenoemde Do-It- Yourself woningen voor doe-het-zelvers, waardoor de kosten laag kunnen blijven. Hartman: Dak, buitengevels en fundering maken wij in orde en brengen we onder in een VvE. Daarbinnen kunnen de bewoners zelf aan de slag gaan. Wel zijn er natuurlijk restricties om bijvoorbeeld brandveiligheid en constructieve veiligheid te waarborgen. Zo moet er van tevoren per verdieping een keuze worden gemaakt uit een aantal varianten waarbij de dragende muur tussen twee cellen intact blijft, wordt doorbroken of zelfs geheel wordt weggehaald. Elders in het complex is men soms al verder. Zo zijn de twee directievilla s in 2014 getransformeerd naar kantoorvilla s. Twee panden aan de Bergstraat bieden nu ruimte aan studentenwoningen. Het nieuwe Huis van Bewaring (rond 1900), dat was verbonden met de arrondissementsrechtbank, heeft inmiddels een zeer brede bestemming gekregen: wonen, maatschappelijk, bedrijfs onroerend goed, zorg, kleinschalige horeca en detailhandel. In het Gerechtsgebouw bevinden zich nu kantoorruimten, een bedrijfsverzamelgebouw en een poliklinisch revalidatiecentrum. In het Notarieel Archief met enorme dragende stalen stellages komt een horecabedrijf. De kapel tot slot, krijgt een multifunctionele bestemming.. Een enorme uitdaging, verzucht Hartman. Maar ook één van de grootste transformatieprojecten in binnenstedelijk gebied. Het laat zien welke kansen er liggen om een binnenstedelijk gebied een geheel nieuwe toekomst te geven. Maar de kans van slagen is afhankelijk van een goede samenwerking met gemeenten en Monumentencommissies. Na overleg met de gemeente Rotterdam is een aantal spelregels uit het bidbook dan ook versoepeld, zoals de keuze voor kluswoningen in plaats van studentenwoningen. Ook hebben we veel moeite moeten doen om alle tekeningen van de gebouwen te krijgen, omdat de gevangenis tot 2012 nog in gebruik was. Het duurt dan vaak nog lange tijd voordat alle tekeningen vrijgegeven worden. Dan ontdek je ineens op het laatste moment dat de stadsverwarming onder één van de vleugels doorloopt. Bij transformatieprojecten moet je dus ook heel geduldig en heel flexibel zijn. Reinier Hartman (links), Gerben van Dijk (midden) en Robin Dijkgraaf (rechts) proeven de sfeer in een nog ingerichte cel in een van de cellenvleugels. Na de transformatie is deze cel onderdeel van een woning. 8 en

9 Transformatie Transformatie De Noordsingel De oude strafgevangenis De Noordsingel in Rotterdam is straks een fijne plek om te wonen, werken en recreëren. De buitenruimten worden ontdaan van latere opstallen en maken plaats voor openbare tuinen. Daartoe worden er doorbraken gemaakt in de enorme muur die nu nog om het complex ligt. Het verleden De Noordsingel is één van de oudste justitiële complexen van Nederland. Het bestaat uit twee gebouwen: de Strafgevangenis uit 1872 en het Gerechtsgebouw uit Het was de eerste gevangenis in Nederland met eenpersoons cellen. Gevangenisarchitect Allard C. Pierson baseerde het stervormige ontwerp, met vier cellenvleugels, een administratievleugel en een centrale negenkantige kern, op de Berlijnse gevangenis. De vleugelgevangenis bood ruimte aan in totaal 340 cellen, verdeeld over vier vleugels van elk drie verdiepingen hoog. Vanuit de kern, het zogenaamde panopticum, waren alle cellenvleugels te overzien. Er waren drie vleugels voor mannen en één voor vrouwen. Elke cel is 2,50 meter breed en 4 meter lang en was voorzien van een tralievenster, stromend water, centrale verwarming en een toilet. Verder beschikte het complex over een ziekenafdeling en een kapel. Voor de directeur, de adjunct-directeur en de gevangenisarts werden twee directievilla s gebouwd, pal aan de Noordsingel. De cipierswoningen werden strategisch op de noord- en oosthoek van het terrein gezet. Oorspronkelijk lag de Strafgevangenis in een kaal polderlandschap, maar inmiddels is het complex volledig ingebouwd door de stad. Het Rotterdamse Gerechtsgebouw is een goed voorbeeld van de negentiende-eeuwse overheidsarchitectuur. Tot 1996 zetelde hier de arrondissementsrechtbank en het kantongerecht. Sinds 1998 heeft het de status van rijksmonument. De Strafgevangenis is tot oktober 2012 in gebruik gebleven als penitentiaire inrichting. De toekomst De ontwikkelcombinatie Tuin van Noord (HD Projectrealisatie BV en BAM Woningbouw ZuidWest) creëert met behoud van alle cultuurhistorische waarde een compleet nieuw stukje Rotterdam. De meeste gebouwdelen blijven bestaan en krijgen een nieuwe bestemming. Denk aan koopwoningen, studentenhuisvesting, horeca, woonwerkeenheden, kantoorruimte, (woon)zorg en tal van andere maatschappelijke functies. Een aantal niet oorspronkelijke delen van het complex wordt gesloopt om ruimte te maken voor groen en nieuwbouw. Wonen wordt één van de belangrijkste functies in de Tuin van Noord. In de bestaande gebouwen en ook in de nieuwbouw komen verschillende individuele maar ook collectieve woonvormen voor verschillende doelgroepen. Zo komen er aantrekkelijk geprijsde Do-It-Yourself woningen en appartementen in de cellenvleugels. Hiertoe worden er cellen samengevoegd. Hiermee kunnen zowel compacte woningen als ruimere woningen voor bijvoorbeeld gezinnen met kinderen ontstaan. Naar verwachting start in 2016 de verkoop van de woningen. Behalve wonen gaat de Tuin