DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN IN VERBAND MET DIE WETENSKAP EN STAATSPRAKTYK VAN SY TYD

Transcriptie

1 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN IN VERBAND MET DIE WETENSKAP EN STAATSPRAKTYK VAN SY TYD DEUR L. J. DU PLESSIS, M. A., B. EcoN., POTCHEFSTROOM. lil. (Slot.) INHOUD: 5. Hoofstuk I1I: Staatspraktyk van sy tyd. a. Die verval van die M. Eeuse Eenheidsorganisasie, pp ; b. Die nuwe Staatsorganisasie: 1. Die Territoriaal Nasionale Monargie, pp ; 2. Die federatiewe Staatsrepubliek, pp ; c. Die Stande-Organisasie, pp Hoofstuk IV: Wetenskap van die tyd. a. Die klassieke Teorie, pp ; b. Die patristiese Teorie, pp ; c. Die Hoog-Skolastiek, pp. 438"-442; d. Die latere Skolastiek, pp ; e. Renaissance en Reformasie, pp Afsluiting: Die betekenis van die Kalvynse Teorie in die Staatsleer, pp Aantekeninge op die Teks, pp HOOFSTUK III. Staatspraktyk van sy tyd. Aangesien, soos geblyk het, KALVYN se staatsteorie veelsydig aansluit by die staatspraktyk van sy tyd, moet ons nou daartoe oorgaan om hiervan 'n kort skets te gee, in sover as dit van belang is met die oog op die Kalvynse teorie. A. Die verval van die middel-eeuse eenheidsorganisasie. Ten tyde van KALVYN was reeds deur Renaissance en Reformösie die kerklike beheersing van die Europese politiek sowel as die nominale staatkundige eenheidsorganisasie V:lll die Heilige Roomse Ryk feitlik op 'n end. Die pous was weinig meer as die monarg van 'n Italiaanse staat met belangrike seggenskap oor die kerklike organisasie A. st. 3-m. VI 27

2 414 L. J. ou PLESSIS I,.,:'1 '1!' van ander state, terwyl die Keiser 'n Duits-Oostenrykse vors \NdS wat toevallig ook deur sy beërwing van die Spaanse koninkryk, groter vat gekry het op Italië en die Weste. Origens was die Europese statewêreld georganiseer in groter of kleiner selfstandige eenhede, wat beheers is deur die raison d'état waaraan MACHIAVELLI toe juis so bruut uitdrukking gegee het, terwyl selfs die gemeenskaplike Turkse gevaar in die Suid-Ooste die magsmededingers in die Christelike Europa nie tot samewerking kon bekeer nie. Skerp steek egter uit teen die donker agtergrond van die Middel-Eeuse hiërargie se puinhope die nuwe, die moderne reorganisasie-faktor van die state-wêreld, naamlik die nasionale staat en die territoriale monargie. Voorlopig egter het die Westerse nasionaal-territoriaal-monargale staat sig nog nie heelhartig gekonsentreer op sy binnelandse reorganisasie-taak, wat deur die Hervorming skerp aan die orde gestel was nie; voorlopig was sy aan dag nog gevestig op verowering van die verbrokkelde Italië, die ou setel van Pousdom en Keiserskap. Die Middel-Eeuse internasionalisme het nog nagewerk en het blywend aan die moderne politiek daardeur 'n internasionalistiese erfenis verskaf, wat veral gedra is deur die vernude Roomse Kerk, die humanisme en die jeugdige Rdormasie. Veral Switserland en die Duitse Ryk het in die begin nog hierdie strewe verteenwoordig, die eerste deur sy internasionale soldaatlewering en deur die Geneefse Reformasie onder KALVYN, die twede deur sy afsterwende beliggaming van die Middel Eeuse idee. Daarby het die eerste die nuwe internasionale idee van republikeinse federalisme vertolk, terwyl die twede aan die ou monargaal imperialistiese hersenskim ten onder gegaan het. Daarnaas is die oorgang tussen die oue en die nuwe verteenwoordig deur die moderne monargie in Frankryk, Engeland ens., terwyl Italië deur die worsteling tussen die twee magte van verlede en toekoms vergruise1 is. In die eerste plek verg egter ons aan dag die verval van die Middel Eeuse eenheidsorganisasie, sy ondergang in bloed en buskruit en ketters. Die politiese magte wat hom die doodslag toegedien het, is veral die stede met hul rasionele anti-hiërargisme en geldkapitaal, Frankryk met sy absolutisme en artillerie en die Reformasie wat deur kerklike pluriformiteit die staatkundige verbrokkeling bevorder het. Die mees pikante openbaring van sy ondergang is die feit dat selfs die eenheidsbestrewers soos KAREL V hul politiek laat beheers deur die beginsel van staatlike magsewewig; en dat die mees Christelike

