LEIDRAAD EVACUATIE ZORGINSTELLINGEN

Transcriptie

1 Januari 2009 Overname van teksten uit de leidraad evacuatie zorginstellingen is toegestaan. Beide GHOR bureaus worden hierover graag geïnformeerd. LEIDRAAD EVACUATIE ZORGINSTELLINGEN

2 Disclaimer De geldig tot datum van dit document is indicatief bedoeld. Tussentijdse wijzigingen zijn niet uitgesloten. Het GHOR bureau kan u zonodig informeren over de actuele geldigheid.

3 Inhoudsopgave: Inhoudsopgave:...1 Voorwoord...3 Voor u ligt de vernieuwde versie van de Leidraad evacuatie zorginstellingen. Deze versie vervangt de versie van maart Nieuwe ontwikkelingen in het rampenbestrijdingsveld vormen de directe aanleiding voor het actualiseren van de eerste versie...3 De inhoud en de structuur van de vorige uitgave dienen als basis voor deze uitgave...3 Deze geactualiseerde versie van de Leidraad evacuatie zorginstellingen is gebaseerd op onderstaande documenten:...3 Handboek Voorbereiding Rampenbestrijding, juni 2003, Ministerie van BZK...3 Projectverslag Inspectierapport Intramurale zorg 2004, J. van der Pols, arbeidsinspectie Den Haag...3 Basis leerstof GHOR, oktober 2006, Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid Nibra, GHOR academie...3 Gecoördineerde Regionale Incidentenbestrijdingsprocedure, april 2006, VNOG...3 Meso-zorgcontinuïteitsplan zorg, oktober 2005, Veiligheidsregio Noord- en Oost- Gelderland, GHOR Apeldoorn...3 Meso-zorgcontinuïteitsplan zorg, november 2006, Veiligheidsregio Gelderland- Zuid, GHOR Nijmegen...3 Hergroeperingregeling VNOG, januari 2007, Veiligheidsregio Noord- en Oost- Gelderland...3 Hergroeperingregeling GLZ, november 2006, Veiligheidsregio Gelderland-Zuid...3 Leidraad Cobra, februari 2007, GHOR Groningen...3 De voorliggende versie geeft de stand van zaken weer zoals deze op het moment van actualiseren...3 (december 2008) is...3 Aan de totstandkoming van de geactualiseerde leidraad is een waardevolle bijdrage geleverd door diverse personen. We bedanken hen hartelijk voor hun waardevolle mondelinge of schriftelijke bijdrage...3 Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland, GHOR...3 Veiligheidsregio Gelderland-Zuid, GHOR...3 Afkortingen...4 Begrippen...4 Inleiding...5 Leeswijzer Achtergronden...6 Versie 3.1 geldig tot: Pagina 1 van31

4 1.1. EVACUATIE POSITIE VAN DE LEIDRAAD Coördinatie- en commandostructuur OPSCHALING GECOÖRDINEERDE REGIONALE INCIDENTBESTRIJDINGS PROCEDURE Taken en verantwoordelijkheden GHOR GEMEENTE BRANDWEER POLITIE DE ZORGINSTELLING Randvoorwaarden GEMEENTE DE ZORGINSTELLING HULPVERLENINGSDIENSTEN Werkwijze en uitvoering REGISTRATIE COMMUNICATIE PERS EN PUBLIEKSVOORLICHTING Draaiboek Implementatieplan GHOR GEMEENTEN ZORGINSTELLINGEN HULPVERLENINGSDIENSTEN MULTIDISCIPLINAIR EVALUATIE, OPLEIDEN EN OEFENEN Bijlage 1 Bijlage 2 Beslismatrix liggend vervoer...29 Alarmeringsschema...30 Bijlage 3 Wettelijk kader...31 Versie 3.1 geldig tot: Pagina 2 van31

5 Voorwoord Voor u ligt de vernieuwde versie van de Leidraad evacuatie zorginstellingen. Deze versie vervangt de versie van maart Nieuwe ontwikkelingen in het rampenbestrijdingsveld vormen de directe aanleiding voor het actualiseren van de eerste versie. De inhoud en de structuur van de vorige uitgave dienen als basis voor deze uitgave. Deze geactualiseerde versie van de Leidraad evacuatie zorginstellingen is gebaseerd op onderstaande documenten: Handboek Voorbereiding Rampenbestrijding, juni 2003, Ministerie van BZK Projectverslag Inspectierapport Intramurale zorg 2004, J. van der Pols, arbeidsinspectie Den Haag Basis leerstof GHOR, oktober 2006, Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid Nibra, GHOR academie Gecoördineerde Regionale Incidentenbestrijdingsprocedure, april 2006, VNOG Meso-zorgcontinuïteitsplan zorg, oktober 2005, Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland, GHOR Apeldoorn Meso-zorgcontinuïteitsplan zorg, november 2006, Veiligheidsregio Gelderland-Zuid, GHOR Nijmegen Hergroeperingregeling VNOG, januari 2007, Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland Hergroeperingregeling GLZ, november 2006, Veiligheidsregio Gelderland-Zuid Leidraad Cobra, februari 2007, GHOR Groningen De voorliggende versie geeft de stand van zaken weer zoals deze op het moment van actualiseren (december 2008) is. Aan de totstandkoming van de geactualiseerde leidraad is een waardevolle bijdrage geleverd door diverse personen. We bedanken hen hartelijk voor hun waardevolle mondelinge of schriftelijke bijdrage. Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland, GHOR Veiligheidsregio Gelderland-Zuid, GHOR Versie 3.1 geldig tot: Pagina 3 van31