van Noord ook tal van andere publieke en maatschappelijke functies herbergen. Het Gerechtsgebouw behoudt zijn grandeur en wordt gebruikt als bedrijfsverzamelgebouw op basis van de bestaande indeling. In het Notarieel Archief komt een innovatief culinair concept. Eén van de drie cellenvleugels wordt misschien zelfs ingericht als hotel. En de kapel kan dienst doen als multifunctionele ruimte voor ontmoeting, cultuur en educatie. De tuin van het complex wordt een park. De vijf meter hoge gevangenismuren worden op een aantal plekken doorbroken, waardoor de tuin open staat voor iedereen. In januari 2014 is er gestart (gefaseerd) met de sloop- en bouwwerkzaamheden. Verwachte oplevering is Voor een aantal planonderdelen worden nog exploitanten gezocht. Meer weten? Kijk op Plattegronden van vier woonlagen van een Do-It-Yourself-woning in de cellenvleugel. Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

10 Veilig vluchten bij transformatie en renovatie van woongebouwen De bouwopgave verschuift van nieuwbouw naar renovatie en/of transformatie van bestaande gebouwen. Hierbij is er veel aandacht voor beperking van energiegebruik en verhogen van het comfort. Voor veel oude gebouwen geldt echter dat een ander onderbelicht aspect juist van levensbelang kan zijn: de brandveiligheid, en vooral het veilig vluchten. Wat zijn de eisen voor het vluchten uit bestaande woongebouwen en met welke eisen ten aanzien van veilig vluchten moet rekening worden gehouden bij transformatie? Wat is het rechtens verkregen niveau en is dit wel voldoende veilig? Tekst Ir. Roy Hendriks 10 en

11 Transformatie Het vroegtijdig stellen van vragen leidt tot een integrale oplossing, waarbij de brandveiligheid onderdeel uitmaakt van het ontwerp. Maar wie Praktijkcase 1, bestaand woongebouw In figuur 1 is een woongebouw weergegeven met dertien bouwlagen. Per bouwlaag komen vier woningen uit op het centrale trappenhuis. Definities Bouwbesluit Beschermde route: buiten het subbrandcompartiment gelegen is er verantwoordelijk voor de brandveiligheid Op de begane grond zijn bergingen aanwezig. gedeelte van een vluchtroute. in een woongebouw? Om antwoord te krijgen De totale gebruiksoppervlakte aan woonfunc- Extra beschermde vluchtroute: op de vragen wordt allereerst ingegaan op ties dat is aangewezen op het vluchttrappen- buiten een brandcompartiment het wettelijke kader volgens het Bouwbesluit. huis bedraagt m 2. Elke woning heeft ter gelegen gedeelte van een Vervolgens wordt de theorie toegelicht door plaatse van het balkon een tweede vlucht- beschermde vluchtroute. middel van een tweetal praktijkvoorbeelden. mogelijkheid door middel van een stalen Veiligheidsroute: extra beschermde Afsluitend wordt de afweging gemaakt welk vluchtluik in de balkonvloer met daaronder vluchtroute die uitsluitend via een niveau noodzakelijk is en wie welke verant- klimijzers langs de gevel. De klimijzers komen niet-besloten ruimte (buitenlucht) woordelijkheid hierin dient te nemen. op de begane grond in de bergingen uit. Van- kan worden bereikt. uit de bergingen kan via een luik het aangren- Wettelijk kader veilig vluchten, bestaande bouw Als functionele eis wordt in het Bouwbesluit zende terrein worden bereikt. In theorie zijn er dus meerdere vluchtroutes aanwezig. niet-besloten ruimte (buitenruimte) toegankelijk zijn. Aan deze voorwaarde wordt in de gesteld dat een bestaand bouwwerk zoda- Echter, de vluchtmogelijkheid via de klim- praktijkcase niet voldaan. nige vluchtroutes moet hebben dat bij brand ijzers is geen vluchtroute over een trap zoals Om het woongebouw weer in overeenstem- een veilige plaats kan worden bereikt. Als bedoeld in het Bouwbesluit, artikel 1.1 lid 1, ming te brengen met het Bouwbesluit kan ge- prestatie-eis wordt aanvullend gesteld dat de omdat de klimijzers niet als trap beschouwd bruik worden gemaakt van gelijkwaardigheid vluchtroute leidt naar het aansluitende terrein mogen worden. Volgens het Bouwbesluit is op basis van artikel 1.3 van het Bouwbesluit. en van daaruit de openbare weg. Vluchten er dus maar één vluchtroute beschikbaar. Om een gelijkwaardig niveau van ontvluchting naar een plat dak dat 30 minuten brandwe- Aangezien op het trappenhuis meer dan mogelijk te maken kan de volgende combina- rend is, om vervolgens de brandweer af te m 2 gebruiksoppervlakte aan woonfuncties tie van maatregelen toegepast worden: wachten, mag niet meer. Deze eisen gelden is aangewezen dient het trappenhuis als een overdrukinstallatie in het centrale overigens ook voor nieuwbouw. Voor een bestaand woongebouw is onder de volgende voorwaarden één vluchtroute veiligheidsroute uitgevoerd te worden. Echter, een veiligheidsroute moet per definitie via een trappenhuis conform de NEN-EN en de NPR6095-1:2012; toegestaan: vluchtroute is een beschermde route indien de daarop aangewezen gebruiksoppervlakte van een woonfunctie minder dan 500 m 2 bedraagt, of vluchtroute is een extra beschermde vluchtroute indien de daarop aangewezen gebruiksoppervlakte van een woonfunctie meer dan 500 m 2, maar minder dan m 2 bedraagt, of vluchtroute is een veiligheidsroute indien de daarop aangewezen gebruiksoppervlakte van een woonfunctie meer dan m 2 bedraagt. Indien niet aan bovenstaande voorwaarden kan worden voldaan, zijn twee onafhankelijke vluchtroutes vereist. Figuur 1, bestaand woongebouw. Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

