Over de wenselijkheid van een verbetercultuur in het onderwijs

Transcriptie

1 Over de wenselijkheid van een verbetercultuur in het onderwijs Over de wenselijkheid van een verbetercultuur in het onderwijs De opening van het onderzoek naar de verbetercultuur in het onderzoek is een dialoog. Eigenlijk ontstond er ineens een dialoog, die we zelf beschouwen als de opening van het onderzoek. In de onderstaande dialoog staat het begrip 'cultuur' centraal en doordenken we mogelijke vooronderstellingen en bedoelde en onbedoelde gevolgen. Leestijd: 20 minuten Simon: Hoe kijk jij aan tegen het denken in termen van een verbetercultuur in het onderwijs? Eke: Iedere vorm van cultuur (in ons onderzoek verbetercultuur ) definieert in zekere zin een vorm van inbreuk of een soort aanval op het denken en het idealiseren (in ons geval: van het onderwijs). Dit lijkt me een uitdagende eerste stelling, die terug te vinden is bij Nietzsche en uitgebreid wordt besproken door Deleuze in zijn boek over Nietzsche. Hier zou ik het onderzoek willen starten. Simon: Ik vind inbreuk of aanval direct heel scherp als stelling, dat zet inderdaad wel aan het denken. Maar ik kan me ook een ander beginpunt voorstellen: is een 'cultuur' niet soms ook een poging van de mens om gedragingen in taal te vangen? Eke: Wat mij betreft past jouw beginpunt binnen mijn stelling. Ja, een cultuur is ook een poging van mensen om gedragingen in taal te vangen, maar niet elke van dergelijke pogingen is meteen cultuur: enkel als dit een inbreuk of aanval vormt op ons huidige denken. Ik zou denken dat mijn stelling dus een scherper beginpunt vormt. Simon: Ok, dan houden we het voor nu bij jou stelling. Eke: Goed, dan zou ik de volgende stap als volgt willen nemen: als een cultuur een inbreuk op ons denken vormt, dan betekent dat we ons denken moeten aanpassen aan de cultuur. Dat is dus ook wat cultuur doet: cultuur zorgt voor het scherpen van het denken. De vraag die mij dus uiteindelijk van belang lijkt om de ' verbetercultuur' te analyseren is: hoe 'gewelddadig' is deze cultuur? Simon: Voor mij moet je 'gewelddadig' beter inleiden. Misschien zou je het beter anders kunnen noemen. Dit is wel een vreemde context om over gewelddadigheid te praten. Eke: Daar heb je gelijk in. Mijn redenering was echter dat als cultuur een inbreuk of aanval 1 / 5

2 definieert, dat dan de waarde van de cultuur af te meten is aan de kracht of impact van de aanval of inbreuk - dat noemde ik in één woord ' gewelddadig. Misschien kunnen we beter zeggen: in hoeverre weet de verbetercultuur het denken binnen het onderwijs aan te vallen? Simon: bedoel je daarmee ook te zeggen dat er altijd iemand bewust aanvalt? Dat er altijd iemand achter zit die dit bewust doet? Eke: Ik bedoel juist niet dat iemand die cultuur bedacht heeft of daarmee aanvalt. De aanval op het denken kan ook zomaar ontstaan, de situatie kan zich voordoen. Eke: Laat ik dan ook een poging doen om antwoord te geven op mijn eigen vraag. Eigenlijk heb ik meerdere antwoorden. Ten eerste zou ik willen betogen dat een dergelijke aanval op het denken door de cultuur heel vaak op niets uit loopt. Als er ergens een dergelijke ' verbetercultuur' lijkt te ontstaan, dan wordt die heel snel in het gangbare onderwijs opgeslokt, is mijn ervaring. Een voorbeeld hier van is hoe nieuwe ideeën over onderwijs die proberen het onderwijs radicaal te verbeteren, zo gauw dit de vorm lijkt aan te gaan nemen van een heuse cultuur, heel vaak worden opgenomen in de onderwijsmethoden, ergens in het curriculum worden ondergebracht of worden opgenomen in de evaluatiesystematiek van de docenten. Zo wordt de cultuur meteen ingelijfd - en eigenlijk verdwijnt daarmee de cultuur. Kortom: wanneer ergens een verbetercultuur lijkt te gaan ontstaan, wordt deze meteen onschadelijk gemaakt door hem (vaak zonder deze intentie te hebben) in te passen in de bestaande methoden. Simon: Waarom verdwijnt daarmee dan meteen die cultuur? Hij wordt toch juist meteen ingepast, dus de cultuur blijft dan juist bestaan? Eke: Volgens mij niet als we blijven bij de stelling aan het begin. Want als een cultuur onderdeel wordt van de dagelijkse methoden, dan is er geen sprake meer van een cultuur - er is dan namelijk niet meer sprake van een aanval of inbreuk op het denken. Het is ingepast in het denken. En dus geen cultuur. Dat brengt me gelijk bij het tweede deel van het antwoord. Wanneer eigenlijk niemand binnen het onderwijs wakker ligt van een dergelijke verbetercultuur (zelfs niet de meest conservatieve docenten die altijd nog goede redenen hebben om zich aan deze cultuur te onttrekken of hierbinnen hun eigen handelen te rechtvaardigen zonder van die verbetercultuur echt last van te hebben) moeten we volgens mij hetzelfde concluderen. Geen inbreuk of aanval op het denken, dus geen cultuur. Simon: Ik zou hier het punt verwachten dat de quasi-inhoudsvolheid van de verbetercultuur te onopgemerkt blijft. Als iedereen ' verbeteren' anders interpreteert en de inhoud van de verbetering dus zowel heel veel kan betekenen als heel weinig, dan ligt daar dus een probleem van de verbetercultuur. Door dit op te merken en door dit ' verbeteren' verder te definiëren zouden we de verbetercultuur kunnen aanwakkeren. 2 / 5