6 Afkortingen AcGHOR AGS BHV BZK CdK CGV COPI CRIB CVD CVDG GBT GAGS GHOR GLZ GMK GRIP GBT GRMT GRS HOVD HOVJ HSGHOR MKA NCC OL OVDB OVDG OVDP PCC POG PSHOR RAC RBT RCC RGF ROGS ROT SGBO SMH VNOG Actiecentrum GHOR Adviseur Gevaarlijke Stoffen Bedrijfshulpverlening Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Commissaris der Koningin Coördinator Gewonden Vervoer Commando Plaats Incident Centraal Registratie- en Informatiebureau Commandant van Dienst (brandweer) Commandant van Dienst Geneeskundig Gemeentelijk Beleidsteam Gezondheidskundig Adviseur Gevaarlijke Stoffen Geneeskundige Hulpverlening bij Ongevallen en Rampen Gelderland-Zuid Gemeenschappelijke Meldkamer Gecoördineerde Regionale IncidentenbestrijdingsProcedure Gemeentelijk Beleids Team Gemeentelijk Rampen Management Team Gemeentelijke Rampenstaf Hoofd Officier van Dienst (brandweer) Hoofd Officier van Justitie Hoofd Sectie Geneeskundige Hulp bij Ongevallen en Rampen Meldkamer Ambulancezorg Nationaal Coördinatie Centrum Operationeel Leider Officier van dienst Brandweer Officier van Dienst Geneeskundig Officier van Dienst Politie Provinciaal Coördinatie Centrum Preventieve Openbare Gezondheidszorg Psychosociale Hulpverlening bij Ongevallen en Rampen Regionale Alarmcentrale (brandweer) Regionaal beleidsteam Regionaal Coördinatie Centrum Regionaal Geneeskundig functionaris Regionaal Officier Gevaarlijke Stoffen (brandweer) Regionaal Operationeel Team Staf Grootschalig en Bijzonder Optreden (= actiecentrum politie) Spoedeisende Medische Hulpverlening Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland Begrippen Zorginstelling : Verpleeghuis, verzorgingshuis of instelling voor geestelijke en verstandelijke gehandicapten. Bewoners : Bewoners, patiënten, cliënten van een zorginstelling. BHV-organisatie : De BedrijfsHulpVerleningsOrganisatie van de zorginstelling zelf. Hoofd BHV : Functionaris belast met de interne en externe coördinatie en afstemming van de hulpverlening; vaak ook BHV-coördinator van de zorginstelling. Hulpverleningsdiensten : Hiermee worden in de regel bedoeld GHOR, brandweer, politie en gemeente. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 4 van31

7 Inleiding Een evacuatie van een zorginstelling is een ingrijpende maatregel met grote, organisatorische consequenties. Er moeten om deze reden proactief / preventief afspraken gemaakt worden over de organisatieopzet en de taken en bevoegdheden van de verschillende betrokken hulpverleningsdiensten. De wettelijk voorgeschreven bedrijfshulpverleningsplannen dienen goed aan te sluiten op de procedures en structuur van de grootschalige rampenbestrijding. Op deze manier kan de samenwerking tussen de gemeente, hulpverleningsorganisaties en de zorginstelling optimaal verlopen. Deze leidraad vervult dan ook een informatieve brugfunctie tussen zorginstelling en hulpdiensten. Belangrijk bij evacuatie is dat de zorgverlening aan bewoners van de betreffende zorginstelling gecontinueerd blijft. Dit kan mede gewaarborgd worden door het implementeren van deze leidraad in eigen plannen en procedures. Leeswijzer De inhoud van de leidraad wordt hieronder per hoofdstuk kort beschreven. In hoofdstuk 1 wordt een beschrijving gegeven van de achtergronden van deze leidraad, het begrip evacuatie wordt toegelicht en tenslotte worden plaats en positie van de leidraad benoemd. Hoofdstuk 2 bevat een beschrijving van de coördinatie en commandostructuur zoals deze verloopt bij een grootschalig optreden van de verschillende hulpverleningsdiensten. Tevens wordt zicht gegeven in de opschalingsprocedure van de Veiligheidsregio's Noord- en Oost-Gelderland en Gelderland-Zuid. In hoofdstuk 3 wordt een beschrijving gegeven van de taken en verantwoordelijkheden van de verschillende organisaties die betrokken zijn bij een evacuatie. In hoofdstuk 4 wordt aangegeven aan welke randvoorwaarden de bij een evacuatie betrokken organisaties moeten voldoen. In hoofdstuk 5 wordt de werkwijze m.b.t. een aantal activiteiten beschreven die uitgevoerd moeten worden tijdens een evacuatie. Hoofdstuk 6 bevat een schematische weergave van de stappen die doorlopen moeten worden tijdens een evacuatie van een zorginstelling. Hoofdstuk 7 bevat een overzicht van activiteiten die verschillende organisaties dienen te doorlopen voor het effectief toepassen van de leidraad. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 5 van31

8 1. Achtergronden Dit eerste hoofdstuk geeft een beeld van de achtergronden van de leidraad. Paragraaf 1.1. beschrijft het begrip evacuatie en de specifieke situatie m.b.t. de zorginstellingen. In paragraaf 1.2. wordt de relatie tussen de Leidraad evacuatie zorginstellingen, de bedrijfsnoodplannen, de Gemeentelijke Rampenplannen en het Handboek Voorbereiding Rampenbestrijding beschreven Evacuatie Definitie evacuatie: een onmiddellijke door overheid gelaste verplaatsing van groepen personen. Het doel van evacuatie is het op last van de burgemeester onttrekken van mens en dier aan een direct gevaar. Hiertoe worden bedreigde mensen en/of dieren verplaatst ten einde de mogelijke schadelijke gevolgen van een calamiteit (of dreiging daarvan) zoveel mogelijk te voorkomen dan wel te beperken. Evacuatie kan op twee manieren plaatsvinden; acuut en preventief. Bij acute evacuatie is het verplaatsen van bewoners nodig vanwege een calamiteit of ramp die zich op dat moment voordoet binnen of in de directe omgeving van de zorginstelling. Hierbij kan gedacht worden aan een chemisch ongeval, een grote brand of dreiging voor instorting van een gebouw of delen daarvan. Preventieve evacuatie betreft het verplaatsen van bewoners vanwege een dreiging van een grote calamiteit of ramp. Men heeft bij preventieve evacuatie meer tijd om voorbereidingen te treffen op het gebied van opvang en vervoer. Bij preventieve evacuatie kan gedacht worden aan het onschadelijk maken van een bom uit de Tweede Wereldoorlog of een dreigende overstroming. Bij evacuatie wordt onderscheid gemaakt tussen korte en langdurige evacuatie. Bij korte evacuatie gaat het om een periode van minder dan 24 uur. Langdurige evacuatie betreft een periode waarbij langer dan 24 uur voor opvang gezorgd dient te worden. Dit houdt in dat men bij langdurige evacuatie moet zorgen voor opvangplaatsen met overnachtingsmogelijkheid. Tevens dienen op deze plaats voldoende mensen en middelen aanwezig te zijn om de continuïteit van zorg te waarborgen. Evacuatie is vaak een gevolg van ontruiming. De definitie van ontruiming luidt: Het voor korte duur verlaten van de verblijfplaats op een advies van parate diensten 1. De ontruiming van panden dient geregeld te zijn in het bedrijfsnoodplan. Wanneer de bewoners het gebouw verlaten hebben en het besluit tot evacuatie genomen is, treedt de leidraad in werking. Binnen deze leidraad wordt uitgegaan van algehele evacuatie van een zorginstelling. Hetgeen beschreven in deze leidraad is echter ook toepasbaar bij gedeeltelijke evacuatie. Deze leidraad zal in dat geval alleen gebruikt worden wanneer niet in eigen opvang kan worden voorzien. 1 Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties (juni 2003). Handboek voorbereiding rampenbestrijding, bijlage 2 Begrippenlijst blz. 7 Versie 3.1 geldig tot: Pagina 6 van31