3 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 415 koning van Frankryk 'n bond sluit met Turkye teen die Keiser, wat op sy beurt weer in 1527 Rome in puin lê. Die state wat veral in aanmerking kom as akteurs in die ontknoping van die Heilige Roomse Ryksdrama, is Spanje met die Habsburgse mag van die Keiserryk oor Oostenryk, Duitsland, die Nederlande, ens., en sy vroeëre aanhangsel Switserland; verder Frankryk, Engeland en die Osmaanse Ryk, eindelik die Italiaanse state (Venesië, Milaan, Florence, die Kerkstaat, Napels en Sicilië, ens.) en verspreide grenskoninkryke. Hierdie magte groepeer hulself grotendeels om die hoofakteurs in die stryd om Italië, naamlik FRANS I van Frankryk en Keiser KAREL V, hoofsaaklik van Spanje, waary die eerste veral hulp soek by Turk en Protestant, die twede by Pous en Katoliek. As KALVYN sy manlike leeftyd bereik in 1530, is KAREL V juis deur die pous gekroon tot koning van Italië en Roomse Keiser; laat die hoof van die Europese Christenheid hom gebruik as pion in die stryd van die grootmagte ter vernietiging van die Christelike eenheid, en is Frankryk teruggedring binne sy eie grense en feitjik geforseer om 'n nasionale politiek te heraanvaar, met behulp van Duitse Protestant (die Schmalkaldiese Bond, 1531) en Turkse Mohammedaan, terwyl die Osmaanse Ryk die Christelike Europa aangryp in Hongarye en in die Middellandse See deur Noord-Afrika. Iets later vermaagskap en verbind die pous hom weer aan Frankryk deur CATHARINA DE MEDICIS in Ongeveer terselfdertyd vewwer FRANS I Savoye met uitsondering van Genève en die omliggende gebied van sy bondgenoot Bern, As die oorlog in 1542 weer uitbreek, oriënteer Frankryk hom meer na die Noorde (die Skotse MARIA STUART as verloofde van die Dauphin). Intussen sterf beide FRANS I en sy vyand HENDRIK VIII in 1547; dan kry die Reformasie meer vat in Frankryk onder HENDRIK IJ en in Engeland onder EDUARD VI en SOMERSET, terwyl KAREL V in Italië met die pous worstel. Terselfdertyd, tussen , gaan die Habsburgse mag agteruit in Duitsland, terwyl Frankryk daar baie Protestantse bondgenote wen; aan die ander kant kom Engeland sedert 1553 onder MARIA weer nader tot die Keiser, maar laasgenoemde is reeds besig om sy mag te verdeel tussen FILIPS en FERDINAND, , en daarmee die Keiserlike eenheidsdroom op te gee, ook op godsdienstige gebied; want reeds in 1555 verleen FERDINAND gods diensvryheid aan die Duitse rykslede, en iets later in 1558 word MARIA in