3 Eke: Dat ben ik met je eens; als niemand last heeft van de cultuur (het sluit niemand werkelijk uit, het sluit geen praktijken buiten) dan kan je ook niet spreken van cultuur. De definitie zal dus ook gelijk duidelijk moeten maken wat binnen het onderwijs wél getuigt van een dergelijke cultuur, maar vooral ook wat niét. De definitie moet dus selectief zijn. Belangrijk lijkt me daarbij dat deze definitie vooral niet uit de politiek of van schoolbesturen moet komen. De definitie moet volgens mij worden gebaseerd op de onvermijdelijke maatschappelijke, sociale en technische ontwikkelingen. Dan is het niet makkelijk af te doen met een verwijzing naar ander belangen of management overwegingen. Simon: Hier ben ik het oneens. Wat opvalt is dat juist in onderwijs en zorg het denken in termen van 'verbetercultuur' wordt opgepakt. Zeker dus ook door docenten. Niks top down. Het succes ligt er juist in dat niemand tegen verbetering kan zijn. Wat ik wel boeiend vind is dat ik verwacht dat een verbetercultuur specifieke doelen voorrang zal geven boven anderen, waardoor een utilitaire/vereconomiseerde denkwijze kan ontstaan. Eke: Je schrijft hier allereerst wat ik zojuist ook aangaf: niemand is tegen 'verbetercultuur' of heeft er last van. Ik zie dit juist als een teken dat er dus geen cultuur is, en niet als een succes. Die denkwijze herken ik zeker in de onderwijspraktijk, ik denk dat die denkwijze al vaak aanwezig is. Ik zie op een andere manier echter wel een succes van de verbetercultuur, ondanks mijn eerdere antwoorden. Als het gaat om uitdagingen omtrent ICT/digitalisering, de resultaten van vernieuwingsscholen, de rol van de docent, talentbevordering (en zo zijn er nog wel wat te noemen) denk ik dat er wel een bedreiging ontstaat voor het denken over onderwijs. Bij deze onderwerpen zie je een verschil tussen scholen die wel en niet de veranderingen omarmen, en zijn er voor een aantal onderwijsprofessionals echt nog geen simpele, overtuigende antwoorden voorhanden die overeenstemmen of mogelijk zijn binnen hun eigen onderwijspraktijk. Bij deze onderwerpen zou je misschien kunnen beargumenteren dat er langzamerhand wordt gewerkt aan een daadwerkelijke verbetercultuur. Simon: Wat bedoel je met deze onderwerpen? Ik zie dat de verbetercultuur zichzelf dient te realiseren in de vertaling naar concrete, zichtbare gedragingen en praktijken en dat hier een vindplaats ligt voor verder onderzoek. Eke: Ik redeneer andersom: ik zie wel op specifieke onderwerpen gerichte subculturen waarin ik denk dat ze gemeenschappelijk wel iets van een verbetercultuur propageren. Daarbij geldt dan wel dat als je geen vernieuwingsschool bent of niet bovengemiddeld nadruk legt op digitaliseren, dat je dan ook gewoon je kan onttrekken aan de verbetercultuur. Er is geen sprake van een verbetercultuur in het onderwijs maar als dit soort onderwerpen steeds meer aan belang winnen of ' in te picture' komen dan denk ik dat zoiets als een verbetercultuur wel degelijk in het onderwijs voet aan de grond kan krijgen. Ik denk dus juist dat de cultuur ontstaat vanuit concrete gedragingen en praktijken, zoals bij docenten die sterk voorop lopen met specifieke toepassing van 3 / 5