9 Een evacuatie is voor zorginstellingen een ingrijpende gebeurtenis omdat tevens rekening gehouden moet worden met bewoners / patiënten die niet zelfredzaam zijn en mogelijk een speciale en intensieve zorgbehoefte hebben. Het is om deze reden belangrijk om op het gebied van planvorming zaken preventief af te spreken en vast te leggen. Hierdoor wordt verwarring omtrent taken en verantwoordelijkheden ten tijde van een evacuatie zo veel mogelijk voorkomen. Het ontbreken van planvorming kan er bijvoorbeeld toe leiden dat er voor bewoners / patiënten van zorginstellingen geen opvanglocatie geregeld is. De continuïteit van zorg kan in een dergelijke situatie niet gewaarborgd worden Positie van de leidraad De leidraad kent een nauwe relatie met de bedrijfsnoodplannen van de betreffende zorginstellingen, het gemeentelijke rampenplan en het Handboek voorbereiding rampenbestrijding 2. De zorginstellingen zijn wettelijk verplicht tot het hebben van een bedrijfsnoodplan. Binnen dit plan worden zaken aangaande de Bedrijfshulpverleningsorganisatie (BHV) van de instelling geregeld. De organisatie van een ontruiming is in handen van de eigen BHV-organisatie. Uit onderzoek van de arbeidsinspectie blijkt dat zorginstellingen nauwelijks hebben nagedacht over hetgeen gebeuren moet na ontruiming. Zij vertrouwen teveel op de ondersteuning van hulpverleningsorganisaties 3. De leidraad dient ter aanvulling op de bedrijfsnoodplannen van de betrokken instellingen. De instelling dient de leidraad zelf toepasbaar te maken op de eigen organisatie. Tijdens en na afloop van een calamiteit en/of ramp dienen evacués opgevangen en verzorgd te worden. Dit geldt voor de periode dat de getroffenen niet naar huis kunnen terugkeren of dat voor andere huisvesting/verzorging is gezorgd 4. Het proces opvang en verzorging valt onder de verantwoordelijkheid van de gemeente. Binnen gemeentelijke rampenplannen is een deelplan opgenomen waarin opvang en verzorging van evacués geregeld is. In dit deelplan zijn zaken opgenomen zoals vervoer, opvanglocaties en voedselvoorziening. De leidraad dient aan te sluiten op hetgeen beschreven is in de gemeentelijke rampenplannen. Hierin wordt echter niet specifiek aandacht besteed aan het evacueren van groepen personen met een lage zelfredzaamheid en/of afhankelijkheid van medische apparatuur. De leidraad voor evacuatie van zorginstellingen is om deze reden een waardevolle aanvulling op het gemeentelijk rampenplan. In het Handboek voorbereiding rampenbestrijding staan de verschillende hulpverleningsprocessen beschreven die te maken hebben met de mogelijke rampscenario s. Het gaat hierbij om processen als voorlichting, ontruiming, regelen van verkeer, identificatie van slachtoffers etc.. Tevens zijn hierin de taken en verantwoordelijkheden opgenomen van de verschillende hulpverleningsorganisaties. Het handboek vormt voor een belangrijk deel de basis voor de modelrampenplannen in beide regio s. De hulpverleningsinstanties zijn allen bekend en geoefend met genoemde werkwijze. De leidraad sluit aan op de werkwijze zoals deze beschreven is in het handboek. 2 Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties. Handboek voorbereiding rampenbestrijding, juni 2003 ( 3 Dhr J. van der Pols (Arbeidsinspectie), Projectverslag Inspectieproject Intramurale Zorg 2003, Den Haag, januari Rampenplan gemeente Apeldoorn, deelplan opvang en verzorging, blz 1 Model Rampenplan Gelderland-Zuid deelplan 14 opvang en verzorging Versie 3.1 geldig tot: Pagina 7 van31