4 416 L. J. DU PLESSIS Engeland opgevolg deur ELIzABETH. By die vrede van Cateau-Cambrésis in 1559 is Savoje herstel onder sy hertog, terwyl Genève van nou af definitief by Switserland gereken word. Die resultaat van die jarelange stryd is verder dat FILIPS die oorhand behou in Italië. Die keiserryk is gesnoei tot 'n Duitse Ryk, Frankryk is verswak en teruggewerp op sy binnelandse moeilikhede met die godsdienstige burgeroorlog, Spanje is die dinastieke grootrnag in die Suide, terwyl Engeland vorentoe begin kom as 'n nuwe grootmag in die Noorde. Die Middel-Eeitse sisteem was beëindig; die tydperk van die soewereine moderne staat het vergoed 'n aanvang geneem, met Frankryk tog nog as die magtigste eenheid staat naas die Osmaanse Ryk in die Ooste. Die Franse koning het destijds die stande en die adel sowel as die kerk polities volledig beheers, soos geen ander Christelike Staats hoof van die tyd nie. Wat hy nodig had om sy volle krag in die moderne state-wedywer te openbaar, was nog alleen beslegting van die godsdiensstryd, 'n eie militêre organisasie en maritieme mag, wat hom onafhanklik sou maak respektiewelik van sy protestantse bure en sy Turkse bondgenote. Daarteenoor was die Habsburgse mag baie belemmer deur die geografiese en staatsregtelike geskeidenheid van sy besittinge en deur stande-privileges in die Nederlande, in die Oostenrykse lande, in Duitsland (waar ook die Reformasie verbrokkelend werk) en selfs in Spanje, terwyl Switserland deur die Reformasie sedert 1520 so verswak was dat dit geen nasionale groot-politiek meer kon voer nie, maar juis daarom ook op grond van sy internasionale konneksies die kiembodern kon word van die nuwe internasionalisme van demokratiese statebond en bondstaat. Origens is dit eerder die verouderde feudalisme wat die nuwe state magteloos maak as die Protestantisme, soos blyk uit 'n vergelyking van die vervallende feudaal verbrokkelde Hongarye en Pole van destyds met die opkomende sigself konsoliderende Engeland. Wat egter konstitusioneel die ou staatkundige eenheidshiërargie vervang het, is deurgaans die territoriaal verveelvoudigde staatlike gesagskonsentrasie, wat in plaats van die beginsel val! hiërargiese superordinasie geb ring het die vernuwingsbeginsel van koördinasie van soewereine state, en wel veral in twee vorme naamlik die van die federalistiesrepublikeinse kleinstaat en van die monargaal-absolutistiese grootstaat. Met hierdie twee het KALVYN kennis gem aak veral in Genève en Frankryk respektiewelik. Ook die verval van die ou hiërargie het hy egter

5 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 417 van naby belewe in sy medewerking aan die Duitse godsdiensgesprekke en sy bemoeiïng met die pouslike konsilie, ens.. Ook in verband met Pole en Hongarye het hy die mislukking van die verbrokkelde standestaat as sodanig belewe, en allerweë het boererewolusies die weg gewys na sentralisasie van gesag. Van die nuwe organisasie-vorms was die eigelik aktuele in die 16e eeu blykbaar die territoriale of (in sekere sin) nasionale monargie: die federalistiese republiek was voorlopig van plaaslike betekenis, maar het die kiem bevat van toekomshervorming ook vir die grootstaat, nadat die monargistiese konsentrasie sy nivelleringswerk gedoen sou hê. Die les van die sestiende-eeuse staatspraktyk was aanvaarding van die monargie en inenting daarop van die bonds-republiek. Dis hierdie les wat KALVYN verstaan het, beter as enigeen van sy tydgenote. Deur so 'n stelsel sou eensdeels die orde verseker word en die intra- sowel as internasionale handelsbeweging bevorder word, sonder om tog die ingewortelde Germaans-Frankiese strewe na selfbestuur onmoontiik te maak vir kleiner lokaliteite en volksgroepe - en dis juis wat die sestiende eeu van die staat geëis het: orde met veiligheid en opheffing van die knellende ekonomiese grense tussen stad en stad, tussen beroep en beroep! Dit kon die monargie verskaf. Die behoud van selfbepaling daarby - daardie kosbare Germaanse erfenis - dit weer kon alleen die republikeinse kleinstaat verskaf en die feudale selfbestuur. Die probleem was dus om beide met mekaar te verbind. Dat KALVYN ook die ekonomiese faktor raakgesien het in hierdie verband, word bewys o. a. deur sy simpatieke houding teenoor rente-gewende kapitaal-belegging, wat van so oorwegende belang was vir die ontwikkeling van die moderne ekonomiese organisasie sowel as die staatkundige konsolidasie. Ook die nuwe immigrasie- en kon sessie-politiek ter bevordering van internasi on ale en tussen-stedelike beweeglikheid van arbeid en kapitaal is deur hom aktief bevorder. 36) Voorlopig moet ons egter die aan dag bepaal by die mislukte herlewing van die hiërargiese universalisme in die vorm van die Heilige Roomse Ryk van die Duitse nasie onder KAREL V. Die keiser moes eers wees Roomse Koning van die Duitse nasie en eers as sodanig kon hy deur pouslike kroning of andersins verhef word tot Roomse Keiser van die Westerse Romeinse Ryk. Sy staatkundige gesag bly egter beperk tot sy gebied as koning, waartoe ook die gelding beperk is van die Rykswetgewing en die medewerking aan die Ryksdag.