4 digitalisering in het onderwijs. Simon: Ik begrijp waarom je deze onderwerpen noemt en zie de relatie met de verbetercultuur wel. Ik heb de neiging om die verbetercultuur niet als effect te zien van concrete praktijken, maar zie het eerder iets als wat eraan vooraf gaat. Eke: toch hoop ik dat we naar een eerste conclusie kunnen: Ik zou zeggen dat de 'verbetercultuur' niet overtuigend een cultuur is, in de zin van een aanscherpen van het denken. Volgens mij hebben we echter ook aspecten gevonden die van belang zijn om een dergelijk cultuur wel degelijk te laten ontstaan om zo het denken binnen het onderwijs aan te scherpen. Simon: Het aanscherpen van het denken binnen het onderwijs is toch geen hoofdreden of motivatie om de verbetercultuur te introduceren of verder uit te werken? Eke: Cultuur definieert juist een aanval of inbreuk op het denken - hierdoor wordt het denken scherper, sterker. Dat was in ieder geval ons uitgangspunt. Misschien moeten we dus zie uit te vinden of we überhaupt een dergelijke aanscherping van het denken van belang vinden om te kunnen beslissen of een cultuur gewenst is. Gezien de aandacht voor de ' zesjescultuur' of ' afrekencultuur' lijkt er toch wel de wens om een cultuur te definiëren of ergens tegen af te zetten. Simon: Maar van deze culturen willen veel onderwijzers juist af. Ik zie een wezenlijk verschil tussen verbetercultuur en andere culturen in de zin dat de verbetercultuur een werkwoord bevat met een normatieve richting. Eke: Afrekenen is ook een werkwoord met normatieve richting, maar goed - ik ben het met je eens dat er hier op een ander manier een cultuur wordt geïdentificeerd. Mijn constatering zou echter hier ook zijn dat het gewoon geen culturen zijn, het zijn beide namelijk geen inbreuk of aanval op het denken, maar simpelweg consequenties van het onderwijssysteem. Kortom: het systeem maakt een zesjeswens of afrekenwens, maar er zijn goede redenen om het systeem toch te handhaven. Daarmee kunnen we mijn conclusie echter wel nog wat verder uitbouwen: als er al een onderwijscultuur kan ontstaan die overtuigd qua inbreuk of aanval op het denken, zal deze moeten ontstaan vanuit een anti-systematische, algemeen noodzakelijke en sterk selectieve framing van het onderwijs. Ik zie aanzetten tot dergelijke onderwijsculturen op de schaarse plekken waar radicaal elke vorm van algemene doelmatigheid wordt losgelaten, waar de inhoud van het onderwijs ondergeschikt wordt gemaakt aan het onderwijs zelf of waar hiërarchische verhoudingen binnen het onderwijs fundamenteel worden uitgedaagd. Ik zou dus liever fulmineren door te spreken van een doelmatigheidscultuur of cultuur van hierarchie. Als de noodzaak blijkt dat we werkelijk de doelmatigheidsgedachte binnen het onderwijs radicaal moeten beperken, dan staat er werkelijk wat op het spel. Dan moet het systeem om en zal er daadwerkelijk een selectie plaatsvinden binnen het onderwijspersoneel. 4 / 5

5 Powered by TCPDF ( Simon: Nu maak je wel weer een paar grote stappen. Waarom wil je uberhaupt fulmineren? Is dat niet strijdig met het filosofisch onderzoek wat we hier aan het doen zijn? De vraag over doelmatigheidscultuur is overigens heel wezenlijk, al is de werkelijke uitdaging nog vaag. Eke: Je hebt gelijk. Ik ben echter op zoek naar de plek waar een echte aanval kan ontstaan op ons denken. Waar zitten de pijnpunten van ons denken binnen het onderwijs? Pas daar kan een cultuur ontstaan en worden gedefinieerd. Cultuur moet het bestaande denken aanvallen en ik zoek dus naar de plek waar het denken vrij hard geraakt zou kunnen worden om vervolgens te constateren dat daar een sterke cultuur zou kunnen ontstaan. Daar waar de eventuele aanval veel impact zou kunnen hebben. Ik zie het verder dus niet ook meteen als mijn rol om te fulmineren, maar fulmineren is wel nodig voor een cultuur (je zou kunnen zeggen: een cultuur fulmineert per definitie). Ook bij een verbetercultuur. Simon: Ik wil graag nog een laatste ander punt in brengen over de verbetercultuur: ik zie spanning met de creativiteit die noodzakelijk is voor goed onderwijs. Deze spanning wordt veroorzaakt doordat er een element van druk in verbetering zit. Het mag niet even goed zijn, het mag niet onvergelijkbaar zijn, het mag niet slechter zijn. Hoewel dit op het eerste gezicht wat vreemde tegenwerpingen zouden zijn, zie ik de ruimte van het onderwijs om zich naar alle kanten te ontwikkelen als een meerwaarde. In een verbetercultuur is deze ruimte al ten dele afgesloten en beperkt, zonder dat dit verder gelegitimeerd is. Want wat de inhoud van 'beter' is valt te bezien vanuit verschillende invalshoeken. Eke: Mijn eerdere conclusie was juist dat verbetercultuur helemaal niet beperkt of afsluit. Naar alle kanten ontwikkelen is namelijk mogelijk omdat verbetering richtingloos is (zoals je schrijft: te bezien vanuit verschillende invalshoeken). Conservatiever onderwijs kan ook een verbetering zijn bijvoorbeeld. Constante resultaten (even goed blijven) is misschien ook een verbetering. Daarmee valt de druk uiteindelijk weg, is mijn gedachte. Maar misschien is die spanning zich meer aan het opbouwen dan ik op dit moment weet en is de cultuur onderhuids al flink aan het groeien... 5 / 5