10 2. Coördinatie- en commandostructuur In dit hoofdstuk wordt aangegeven hoe de coördinatie- en commandovoering bij een grote calamiteit/ramp verloopt. Ten eerste wordt aangegeven welke overlegvormen opgericht worden wanneer een grote calamiteit/ramp plaatsvindt. Vervolgens wordt aangegeven volgens welke methode de opschaling binnen de veiligheidsregio verloopt. Het is belangrijk om hiervan op de hoogte te zijn omdat bij een acute evacuatie de werkzaamheden samenlopen met de incidentbestrijdingsactiviteiten Opschaling Hieronder worden achtereenvolgens de belangrijkste fasen tijdens de rampenbestrijding benoemd. Tevens wordt beschreven welke functionarissen in deze overlegvormen zitting hebben en wat hun taken en verantwoordelijkheden zijn. Commando Plaats Incident (COPI) Het COPI bestaat uit een commandant van dienst geneeskundig, een officier van dienst geneeskundig en officieren van dienst van de politie en de brandweer en op verzoek een vertegenwoordiger van de gemeente. Deze groep kan in geval van een evacuatie van een zorginstelling aangevuld worden met een hoofd BHV, een facilitair manager en indien aanwezig een instellingsarts. Binnen het COPI stemmen de betrokken functionarissen de werkzaamheden op elkaar af. Het COPI is het hoogste besluitvormende overlegorgaan op het incident/rampterrein en staat onder éénhoofdige leiding (HOVD). Het COPI bekijkt en regelt met name de operationele/praktische zaken die met een evacuatie gemoeid zijn. Regionaal Operationeel Team (ROT) Het ROT wordt in de regel gevormd door sectiehoofden van de GHOR, politie, brandweer, ondersteuning en vertegenwoordigers van gemeentelijke diensten en directie zorginstelling. Deze overleggroep wordt aangestuurd door de operationeel leider (OL), in de regel is dit de Regionaal commandant van dienst van de brandweer (RCVD). Het ROT stuurt activiteiten m.b.t. evacuatie buiten het rampterrein aan (bijv. opvang) en is dwingend naar het Commando Plaats Incident (COPI). Het ROT vertaalt informatie vanuit het veld naar informatie die bestemd of geschikt is voor het GBT en is werkzaam vanaf een locatie gelegen buiten het incident / rampterrein. Gemeentelijk Beleidsteam (GBT) Het GBT bestaat uit de Regionaal Geneeskundig Functionaris (RGF), de Regionaal commandant van Dienst Brandweer, de district/regiochef van de politie, beleidsvoorlichter van de gemeente, evt. AOV, gemeentesecretaris en de burgemeester van de getroffen gemeente. De burgemeester is opperbevelhebber en tevens voorzitter van het GBT. In het geval van evacuatie van een zorginstelling kan een lid van directie en/of raad van bestuur van de betreffende instelling aan het GBT toegevoegd worden. Het GBT heeft als taak de evacuatie te coördineren. Een belangrijke verantwoordelijkheid van het GBT is informatievoorziening en publieks- en persvoorlichting. Binnen het GBT worden alle beslissingen genomen. Het GBT is werkzaam in het gemeentehuis van de gemeente waar het incident plaatsvindt. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 8 van31

11 Een Regionaal Beleidsteam (RBT) wordt alleen ingesteld als het incident / de ramp meerdere gemeenten treft. Op dat moment neemt de coördinerende burgemeester zitting in het RBT en geeft hieraan sturing. Het RBT heeft in principe zitting in het gemeentehuis van de coördinerend burgemeester, of een andere voorbereide locatie Gecoördineerde Regionale Incidentbestrijdings Procedure Binnen de veiligheidsregio werken de hulpverleningsdiensten volgens de Gecoördineerde Regionale Incidentenbestrijdings Procedure (GRIP). Wanneer een ongeval de omvang van een grote calamiteit of ramp aanneemt, zal de hulpverlening zich uitbreiden van de normale hulpverlening naar de rampenbestrijdingsorganisatie. De GRIP procedure bestaat uit vier fasen, GRIP-fase 1 tot en met GRIP-fase 4. De GRIP regeling beschrijft de bevoegdheden en verantwoordelijkheden binnen de verschillende GRIP-fasen. Routine De GRIP-procedure wordt pas in werking gezet als er sprake is van een situatie die de routine te boven gaat. Bij routine gaat het om de normale dagelijkse situatie en werkwijze, waarbij elke hulpverleningsdienst monodisciplinair werkt volgens de eigen regels en procedures. Het incident is lokaal van aard en de coördinatie bij de diensten ter plaatse vindt plaats in het zogenaamde motorkapoverleg. Bij GRIP 0 gaat het om routine werkzaamheden. Evacuatie van een gehele zorginstelling is in deze fase meestal niet aan de orde. Mogelijk dient één ruimte/afdeling geëvacueerd te worden, dit zal geschieden door middel van interne opvang. GRIP 1 Bronbestrijding Bij GRIP 1 is het incident lokaal van aard met duidelijke coördinatiebehoefte bij de diensten ter plaatse. Het COPI wordt opgestart. De diensten werken ter plaatse multidisciplinair aan de bestrijding van het incident. De nadruk ligt op het sturen van operationele processen ter plaatse. De burgemeester wordt eventueel geïnformeerd. In het geval van een ontruiming van een zorginstelling is het mogelijk dat bewoners voor enige tijd elders ondergebracht moeten worden. De verplaatsing geschiedt vanaf de verzamelplaats (BHV-plan) naar een tijdelijke opvanglocatie. Van hieruit zal gekeken worden naar mogelijke opvang bij zorginstellingen in de omgeving. Het COPI coördineert de verplaatsing en stemt dit af met de BHV organisatie van de zorginstelling. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 9 van31

12 GRIP 2 Bron en effectbestrijding Bij GRIP 2 heeft het incident duidelijke uitstraling naar de omgeving, die coördinatie behoeft. Deze fase wordt automatisch ingesteld als er sprake is van een effectgebied. Het ROT en benodigde actiecentra worden actief. Ter plaatse wordt multidisciplinair gewerkt. Binnen deze fase ligt de nadruk op afstemming van de operationele processen en de coördinatie van de multidisciplinaire hulpverlening. De burgemeester wordt geïnformeerd en laat zich eventueel bijstaan door een kernbezetting van het GBT. In het geval bewoners van een zorginstelling geëvacueerd moeten worden, is minimaal GRIP 2 aan de orde. Het incident is op dat moment van zodanige aard dat er grootschalige en/of omgevingseffecten zijn. De verplaatsing geschiedt, indien verantwoord, naar een tijdelijke opvanglocatie van de gemeente. Vervolgens wordt gekeken naar opvangmogelijkheden bij zorginstellingen in de buurt 5. Het ROT coördineert de verplaatsing in overleg met het COPI/CTPI en stemt voor verdere ondersteuning en opschaling af met de gemeente. De burgemeester en de ambtenaar openbare orde en veiligheid worden geïnformeerd. Het COPI/CTPI heeft overleg/afstemming met het hoofd BHV. In dit stadium kunnen de commissaris van de Koningin en de Hoofd Officier van Justitie geïnformeerd worden. Tevens moet de zorginstelling de inspecteur volksgezondheid waarschuwen. GRIP 3 Bron- en effectbestrijding en bevolkingsproblematiek (Gemeentelijke ramp) Bij GRIP 3 is bestuurlijke coördinatie nodig. Het GBT wordt voltallig ingericht naast een ROT en een COPI. Op operationeel niveau is het hoogste coördinatie niveau bereikt. Voorlichting vindt plaats op gemeentelijk niveau. In geval van evacuatie van bewoners worden zij gedurende de eerste uren na incident / ramp voorlopig opgevangen in de gemeentelijke opvanglocatie (bijv. sporthal). Dan treedt indien de situatie daartoe aanleiding geeft de Hergroeperingregeling in werking en worden de evacués verplaatst naar collega-zorginstellingen. Het gaat hierbij om tijdelijke opvang van drie tot vijf dagen waarna, indien terugkeer naar de eigen locatie niet mogelijk is, uitgeweken kan worden naar een structurele opvang elders. Het ROT stemt alle zaken omtrent de verplaatsing, opvang en verzorging af met het GBT enerzijds en het COPI anderzijds. Het COPI geeft instructies aan de functionarissen die de taken op het rampterrein uitvoeren. 5 In de hergroeperingregeling van de GHOR Noord- en Oost-Gelderland en Gelderland-Zuid (2007) wordt een overzicht gegeven van de mogelijkheden tot opvang bij de collega-zorginstellingen in de regio. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 10 van31