12 vrijloopdeurdrangers aangestuurd op een brandmeldinstallatie conform NEN 2535; het vluchttrappenhuis wordt uitgevoerd als een extra beschermde vluchtroute, waarbij de materialisering moet voldoen aan brandklasse B en rookklasse s2. Overdruksystemen worden in Nederland regelmatig toegepast om rookverspreiding te voorkomen. Overdruksystemen blijken in de praktijk goed te functioneren, maar verdienen wel de nodige aandacht bij ontwerp, uitvoering en onderhoud. Wettelijk kader veilig vluchten, rechtens verkregen niveau Bij transformatie van een gebouw is sprake van de wijziging van de gebruiksfunctie van bijvoorbeeld een kantoorfunctie naar een woonfunctie. In beginsel dient volgens het Bouwbesluit deze nieuwe functie getoetst te worden aan de eisen voor bestaande bouw. Indien aan deze eisen wordt voldaan zijn er geen verdere aanpassingen noodzakelijk. Indien niet aan de eisen voor bestaande bouw kan worden voldaan moeten de betreffende onderdelen verbouwd worden en is sprake van het veranderen van een bouwwerk. Op het veranderen van een bouwwerk zijn voor wat betreft hoofdstuk 2 van het Bouwbesluit de voorschriften voor nieuwbouw van toepassing, tenzij in de desbetreffende afdeling voor een voorschrift anders is aangegeven. In deze hoofdstukken is bij de meeste afdelingen een apart artikel voor verbouw opgenomen, waarmee het vereiste minimum verbouwniveau is aangegeven. In de meeste gevallen wordt verwezen naar het rechtens verkregen niveau. Hierbij is het bestaande niveau conform Bouwbesluit het absolute minimum, waaraan een bouwwerk moet voldoen. Praktijkcase 2, transformatie naar woongebouw In figuur 2 is een het resultaat van een transformatie van een kantoor- naar een woonfunctie weergegeven. Het gebouw omvat m 2 gebruiksoppervlakte en is voorzien van een parkeerkelder. De transformatie is destijds onder het regime van Bouwbesluit 2003 uitgevoerd. Hierbij werd voor verbouw het nieuwbouwniveau gehanteerd en werd mogelijk ontheffing verleend voor een lager niveau. Voor de brandveiligheid werd destijds geen ontheffing verleend. Consequentie voor dit gebouw was het toepassen van een overdrukinstallatie vergelijkbaar met de installatie in de eerder genoemde praktijkcase. Indien de transformatie beschouwd wordt onder het regime van het huidige Bouwbesluit 2012 kan worden volstaan met het uitvoeren van het centrale trappenhuis als een extra beschermde vluchtroute en dus geen overdrukinstallatie. Dit is soms een verarming van het veiligheidsniveau die zeker bij transformatie niet gewenst is, maar die strikt genomen wel is toegestaan. Verantwoordelijkheid Veel bestaande woongebouwen voldoen heden ten dage niet aan de eisen voor wat betreft de brandveiligheid. Gemeentes zijn verantwoordelijk voor het handhaven van de wetgeving, maar veelal liggen de prioriteiten bij andere gebruiksfuncties, zoals hotels, ziekenhuizen en industrie. Juridisch gezien is de eigenaar echter verantwoordelijk op basis van zijn zorgplicht, maar geen enkele gemeente wil in het nieuws komen met calamiteiten waarbij slachtoffers zijn gevallen. Het Bouwbesluit geeft het minimale niveau aan waaraan een gebouw moet voldoen. Door de regelgeving wordt vooral gestuurd op het veilig vluchten en het beschermen van het buurperceel. Het is duidelijk dat daarmee geen garanties voor het veilig ontvluchten van een woongebouw bij brand gegeven kunnen worden. Al te vaak wordt er bij een calamiteit gesteld dat er werd voldaan aan de regels, maar toch vallen er helaas slachtoffers. Uiteindelijk is het vaak een economische afweging welk veiligheidsniveau wordt nagestreefd. Door vroegtijdig na te denken over brandveiligheid bij transformaties en renovaties kunnen goede brandveilige oplossingen integraal verwerkt worden in het ontwerp. Hierbij moeten zowel de ontwerper, de adviseur als de gebouweigenaar hun verantwoording te nemen. Figuur 2, transformatie van kantoor- naar woongebouw. Informatie over de auteur Ir. Roy Hendriks is senior adviseur bouwfysica & brandveiligheid bij Alcedo bv 12 en

13 Transformatie Transformatie, Wet geluidhinder en goed ruimtelijk ordenen Bedrijfsgebouwen kunnen op allerlei locaties gevestigd zijn. Bijvoorbeeld op een rustig bedrijvenpark, maar soms ook in een drukke stedelijke omgeving of op een industrieterrein. Elke omgeving kent zijn eigen dynamiek en daarmee ook zijn eigen mogelijkheden en beperkingen. Zeker als een bedrijfsgebouw door leegstand getransformeerd wordt tot een woongebouw. Om de ontwikkeling in goede banen te leiden, is een breed scala aan wetten en regels gedefinieerd. Tekst ing. Erik Willighagen De Wet geluidhinder beoogt bescherming te bieden aan mensen. Daarvoor wordt het principe van zones rondom notoire lawaaiproducenten Er wordt niet zomaar een ontheffing verleend. De initiatiefnemer moet altijd aantonen dat het redelijkerwijs niet mogelijk is om de geluidsbelasting terug te brengen. Ook dient de met het bestemmingsplan. 2. De transformatie is in srtijd met het bestemmingsplan. 