13 GRIP 4 Gemeentegrensoverschrijdend (Intergemeentelijke ramp) Bij GRIP 4 overschrijden de effecten van het incident de gemeentegrens, wat om afstemming tussen verschillende gemeenten vraagt. Tot en met GRIP 3 is er sprake van een gebeurtenis die zich beperkt tot één gemeente. Overschrijdt het incident door zijn omvang de gemeentegrens, dan zal er verder opgeschaald worden. Deze opschaling vindt alleen op bestuurlijk niveau plaats. De bestuurlijke afstemming geschiedt door de coördinerend burgemeester. De coördinerend burgemeester is voorzitter van het Regionaal Beleidsteam (RBT). In de diverse gemeentelijke beleidsteams is desgevraagd een vertegenwoordiger aanwezig namens het ROT voor het afstemmen van de lokale bijstandsbehoefte en het bewaken van een juiste eenduidige besluitvorming. Het RBT en het ROT zijn verantwoordelijk voor de beleidsmatige respectievelijk operationele besluitvorming en aansturing. Het ROT stemt alle zaken over de verplaatsing, opvang en verzorging af met het RBT. Tevens vindt afstemming plaats tussen het ROT en het COPI. Wanneer het effectgebied van een incident de grenzen van de provincie overschrijdt, zal de minister van BZK, eventueel in samenspraak met één of meer collega s de bestrijding van (de schadelijke gevolgen van) de gebeurtenis in bestuurlijke zin ter hand nemen. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 11 van31

14 3. Taken en verantwoordelijkheden Dit hoofdstuk bevat een overzicht van de bij een evacuatie betrokken organisaties / functionarissen en hun taken en verantwoordelijkheden. Deze leidraad heeft betrekking op samenwerking en afstemming tussen een groot aantal betrokken organisaties. Het is belangrijk om op de hoogte te zijn van elkanders taken en verantwoordelijkheden ten tijde van een evacuatie. De verschillende paragrafen behandelen achtereenvolgens de taken en verantwoordelijkheden van de GHOR (invalshoek zorgcontinuïteit), de gemeente, brandweer, politie en de zorginstelling. Met betrekking tot gemeente, brandweer en politie beperken we ons tot het kort beschrijven van de (deel)processen rampenbestrijding GHOR In deze paragraaf worden de taken en verantwoordelijkheden van de GHOR toegelicht. Ten eerste worden de algemene taken van de GHOR bij evacuatie benoemd. Vervolgens worden de taken en verantwoordelijkheden van de verschillende GHOR-functionarissen beschreven gezien vanuit de invalshoek van zorgcontinuïteit. De GHOR processen SMH, POG en PSHOR komen verder niet aan bod. Algemeen Opschaling en aansturing De GHOR zorgt voor een optimale overgang van de dagelijkse spoedeisende medische hulpverlening naar opgeschaalde geneeskundige hulpverlening bij rampen. Centraal staat de kwaliteit van de geneeskundige hulpverlening aan het slachtoffer 6. Transport van zieken Bij evacuatie heeft de GHOR tot taak het verzorgen van transport van bedlegerigen die uitsluitend liggend vervoerd mogen worden. Voor de uitvoering van deze taak wordt gebruik gemaakt van de ambulancedienst. Wanneer het om grote aantallen bedlegerigen gaat zal vervangend vervoer gezocht moeten worden. Hierbij kan bijv. gedacht worden aan transport door middel van vrachtwagens. Medisch toezicht De GHOR organiseert het medisch toezicht in de opvanglocatie van de gemeente (bijv. huisartsen) en de (na)zorg van slachtoffers en hulpverleners. Hierbij dient vooral gedacht te worden aan de psychosociale hulpverlening (Proces PSHOR). Meso-zorgcontinuïteit De GHOR heeft een regiefunctie, waartoe het meso-zorgcontinuïteitsplan wordt opgesteld en onderhouden. Het gaat hierbij om het waarborgen van zorg onder bijzondere omstandigheden in de gehele medische keten 7. Wanneer de continuïteit van zorg binnen een zorginstelling gewaarborgd is, draagt dit bij aan de continuïteit van zorg in de totale medische keten. Meldkamer Ambulancezorg (MKA) De MKA maakt onderdeel uit van de GMK van brandweer, politie en ambulancedienst. De MKAcentralisten verzorgen de alarmering van de CGV (belast met transport, spreiding en registratie gewonden) en de andere betrokken GHOR-functionarissen. Tijdens het rampenbestrijdingsproces verzorgt de MKA voor een groot deel de informatievoorziening aan en de communicatie met de verschillende GHOR-functionarissen. 6 NIFV Nibra GHOR Academie, Basisleerstof GHOR, Arnhem, oktober Meso-continuïteitsplan zorg regio Noord- en Oost-Gelderland, Apeldoorn, oktober 2005 Meso-continuïteitsplan zorg regio Gelderland-Zuid, Nijmegen, oktober 2006 Versie 3.1 geldig tot: Pagina 12 van31

15 Officier van Dienst - Geneeskundig De OVDG zet de eerste maatregelen in gang en zorgt voor afstemming in het COPI en met het ROT (zie ook GRIP procedure hoofdstuk 2.2) en schaalt zonodig op. De OVDG is belast met de coördinatie van de geneeskundige inzet en geeft daarbij leiding aan geneeskundige eenheden zoals ambulanceteams. Hij is verantwoordelijk voor de geneeskundige incidentbestrijding op het rampterrein. Commandant van Dienst - Geneeskundig De CVDG houdt zich bezig met de multidisciplinaire incidentbestrijding ter plaatse. Hij voert hiervoor overleg in het COPI en geeft direct leiding aan de OVDG. In Gelderland-Zuid wordt de rol van CvDG ingevuld door een extra OvDG. Hoofd Sectie GHOR De HSGHOR treedt in multidisciplinair overleg binnen het ROT. Hij volgt de functionele aanwijzingen van de operationele leider met betrekking tot de bestrijding van de ramp op. Tevens heeft hij verantwoordelijkheden op het gebied van advies en rapportage aan de RGF. De HSGHOR geeft direct leiding aan de CVDG. Regionaal Geneeskundig Functionaris De RGF ondersteunt de burgemeester bij het nemen van beleidsbeslissingen in de bestrijding van de calamiteit/ramp. Dit doet hij door het geven van informatie en advies op het geneeskundige vlak. Hij is op grond van de WGHR belast met de leiding over de geneeskundige hulpverlening 8. Tevens geeft hij direct leiding aan de HSGHOR. NB: een ontruiming en/of evacuatie valt onder eindverantwoordelijkheid van de politie. De opdracht tot evacueren wordt door de burgemeester gegeven Gemeente Het proces ontruiming en evacuatie valt onder eindverantwoordelijkheid van de politie. Gemeente stelt een functionaris aan die belast is met de voorbereiding en de uitvoering van de gemeentelijke taken, gerelateerd aan de deelprocessen van de rampenbestrijding waarmee men tijdens een evacuatie te maken krijgt. Voorlichting Onder voorlichting wordt verstaan het verschaffen van informatie en geven van voorlichting om alle in- en externe doelgroepen over de calamiteit, het zware ongeval of ramp. op een gerichte en duidelijke manier te informeren 9. De doelgroep bestaat in dit geval uit de bewoners, verwanten en het personeel van de zorginstelling. De gemeente laat zich met betrekking tot de inhoud van de voorlichtingsboodschap adviseren door de betrokkenen hulpverleningsdiensten en indien nodig de zorginstelling. 8 Zie hoofdstuk 3.3. voor meer informatie over de wet geneeskundige hulpverlening bij rampen (WGHR). 9 Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties (juni 2003). Handboek voorbereiding rampenbestrijding, deel B 3 operationele uitwerking, blz. 63, juni en deelplan voorlichting Model rampenplan Gelderland Versie 3.1 geldig tot: Pagina 13 van31

16 Verplaatsing bewoners Ten behoeve van verplaatsing van burgers worden door de gemeente vervoersbedrijven ingeschakeld. Bij een evacuatie van een zorginstelling moet echter eventueel ook gedacht worden aan vervoerssoorten voor minder zelfredzame personen zoals rolstoelvervoer. Indien de instelling hierin niet zelf kan voorzien, zal hiertoe een beroep gedaan moeten worden op de hulpdiensten, er kan eventueel ook een beroep gedaan worden op het Rode Kruis. Voor het vervoer van bedlegerige bewoners kan naast ambulances ook gedacht worden aan het inschakelen van transportbedrijven met geschikte vrachtwagens. De begeleiding van de bewoners bij het vervoer wordt verzorgd door medewerkers van de eigen zorginstelling, afstemming hierover vindt plaats in COPI of ROT. Opvang en verzorging De gemeente is verantwoordelijk voor het proces opvang en verzorging vanaf de 1e noodopvanglocatie. In het gemeentelijk rampenplan is een deelplan opgenomen dat de opvang en verzorging van daklozen en evacués regelt. Het gaat hierbij om het voorzien in geschikte opvanglocaties en de middelen en materialen die op deze locaties nodig zijn. Tevens stelt de gemeente een coördinator opvanglocatie aan. De opvang en verzorging van evacués door de gemeente geldt voor de periode dat men nog niet terug naar de zorginstelling kan en/of voor andere huisvesting is gezorgd. CRIB Wanneer de bewoners aangekomen zijn bij de opvanglocatie dienen zij geregistreerd te worden. Dit gebeurt door het Centraal Registratie- en Informatiebureau (CRIB). De registratie is erg belangrijk omdat na een grote calamiteit of ramp altijd een grote behoefte ontstaat aan informatie over lot en verblijfplaats van geëvacueerden. Voorzien in primaire levensbehoeften De gemeente voorziet in een aantal logistieke voorzieningen voor de evacués, zoals de verzorging van maaltijden, drinken, dekens en medicijnen. Het gemeentelijke rampenplan bevat daartoe een lijst met bedrijven en instellingen, waarop een beroep kan worden gedaan. Het betreft hier de voorziening in primaire levensbehoeften Brandweer De brandweer heeft een aantal belangrijke taken die in nauwe relatie staan tot de evacuatie van zorginstellingen. Operationele leiding De regionaal commandant van de brandweer heeft zowel in COPI als in ROT de operationele leiding bij een calamiteit / ramp tenzij de burgermeester anders beslist. Om deze reden is de brandweer dan ook een belangrijke gesprekspartner voor de overige hulpverleningsdiensten. Bronbestrijding Een belangrijke taak voor de brandweer bij een evacuatie is de bron- en effectbestrijding. Maar ook bij een ontruiming of een eventueel daarop volgende evacuatie zijn voor de brandweer taken weggelegd. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 14 van31