3. Voor de transformatie moet al dan niet gehanteerd. Deze producenten betreffen geluidsisolatie van de gevels zodanig te zijn tijdelijk worden afgeweken van het wegen, spoorlijnen en industrieterreinen. Als dat in de verblijfsruimten een aanvaardbaar bestemmingsplan. woningen of andere geluidsgevoelige bestemmingen binnen een dergelijke zone worden gerealiseerd, gelden er beperkingen ten aanzien van de geluidsbelastingen op gevels hiervan. klimaat is gegarandeerd. Dit klinkt allemaal logisch. Toch zitten er de nodige haken en ogen aan de Wet geluidhinder. Met name in relatie tot het bestemmings- In overeenstemming met bestemmingsplan Als een transformatie in overeenstemming Zo is bijvoorbeeld voor wegverkeerslawaai een plan en het Bouwbesluit. is met het bestemmingsplan, vindt er géén geluidsbelasting tot de zogenaamde voorkeursgrenswaarde van 48 db altijd toegestaan. Als de geluidsbelasting hoger is, kunnen Burgemeester en Wethouders een ontheffing geven. Ook daaraan zit weer een plafond. Af- Bestemmingsplan Als een gebouw wordt getransformeerd van een niet geluidsgevoelige naar een wel geluidsgevoelige bestemming kan sprake zijn toetsing plaats aan de Wet geluidhinder en aan een goede ruimtelijke ordening. Strijd met bestemmingsplan Als het bestemmingsplan (al dan niet op hankelijk van de situatie kunnen ontheffingen gegeven worden tot ten hoogste 68 db. van verschillende situaties: 1. De transformatie is in overeenstemming grond van een wijzigingsbevoegdheid) moet worden veranderd om de transformatie Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

14 Chapeau Kop toetsing plaats aan de Wet geluidhinder. Dit zou immers destijds, bij het vaststellen van het bestemmingsplan, al moeten zijn gedaan. Bij een buitenplanse afwijking vindt er wel een toetsing plaats, mits er permanent (langer dan tien jaar) wordt afgeweken van het bestemmingsplan. Voor situaties waarbij niet langer dan tien jaar wordt afgeweken van het bestemmingsplan (Besluit omgevingsrecht, bijlage II, artikel 4, lid 11) is de Wet geluidhinder niet van toepassing. Bij het gebruiken van de afwijkingsmogelijkheden zal echter altijd een belangenafweging plaatsvinden, waarbij ook het aspect geluid een rol kan spelen. mogelijk te maken, moet worden getoetst of de geluidssituatie voldoet aan de voorkeursgrenswaarde volgens de Wet geluidhinder. Als deze wordt overschreden, kan de gemeente een ontheffing geven, waarbij zij eisen kan stellen aan de geluidswering van de gevels. Dit is een procedure die separaat van, maar wel gelijktijdig met de bestemmingsplanprocedure wordt doorlopen. Bovendien vindt er een integrale toetsing aan een goede ruimtelijke ordening plaats. Industrieterreinen Bij bedrijfsgebouwen op industrieterreinen is sprake van een bijzondere situatie. Daarbij is het goed om te weten dat er twee typen industrieterreinen zijn: 1. Gezoneerde industrieterreinen. 2. Niet-gezoneerde industrieterreinen. Gezoneerde industrieterreinen Gezoneerde industrieterreinen zijn voorzien van een geluidszone. Deze zone ligt om het industrieterrein heen. Woningen binnen deze zone worden beschermd tegen het geluid van de bedrijven. Woningen op het industrieterrein zelf worden niet beschermd. Als een bedrijfsgebouw op het industrieterrein transformeert naar woningen, genieten deze woningen dus geen bescherming. Hoewel de Wet geluidhinder en de Wet milieubeheer hier geen bescherming bieden, is er al snel sprake van strijdigheid met een goede ruimtelijke ordening. Afwijken van het bestemmingsplan In de Wabo, artikel 2.12, lid 1 onder a, zijn drie soorten afwijkingen benoemd die relevant zijn in relatie tot geluid: 1. Binnenplanse afwijking (art. 2.12, lid 1 onder a sub 1). 2. Buitenplanse afwijking (kruimelgevallen) (art. 2.12, lid 1 onder a sub 2). 3. Buitenplanse afwijking (Wabo-projectbesluit) (art. 2.12, lid 1 onder a sub 3). Bij een binnenplanse afwijking vindt er géén Toch zijn er wel mogelijkheden om transformaties uit te voeren. Dan moeten wel duidelijk regels worden ingebouwd waarmee een goed woon- en leefklimaat wordt gewaarborgd. Niet-gezoneerde industrieterreinen Op niet-gezoneerde industrieterreinen worden woningen wel beschermd. Hiermee moet rekening worden gehouden bij transformaties. De transformatie kan er namelijk voor zorgen dat waar een naastgelegen bedrijf eerder geen beperkingen ondervond van het bedrijfsgebouw, er na de transformatie ineens beschermde woningen naast zijn bedrijf staan. Woningen die een belemmering kunnen vormen voor zijn bedrijfsvoering. Bij een transformatie dient dus vooraf in beeld te zijn of er sprake is van belemmeringen en hoe deze kunnen worden opgelost. Het blijkt dat de Wet geluidhinder lang niet altijd van toepassing is bij transformaties. Met uitzondering van situaties waarbij het plan al in overeenstemming is met het bestemmingsplan, moet de gemeente echter altijd een belangenafweging uitvoeren. Bij deze afweging worden vaak de grenswaarden volgens de Wet geluidhinder gebruikt. De Wet geluidhinder is weliswaar niet van toepassing, maar in het kader van de belangenafweging wordt toch een soortgelijke beoordeling uitgevoerd. Beleid Bij het vaststellen of afwijken van een bestemmingsplan en bij het verlenen van ontheffingen volgens de Wet geluidhinder moeten natuurlijk de wettelijke grenswaarden worden gerespecteerd. Daarnaast heeft de gemeente de mogelijkheid om zelf criteria te hanteren. Bijvoorbeeld voor het beoordelen of er sprake is van een goede ruimtelijke ordening of als voorwaarden