17 Evacuatie specifiek De brandweer heeft enkele taken binnen de rampenbestrijding die direct samenhangen met evacuatie. Hierbij valt te denken aan redding slachtoffers, het toegankelijk en begaanbaar maken van ruimten, wegen en terreinen, de controle van het gebouw op achterblijvers en het verzorgen van logistieke voorzieningen voor de hulpverleners Politie In deze paragraaf worden de taken en verantwoordelijkheden van de politie die betrekking hebben op evacuatie van een zorginstelling toegelicht. De OVD-P zet de eerste maatregelen in gang, heeft de leiding over het ingezette politiepersoneel en zorgt voor afstemming met andere hulpverleningsdiensten. Ontruimen/evacueren De verplaatsing (ontruiming/evacueren) van bevolking valt onder de verantwoordelijkheid van de politie. De uitvoering van een evacuatie of ontruiming is een multidisciplinaire activiteit waarbij de gemeente, GHOR en brandweer nauw samenwerken met de politie. Verkeer regelen Wanneer een ramp zich voordoet is het niet ondenkbaar dat de normale gang van het verkeer verstoord wordt. Omleiding van het verkeer gebeurt in een dergelijke situatie door de politie. Daarnaast draagt de politie zorg voor het regelen en vrijhouden van aan- en afvoerroutes naar en van de plaats incident voor de hulpverlenende diensten 10. Tevens zorgt de politie voor het begidsen 11 van de bij de hulpverlening betrokken voertuigen c.q. personen. Bij evacuatie van zorginstellingen gaat het vooral om de weg wijzen naar opvanglocaties. Ordehandhaving De politie houdt zich bezig met de ordehandhaving zodat de hulpverleningsactiviteiten ongestoord kunnen verlopen en de schadelijke gevolgen voor de bevolking zoveel mogelijk beperkt blijven. Het afzetten en afschermen van het gebied zodat in de chaos van een rampsituatie de bestrijdings- en hulpverleningstaken niet belemmerd worden, is ook een taak voor de politie. Bewaking ontruimd gebouw Wanneer het gebouw geëvacueerd wordt zal nog een controle plaatsvinden op achterblijvers door de politie en de brandweer. Zij worden hierbij geassisteerd door een medewerker van de zorginstelling die het gebouw goed kent. De politie draagt tijdelijk zorg voor de bewaking van het geëvacueerde gebouw. Het gebouw zal afgezet en afgeschermd worden zodat onbeheerde goederen beschermd kunnen worden. In de praktijk komt het erop neer, dat de politie gedurende de eerste periode zorg zal dragen voor de bewaking van de gebouwen. De eigenaar dient vervolgens zelf te voorzien in de bewaking (bijvoorbeeld middels inzet van een particulier bewakingsbedrijf). 10 Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties (juni 2003). Handboek voorbereiding rampenbestrijding, deel B 3 operationele uitwerking, blz. 51, juni Begidsen is het zorgdragen voor begeleiding van transporten om de weg te wijzen en vrije doorgang bij knelpunten te verzorgen. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 15 van31

18 3.5. De zorginstelling De zorginstellingen moeten de zorg voor bewoners / patiënten ten tijden van een ramp kunnen continueren. Wanneer men besluit tot evacuatie zal het aanbieden van gecontinueerde zorg een aantal taken en verantwoordelijkheden voor de zorginstelling met zich meebrengen. Zorgcontinuïteit Het aanbieden van verantwoorde zorg is een verantwoordelijkheid van elke individuele zorgaanbieder. Bij continuïteit van zorg draait alles om het waarborgen van de zorg aan de bewoner / patiënt. De zorg moet te allen tijde gecontinueerd kunnen worden, ook onder bijzondere omstandigheden. De "Leidraad CoBRa" geeft aan de hand van de gevolgen van een ramp of calamiteit aanbevelingen hoe de instelling zich hierop kan voorbereiden. Hergroeperingregeling 12 Onder onderlinge bijstand wordt verstaan het voorzien in opvangcapaciteit voor het huisvesten van bewoners bij een collega-instelling. Door het maken van afspraken over onderlinge bijstand heeft men de garantie dat de zorg aan bewoners gewaarborgd kan blijven in geval van een evacuatie. De instellingen hebben een inspanningsverplichting naar elkaar om de capaciteit waarvan in deze leidraad is uitgegaan ook daadwerkelijk beschikbaar te maken. Gegevensverstrekking De zorginstellingen dienen er voor te zorgen, dat cliëntgegevens en zorgdossiers beschikbaar en overdraagbaar zijn. Hierbij is tevens een overzicht van de huisartsen van de bewoners beschikbaar. 13 Vervoersselectie De artsen die verbonden zijn aan de getroffen instelling verzorgen aan de hand van de criteria uit de Beslismatrix liggend vervoer (bijlage 1) de vervoersselectie. Wanneer ter plaatse geen arts beschikbaar is, wordt deze taak uitgevoerd door een verpleegkundige van de zorginstelling. Het gaat hierbij om het maken van een selectie op basis van de zorgbehoefte en het benodigde vervoer. Op basis van deze indicatie kan worden bepaald naar welke opvanglocatie de bewoner / cliënt / patiënt vervoerd kan worden. Begeleiding tijdens het vervoer wordt verzorgd door medewerkers van de eigen zorginstelling. Opvang De medewerkers die verbonden zijn aan de getroffen instelling verzorgen zo veel mogelijk de opvang van de bewoners bij de opvanglocaties. Voor de bewoners is het belangrijk om personen die voor hen bekend zijn om zich heen te hebben. Tevens hebben de medewerkers kennis van de zorgbehoefte van de bewoners. In geval van langdurige evacuatie draagt de eigen zorginstelling zorg voor de aflossing van haar medewerkers. Het verdient aanbeveling de aansturing van de medewerkers op de opvanglocatie in de planvorming goed te regelen. Zowel de zorginstelling (werkgever) en Hoofd Opvangcentrum (praktische leiding) hebben hier belang bij. 15 Hergroeperingregeling GHOR Noord- en Oost-Gelderland (2007) Hergroeperingregeling GHOR Gelderland-Zuid (2006) 13 Leidraad CoBRa, Groningen 2007 Versie 3.1 geldig tot: Pagina 16 van31

19 4. Randvoorwaarden In dit hoofdstuk worden de randvoorwaarden voor de verschillende organisaties besproken. De taken en verantwoordelijkheden kunnen alleen goed worden opgepakt wanneer aan deze randvoorwaarden voldaan wordt. In de nu volgende paragrafen worden achtereenvolgens de randvoorwaarden die gesteld worden aan de gemeente, de zorginstelling en de hulpverleningsdiensten behandeld Gemeente De gemeente voorziet in bereikbaarheidsgegevens van vervoersbedrijven, zoals busondernemingen, taxicentrales en transportbedrijven, zodat in geval van evacuatie voldoende vervoerscapaciteit kan worden gemobiliseerd. De gegevens zijn opgenomen in het gemeentelijk rampenplan onder het deelplan opvang en verzorging. Bij de capaciteit ten behoeve van vervoer dient ook rekening gehouden te worden met het transport van middelen en materialen, t.b.v. verminderd zelfredzamen. De gemeente heeft binnen de gemeentegrenzen meerdere opvanglocaties vastgesteld. In geval van evacuatie kunnen de inwoners worden vervoerd naar de opvanglocaties. Dit is geregeld in het deelplan opvang en verzorging en dient bekend te zijn bij de betrokken hulpverleningsdiensten en zorginstellingen. Vooraf moet door of namens de gemeente in samenspraak met de zorginstelling bekeken worden of deze opvangcentra geschikt zijn voor de opvang van bewoners van een zorginstelling gedurende de eerste uren. GHOR kan hierin eventueel een adviserende rol vervullen. De opvanglocaties zouden door de gemeente voorzien moeten worden van voldoende middelen en materialen. Hierbij kan gedacht worden aan dekens, matrassen, rolstoelen en dergelijke. Aangezien het niet vanzelfsprekend is dat de gemeente de materialen op korte termijn beschikbaar heeft, kan voor opvang van bewoners met een zorgbehoefte gebruik gemaakt worden van de GHOR hergroeperingregeling of het convenant met het Rode Kruis. De voorzieningen zijn vastgelegd in het deelplan opvang en verzorging/primaire levensbehoeften van het gemeentelijk rampenplan. Voorlichting vindt plaats in de acute fase maar ook in de fase van herstel, wederopbouw en afronding van de nazorg. Personeel en materiaal, benodigd voor de voorlichting, wordt beschikbaar gesteld door de gemeente. De gemeente beschikt hiertoe over een deelplan voorlichting De zorginstelling De zorginstellingen moeten aan een aantal randvoorwaarden op basis van deze leidraad voldoen. Hiertoe moet een aantal maatregelen genomen worden. Het gaat hierbij om algemene maatregelen en om maatregelen die in verband staan met de aard van betrokkenheid van de zorginstelling bij de ramp (direct of indirect betrokken of als opvanglocatie). Algemeen De directie draagt zorg voor de implementatie van de leidraad binnen het bedrijfsnoodplan en de BHV-organisatie van de eigen zorginstelling. Tevens stelt zij de medewerkers van de instelling op de hoogte van de voor hen relevante afspraken uit deze leidraad. De instelling dient te beschikken over plannen voor inzet van eigen personeel bij de opvanglocatie en piketregelingen van leidinggevenden en BHV ers. De taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van het hoofd BHV worden vastgelegd in het bedrijfsnoodplan. Het hoofd BHV treedt op als rampencoördinator van de instelling. Het bedrijfsnoodplan dient te worden getoetst aan deze leidraad. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 17 van31

20 De instelling voorziet in oproepbaarheid van de instellingsarts en/of afspraken met betrokken huisarts(en) over de in deze leidraad beschreven vervoersselectie. Tevens kunnen huisarts(en) opgeroepen worden om hun diensten te verlenen bij de gemeentelijke opvanglocaties. In het kader van deze leidraad zorgt iedere instelling voor een 24-uurs bereikbaarheid van sleutelfunctionarissen. Dit is belangrijk voor een goed verloop van de communicatie tijdens een ramp. Getroffen zorginstelling De bewoners worden in principe eerst naar een gemeentelijke opvanglocatie vervoerd en van daaruit verdeeld over andere zorginstellingen. In het bedrijfsnoodplan wordt omschreven wie vanuit de instelling verantwoordelijk is voor het aanwijzen van medewerkers als begeleiders bij vervoer van bewoners naar de opvanglocatie. Hierbij dient rekening gehouden te worden met de zorgbehoefte van de bewoners en de beschikbare vervoersmogelijkheden. De medische en zorggegevens worden bij voorkeur op een centrale plaats buiten de instelling bewaard. Hiermee wordt voorkomen dat gegevens verloren gaan tijdens een calamiteit. De instelling draagt zorg voor het bijwerken van deze gegevens. De globale inhoud van de te registreren gegevens dient beschreven te zijn in het bedrijfsnoodplan. De instelling dient ook de gegevens beschikbaar te hebben van tijdelijke bewoners en bezoekers in de dagbehandeling. Tevens dient men lijsten met namen van familieleden/contactpersonen van bewoners beschikbaar te hebben, die in geval van een calamiteit geinformeerd dienen te worden. In geval van evacuatie beschikt de instelling dus over een compleet en actueel overzicht, dat aan de gemeente kan worden overhandigd t.b.v. het proces CRIB. Binnen de zorginstelling dient iemand aangewezen te worden die zonodig snel medische en zorggegevens ten behoeve van het transport van evacués naar andere zorginstellingen beschikbaar kan stellen. In geval van verplaatsing, opvang en verzorging dient er bijv. vanaf het eerste begin zicht te zijn op de beperkingen van de bewoners. De instelling dient de identificatie van de bewoners voor te bereiden, zodat de naamsgegevens te allen tijde bekend zijn. De wijze van identificatie is in de eigen BHV organisatie vastgesteld. Hierbij kan gedacht worden aan etiketstickers voorzien van bijv. naam, geboortedatum en afdeling die op de kleding geplakt worden of bijv. het gebruik van polsbandjes. Voor zover mogelijk stelt de instelling rolstoelen, dekens, matrassen of (indien aanwezig) instellingsbusjes voor het vervoer van bewoners beschikbaar. Ontvangende zorginstelling In de hergroeperingregeling van de GHOR is de opvangcapaciteit van elke zorginstelling opgenomen. Elke zorginstelling tracht deze opvangcapaciteit daadwerkelijk te realiseren. Voorafgaand aan de daadwerkelijke opvang van geëvacueerden zal door de GHOR altijd contact opgenomen worden met de ontvangende instelling teneinde de opvang af te stemmen. Elke zorginstelling heeft zelf de verantwoordelijkheid om discrepanties tussen de in de hergroeperingregeling vermelde opvangcapaciteit en de feitelijke situatie te melden bij de GHOR. De gegevens worden beheerd door de GHOR. Versie 3.1 geldig tot: Pagina 18 van31