bij een ontheffing. Dit betreft criteria en voorwaarden die niet zijn gebaseerd op een wettelijke verplichting maar op een streven naar een beter woon- en leefklimaat. Vaak zijn deze voorwaarden vastgelegd in gemeentelijk geluidsbeleid, maar er kunnen ook maatwerkvoorwaarden worden opgelegd. Veel gemeenten stellen als voorwaarde dat elke woning moet worden voorzien van een geluidsluwe gevel. Ook kan de gemeente dit middel gebruiken om (strengere) eisen te stellen aan de geluidsisolatie. Elke gemeente maakt zijn eigen afwegingen. Een voorwaarde die in de ene gemeente gebruikelijk is, hoeft dus in een andere gemeente helemaal niet aan de orde te zijn. Alleen als er helemaal géén bestemmingsplanprocedure nodig is, zijn er voor een gemeente géén mogelijkheden om aanvullende voorwaarden of criteria te hanteren. Bouwbesluit Met een transformatie gaat vaak een verbouwing gepaard. Voor verbouw zijn in het 14 en

15 Transformatie Overzicht In de volgende tabel is het afwegingskader gegeven. Toets geluidsbelasting Eis geluidswering gevels of Vangnet binnenniveau Voldoet aan bestemmingsplan Nee Nee Rechtens verkregen niveau In strijd met bestemmingsplan 1) Binnenplanse afwijking Buitenplanse afwijking 10 jaar Buitenplanse afwijking > 10 jaar Ja, op grond van Wgh 2) en goed ruimtelijk ordenen Niet op grond van Wgh, wel belangenafweging Niet op grond van Wgh, wel belangenafweging Ja, op grond van Wgh 2) en goed ruimtelijk ordenen Ja, voorwaarde als ontheffing op grond van Wgh nodig is Wellicht, op grond van belangenafweging Wellicht, op grond van belangenafweging Ja, voorwaarde als ontheffing op grond van Wgh nodig is Rechtens verkregen niveau Rechtens verkregen niveau Rechtens verkregen niveau Rechtens verkregen niveau 1) Nieuw bestemmingsplan voor het gehele of een deel van het plangebied of binnenplanse wijzigingsbevoegdheid nodig 2) Wet geluidhinder Bouwbesluit specifieke eisen opgenomen. Voor de meeste aspecten, waaronder het van buiten komend geluid, geldt daarbij het zogenaamde rechtens verkregen niveau. Dit is voor het aspect geluid meestal het actuele niveau waarin het bouwwerk verkeert. Voor het onderdeel geluid houdt dit in dat er vaak géén eisen gelden ten aanzien van de geluidswering van de gevels en het binnenniveau in de verblijfsruimten. Ook niet als de transformatie inhoudt dat er een geluidsgevoelige bestemming wordt gecreëerd. Alleen voor kantoren die zijn gebouwd onder het regime van het oude Besluit geluidwering kantoorgebouwen of Bouwbesluit 2003, mag worden verondersteld dat het rechtens verkregen niveau in de verblijfsruimten niet hoger zal zijn dan 40 db. Het Bouwbesluit biedt dus maar beperkt mogelijkheden om een acceptabel akoestisch woon- en leefklimaat te garanderen bij verbouw en transformaties. In de praktijk blijkt dat gemeenten daarom in het kader van de belangenafweging bij bestemmingsplanprocedures alsnog eisen stellen aan de geluidswering van de gevels. Als er echter geen bestemmingsplanprocedure nodig is, heeft de gemeente geen mogelijkheden om eisen te stellen. Als in het kader van goede ruimtelijke ordening aanvullende eisen worden gesteld, kan dit grote gevolgen hebben voor het succes van het plan. Het betreft immers bestaande panden waaraan niet altijd optimale maatregelen getroffen kunnen worden. Conclusie Bij transformaties is de Wet geluidhinder vaak niet van toepassing. Ook het Bouwbesluit vraagt veelal niet om aandacht voor de geluidswering. Daarmee lijkt het uitvoeren van een transformatie (voor zover het de geluidsaspecten betreft) relatief eenvoudig te zijn. Toch is dat bijna nooit het geval. Bij geluidsbelaste locaties moet altijd rekening worden gehouden met een goed woon- en leefklimaat. Als de initiatiefnemer dat zelf niet doet, zal hij hiertoe meestal in het kader van de bestemmingsplanprocedures toe worden gedwongen. Het is dus verstandig om al tijdens de initiatieffase van de planontwikkeling goed na te denken over de (on)mogelijkheden in relatie tot de geluidsaspecten. Informatie over de auteur Ing. Erik Willighagen is senior adviseur geluid en gerechtelijk deskundige bij Alcedo. Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

16 Ontruiming en Bouwbesluit 2012 De Arbowet ziet primair op de veiligheid van werknemers. Op grond waarvan geldt de verplichting om in een verpleeg- of ziekenhuis de patiënten op tijd buiten te krijgen bij brand? Tot voor kort was dit een lacune in de wet. Sinds 1 juli 2015 is dit geregeld via het nieuwe artikel 7.11a van Bouwbesluit Dit artikel wordt in twee delen onder de loep genomen. In dit eerste deel staat de achtergrond van het nieuwe voorschrift centraal. Tekst ir. H.C.M. van Egmond en mr. ing. J.C. Huijzer 16 en

17 Brandveiligheid Het klinkt zo logisch: in geval van brand zorgen de BHV-ers ervoor dat iedereen op tijd buiten is. Maar toch gaf dit met name als het juridische discussies en handhaving betrof in de praktijk discussie. Waar stáát dan dat een kroegbaas of ziekenhuisdirectie ervoor moet zorgen dat zijn klanten en patiënten tijdig in veiligheid worden gebracht? Tot voor kort nergens expliciet. De Arbo-wetgeving ziet immers primair op de relatie werkgever-werknemer, en daar is in genoemde voorbeelden geen sprake van. Bouwbesluit 2012 bevatte tot voor kort in artikel 6.23 lid 6 slechts het voorschrift dat er een ontruimingsplan aanwezig diende te zijn, indien er een ontruimingsalarminstallatie aanwezig is. Over de inhoud van dit ontruimingsplan en de relatie met de BHV-ers stelde Bouwbesluit 2012 echter geen eisen. De enige mogelijkheid om dit enigszins te regelen was door het opnemen van een voorschrift in een omgevingsvergunning brandveilig gebruik, of een voorwaarde na een gebruiksmelding. Daar werd echter nauwelijks of geen gebruik van gemaakt. Om dit juridisch goed te regelen kwam de regering mede naar aanleiding van de Schipholbrand in 2005 met het voornemen om een AMvB Basishulpverlening op te stellen. Met deze AMvB (Algemene Maatregel van Bestuur), op te stellen door de ministeries van WVS, BZK en Veiligheid en Justitie, zou de basishulpverlening de opvolger van de BHV worden geregeld. Deze basishulpverlening zou het volgende omvatten: het bieden van eerste hulp, het bestrijden van brand en het evacueren van aanwezige personen in noodsituaties voordat professionele hulpdiensten ter plaatse zijn. 1 In de jaren volgend op de aankondiging van het Besluit Basishulpverlening is door de drie ministeries veelvuldig overlegd over de inhoud hiervan. Tevens is bij diverse gelegenheden als er vanuit de Tweede Kamer vragen gesteld werden over de brandveiligheid van een bepaalde sector verwezen naar de komst van deze AMvB. 2 Vijf jaar na het beleidsvoornemen zag de regering echter alsnog af van het Besluit Basishulpverlening. Uit consultatie van diverse betrokken partijen bleek er geen overeenstemming te zijn over de inhoud van de regeling. Daarnaast gaf een AMvB gebaseerd op drie wetten te veel discussie over afstemming, handhaving, bevoegd gezag en met name de kosten die hiermee samenvielen. Tot slot bestond bij de bouwpraktijk (het OPB) de angst dat niet alleen ontruiming bij brand, maar ook andere delen van de basishulpverlening opeens op het bordje van de gebouweigenaar of exploitant zou komen te liggen. Exit Besluit Basishulpverlening Het Besluit Basishulpverlening werd afgeblazen en de verschillende ministeries zouden het gat dat in 2008 was geconstateerd zelf dichten. In de Arbowet wordt de reikwijdte Besluit brandveilig gebruik overige plaatsen Het Besluit brandveilig gebruik overige plaatsen is de vervanging van de gemeentelijke brandbeveiligingsverordeningen, en ziet op het brandveilig gebruik van alle plaatsen die niet als bouwwerk kunnen worden aangemerkt. Dit is onder meer relevant voor evenementen en jachthavens. In deze AMvB worden voorschriften gegeven voor onder meer de beperking van uitbreiding van brand en vluchtveiligheid voor niet-bouwwerken. Hierbij wordt aansluiting gezocht bij de systematiek van het Bouwbesluit. In de brief van 8 april 2014 gaf de Minister aan te verwachten dat het Besluit brandveilig gebruik overige plaatsen voorjaar 2014 aangeboden zou worden voor internetconsultatie. Tot op heden is dit echter nog niet gebeurd. Het is dus nog niet bekend wanneer er invulling gegeven zal worden aan deze AMvB. Evenmin is bekend of deze een plek zal krijgen in het Besluit bouwwerken leefomgeving, dat in 2018 het Bouwbesluit zal vervangen. (werkgevers-werknemersrelatie) verder verduidelijkt. De regels voor gebouwen worden verwerkt in Bouwbesluit 2012 en de regels voor niet-gebouwen worden opgenomen in de aangekondigde AMvB brandveilig gebruik overige plaatsen, zo was de strekking van de brief van 8 april De regels in Bouwbesluit 2012 en het (nog niet verschenen) Besluit brandveilig gebruik overige plaatsen zouden daarbij zo veel mogelijk aansluiten bij de systematiek zoals die in de Arbowet wordt gehanteerd. Hulp bij ontruiming in bouwregelgeving Per 1 juli 2015 is een aantal wijzigingen van Bouwbesluit 2012 in werking getreden, waaronder het nieuwe artikel 7.11a. Dit nieuwe voorschrift, het alternatief voor het Besluit Basishulpverlening in de bouwregelgeving, is functioneel geredigeerd en luidt als volgt: 1. In een gebruiksfunctie met een brandmeldinstallatie als bedoeld in artikel 6.20, in een bouwwerk met een vergunning voor brandveilig gebruik en in een bouwwerk waarvoor een gebruiksmelding als bedoeld in artikel 1.18 is gedaan zijn voldoende personen aangewezen om de ontruiming bij brand voldoende snel te laten verlopen. 2. Het eerste lid is niet van toepassing op een woonfunctie voor zorg met zorg op afspraak of met zorg op afroep, als bedoeld in bijlage I. In de toelichting op het artikel wordt kort geschetst wat de achtergrond van het artikel is en op welke wijze aan de nieuwe voorschriften kan worden voldaan. In basis komt het erop neer dat een gebruiker van een bouwwerk op een vergelijkbare wijze als in het kader van de Arbo-wetgeving een analyse moet maken van de mogelijke risico s (een RI&E) en vervolgens passende maatregelen moet treffen. Verschil met de Arbo-wetgeving is dat op grond van het nieuwe voorschrift alle in het pand aanwezige personen nadrukkelijker moeten worden meegenomen in de RI&E. Zowel personeel als Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

18 gasten als overige personen moeten met hulp van de basishulpverlening tijdig buiten zijn. Voor wie gaan de regels gelden? Via tabel 7.11 van Bouwbesluit 2012 worden de gebruiksfuncties aangewezen waarvoor dit nieuwe voorschrift gaat gelden. Uitgangspunt daarbij is de verplichte aanwezigheid van een brandmeld- en alarminstallatie. Daarnaast geldt dit voor de aangewezen gebruiksfuncties waarvoor een omgevingsvergunning brandveilig gebruik of een gebruiksmelding is vereist. Opvallende afwezige in de lijst is de woonfunctie voor zorg met zorg op afroep; het tweede lid van artikel 7.11a zondert deze woonfunctie voor zorg uit. Deze vorm van wonen en zorg waarbij vaak meerdere gebouwen worden ondersteund vanuit één zusterpost is dus uitgesloten van plicht om een basishulpverlening op te zetten die ook bewoners helpt bij vluchten. Nu zal als gevolg van het scheiden van wonen en zorg in de meeste gevallen alleen nog sprake zijn van 24-uurs zorg in verzorgings- en verpleeghuizen, maar toch lijkt dit ten opzichte van de huidige praktijk een verlichting van de regels. En omdat vluchten bij brand ook volgens de toelichting op Bouwbesluit 2012 een essentieel kenmerk is van de woonfunctie voor zorg is het de vraag wat het effect zal zijn van deze uitzondering op de keuze van de gebruiksfunctie. Het gat (lees: het verschil in kosten) tussen 24-uurs zorg en zorg op afroep wordt hierdoor wel erg groot. Relatie met technische voorschriften In de toelichting op artikel 7.11a wordt benadrukt dat door extra technische maatregelen (zoals sprinklers) het aantal personen dat nodig is voor hulpverlening kan worden beperkt. Hieruit volgt dat er een relatie bestaat tussen enerzijds de bouwkundige of installatietechnische voorzieningen en anderzijds het aantal vereiste BHV-ers. Bouwbesluit 2012 kent een niveau bestaande bouw en een niveau nieuwbouw. De voorschriften voor niveau bestaande bouw vormen de absolute ondergrens waar een bouwwerk aan moet voldoen, ongeacht wat er ooit is vergund. Bij de introductie van de voorschriften voor bestaande bouw was in de toelichting op Bouwbesluit 1992 aangegeven dat het niet onmogelijk was dat een gebouw weliswaar exact aan de voorschriften van niveau bestaande bouw voldeed, maar dat er toch sprake was van een (brand)onveilige situatie. Hierbij werd opgemerkt dat er in die gevallen een beperking in het gebruik opgelegd zou kunnen worden wat betreft het aantal personen, zodat per saldo een aanvaardbare situatie wordt gecreëerd. 4 Tegenwoordig is het met de verbouwsystematiek van Bouwbesluit 2012 in sommige situaties toegestaan om een verbouwing uit te voeren op een niveau dat overeenkomt met Bouwbesluit 2012 niveau bestaande bouw. Het niveau bestaande bouw lijkt daarmee een stevigere status te hebben gekregen dan dit bij de introductie in 1992 was beoogd. De toevoeging van artikel 7.11a aan Bouwbesluit 2012 roept tegen deze achtergrond een aantal vragen op. Heeft de introductie van dit voorschrift nu tot gevolg dat er meer BHV-ers geëist kunnen worden op het moment dat een bestaand gebouw niet aan de nieuwbouwvoorschriften voldoet? Kan met andere woorden het bevoegd gezag afdwingen dat een dergelijk gebrek aan bouwkundige voorzieningen moet worden gecompenseerd met extra BHV-ers? Consequentie van het onderbrengen van dit voorschrift in Bouwbesluit 2012 is dat het toezicht op de naleving van dit voorschrift niet langer door de arbeidsinspectie uitgevoerd zal worden, maar door gemeenten en de brandweer. Hebben zij met dit artikel een extra instrument in handen gekregen om het doorgaans door hen als ongewenst bestempelde niveau bestaande bouw te compenseren, zoals dit reeds mogelijk was met een gebruiksbeperking in het aantal personen? En kan met behulp van dit artikel de facto extra bouwkundige voorzieningen worden afgedwongen, bijvoorbeeld deurdrangers op deuren waarvoor dit volgens Bouwbesluit 2012 niet is vereist? Dit alles ligt echter niet voor de hand. Uit de toelichting op artikel 7.11a valt niet op te maken dat er wat dit betreft een fundamentele wijziging is beoogd. Er is daarentegen wél aangegeven dat een BHV-organisatie die voldoet aan de eisen op grond van de Arbeidsomstandighedenwet ook wordt voldaan aan het nieuwe voorschrift, en dat dit voor de meeste bouwwerken niet tot feitelijke veranderingen in de hulpverlening bij brand zal leiden. Evenwel is artikel 7.11a slechts functioneel geredigeerd, wat tot gevolg heeft dat het bevoegd gezag beoordelingsvrijheid heeft bij het geven van invulling hieraan. Het was daarom naar onze mening vanuit het oogpunt van rechtsgelijkheid en rechtszekerheid beter geweest als er meer concrete handvatten gegeven waren over het aantal noodzakelijke ontruimers in relatie tot de verschillende niveaus van voorschriften. Nu dit niet is gebeurd zal de praktijk uit gaan wijzen op welke wijze partijen hiermee omgaan. Het ontstaan van pseudowetgeving in de vorm van richtlijnen of gemeentelijk beleid ligt voor de hand en

19 Brandveiligheid Welke maatregelen moet je treffen? Allereerst geldt dit voorschrift nadrukkelijk voor de gebruiker. Aangezien de Woningwet in artikel 1b het voldoen aan het Bouwbesluit aan alle betrokken partijen oplegt, zal het niet aangewezen zijn van voldoende personen door het bevoegd gezag, ook de eigenaar aan te rekenen zijn. Dit geldt ook als deze slechts de verhuurder is. Deze kan immers ook zorgen dat aan de regels wordt voldaan, in het uiterste geval door het stopzetten van het strijdige gebruik, en heeft het op deze wijze in zijn macht een overtreding te beëindigen; dat wordt door de bestuursrechter als criterium gehanteerd om een verhuurder als overtreder aan te kunnen wijzen. 5 Van een verhuurder wordt gevergd dat hij zich tot op zekere hoogte informeert over het gebruik van zijn gebouw door derden. Het ligt daarom op de weg van de eigenaar van een pand om te controleren of de voorschriften uit het Bouwbesluit worden nageleefd. 6 Daarbij is de noodzakelijke inzet van de personen die bij een ontruiming moeten helpen mede afhankelijk van het gebouw en van de technische voorziening in het gebouw. Naarmate de bouwkundige en installatietechnische veiligheid van een gebouw toeneemt zal de inzet van de deze personen beperkter kunnen zijn. Het aanwijzen van voldoende personen voor de ontruiming is maatwerk. Directe prestatie-eisen worden niet door de wetgever gegeven en dus zal de gebruiker zelf moeten laten zien dat aan de functionele eisen wordt voldaan. Essentiële punten daarbij zijn de tijd dat vluchtwegen beschikbaar zijn voor vluchten en ontruimen, de aanwezigheid van veilige plaatsen in het gebouw en uiteindelijk de tijd die beschikbaar is om in geval van brand het gebouw te ontruimen. Voor al deze aspecten zijn geen normen of aangewezen bepalingsmethoden aanwezig. Voor eenvoudige bouwwerken, zoals een niet al te grote horecagelegenheid, zal op basis van de capaciteit van vluchtwegen eenvoudig aangetoond kunnen worden dat het gebouw snel leeg is na detectie van de brand. Maar bij een complexer bouwwerk een ziekenhuis of een woonzorgcomplex zal dit lastiger zijn. Het opstellen van een goede analyse en een goed ontruimingsplan is hier noodzakelijk. Er zal daarbij wel oog moeten zijn voor het beginsel van verworven rechten, en het uitgangspunt van Bouwbesluit 2012 dat in zijn algemeenheid voor bestaande gebouwen een langere ontruimingstijd acceptabel is. De formulering van artikel 7.11a geeft hiervoor ook ruimte; er staat immers dat een ontruiming voldoende snel moet verlopen. Door middel van oefenen zal door de gebruiker moeten worden onderzocht of een en ander ook haalbaar is. Aanwijzen van personen Opvallend is dat artikel 7.11a spreekt over het aanwijzen van personen, en niet over de aanwezigheid van personen. De huidige praktijk in veel bedrijven is dat er voldoende personen als BHV-er zijn opgeleid en aangewezen, maar dat deze personen niet altijd aanwezig zijn. Artikel 7.11a lijkt geen directe basis te bieden om dat knelpunt op te lossen, alhoewel ook hierop grond van een RI&E logischerwijs invulling aan gegeven moet worden. Verder is opvallend dat een expliciete koppeling met het ontruimingsplan in artikel 6.23 lid 6 van Bouwbesluit 2012 ontbreekt; dat was wel logisch geweest, al is de relatie tussen de ontruimers en het ontruimingsplan ook zonder verwijzing voor de hand liggend. Tot slot is opvallend dat er geen kwaliteitseisen aan deze personen worden gesteld, in termen van gediplomeerde BHV-ers. In ziekenhuizen is het voorstelbaar dat bijvoorbeeld verpleegkundigen prima in staat zijn om patiënten in geval van brand te ontruimen, zonder dat zij daarvoor een uitgebreide BHV-opleiding hebben gehad. Ook wat dit betreft is dus weer op basis van een goede RI&E maatwerk mogelijk. Met de introductie van artikel 7.11a is een lacune in de wet ingevuld. Het is wel een gemis dat de wetgever niet heeft aangegeven hoe dit artikel zich verhoudt tot de verschillende niveaus aan regelgeving. Desondanks is deze regeling vanuit het oogpunt van veiligheid naar onze mening absoluut een verbetering ten opzichte van het stelsel zoals dit in het verleden was. 1 Kamerstukken II 2012/13, , nr. 168, p Zie bijvoorbeeld Kamerstukken II 2012/13, , nr. 48, p Kamerstukken II 2013/14, en , nr Stb. 1991, 680 en Stc. 1992, Zie bijvoorbeeld ABRS 21 maart 2012, zaanummer /1/A1, ECLI:NL:RVS:2012:BV9506, r.o Zie bijvoorbeeld ABRS 5 augustus 2012, zaaknr /1/a1, ECLI:NL:RVS:2012:BX6504, r.o Dit artikel is de eerste in een serie artikelen waarin wordt ingegaan op de kansen en bedreigingen die de aanpassing van het Bouwbesluit op het gebied van tijdig ontruimen biedt. In een volgende bijdrage beschrijven wij een aantal handvatten die kunnen helpen om te komen tot goede en op elkaar afgestemde BIO-maatregelen (bouwkundige, installatietechnische en organisatorische maatregelen). Informatie over de auteur Hajé van Egmond is adviseur bij Geregeld BV, h.vanegmond@geregeld.eu, Tel , Jacco Huijzer is juridisch adviseur bij Niemand Raadgevende Ingenieurs B.V., j.huijzer@nieman.nl, Tel , Bouwkwaliteit in de Praktijk nr. 7/8 juli/augustus

20 De woonbootbewoner als illegaal (2) Bouwrecht Tekst Wim Mulder In Bouwkwaliteit in de praktijk nr beschreef ik hoe de regering er steeds voor terugdeinsde om woonboten onder de werking van de Woningwet te brengen. In mei 2015 verscheen een voorontwerp van een wijziging van de Woningwet, waarin de definitie van het begrip bouwwerk wordt vastgelegd. Hierdoor komen woonboten en andere drijvende bouwsels onder de werking van deze wet te vallen. Voor de bestaande drijvende bouwsels wordt een overgangsrecht gecreëerd. Die krijgen een omgevingsvergunning van rechtswege en hoeven niet aan de technische voorschriften van Bouwbesluit 2012 te voldoen. Opvallend is dat in het voorstel geen regeling is opgenomen voor het opheffen of verplaatsen van ligplaatsen en