6 418 L. J. DU PLESSIS i i,' I ;. I I 1 I, l. l F. i,: "!:;il ' ~ " Hierdie gebied, strekkende aan die begin van die 16e eeu van die Nederlande langs Switserland deur Noord-Italië langs Hongarye en Pole na die Baltiese See en langs Sleeswyk terug na die Nederlande, is hoofsaaklik van "Duitse" nasionaliteit en die koninklik-keiserlike gesag daaroor het alle moontlikheid in sigself gehad om ook as nasionale sentraliserende monargie op te tree. Maar die Duitse koningskap was ge doem tot 'n verouderde universalistiese strewe en dus tot inwendige verbrokkeling deur veelvoudige deel-konsolidasie verbonde met plaaslike patriotisme min of meer bepaal deur die Iyne van vroeg-middel-eeuse leengoed ere of laat Middel-Eeuse stede. Die Keiser-Koning het slegs deur middel van territoriale heerskappe seggenskap behou oor sy talryke en grotendeels nog welvarende onderdane. Die koning was wel nog hoogste regter en hoogste leenheer, maar selfs so was sy posiesie nie erflik nie en kon hy geen beheer uitoefen oor vakant-geworde leengoedere nie. Sy mag het hoofsaaklik te ruste gekom op sy Habsburgse dinastieke gesag in die Suide van die Ryk en oor verspreide erfbesittinge elders. Selfs KAREL Val, wat ook die Spaans-monargale gebied geërf het, was nieteenstaande sy universalistiese strewe verplig om veral aan dag te wy aan sy eigelike erfland, in sy geval Spanje. Die Duitse Ryk as sodanig was 'n versameling van stande onder hoofskap van die Keiser-Koning. En selfs die Ryksdag wat hulle op territoriale basis verteenwoordig het, was 'n onhandelbare massa wat alleen negatief as 'n eenheid kon optree, nieteenstaande die nawerking van die konsiliaristiese hervormingsbeweging, as gevolg waarvan tenminste by 1521 die Ryk as nominale eenheid onderskei is van die Habsburgse erflande. Hierdie onderskeiding het berus op 'n deur die Ryksdag verklaarde ewige landvrede (ter uitskakeling van onderlinge oorloë), en 'n destyds ingestelde Ryksgeregshof (Kammergericht ) en Ryksadministrasie (Reiehsregiment), met die bepaling dat die Keiser met die stande gewigtige besluite kon neem met regskrag in die Ryk. Ook hierdie reëling egter misluk en wel sonder belangrike invloed vanweë die Reformasie, wat eers sedert 1529 voelbaar meewerk ter verbrokkeling van die Roomse Ryk deur versterking van die territoriaal-erflike vorstedomme, soos geopenbaar in die Schmalkaldiese Bond. As gevolg daarvan word die ewige landvrede in 1555 ook ten opsigte van kerklike belange toegepas ter vervanging van 'n sentrale Ryksreëling. Selfs die handhawing van die landvrede is toevertrou aan

7 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 419 territoriale owerhede. Die Ryk word feitiik 'n federale aggregaat met enkele gemeenskaplike grondwetlike reëlinge. Sy organe is hoofsaaklik die volgende: 1. Die Keiser. Hij is gekose staatshoof met die kontraktuele verpligting om die reg te handhaaf, die grotere Ryksbelange in saamwerking met die Stande te bevorder en verantwoording te doen aan die Keurvorste. Hierdie verpligting is vasgelê in die sogenaamde Wahlkapitulation. Van die soewereine plenitudo potestatis verbonde aan die Romeinse keiserskap het hy dus die vernaamste deel reeds ingeboet. 2. Die Ryksdag. Hierin word die Rykstande verteenwoordig teenoor die Keiser op 'n grondslag wat nie afhanklik is van die Keiser se willekeur nie. Die keiser doen voorstelie aan die Ryksdag, maar laasgenoemde beraadslaag daaroor selfstandig, met keurvorste, vorste en stede as afsonderlike kurieë. Die keurvors van Mainz het die plig om die afsonder Iike besluite te laat konsolideer tot 'n eenheid deur eenstemmigheid. Regskrag verkry so 'n besluit alleen met goedkeuring van die Keiser. Die hoogste gesag het dus geen eenheid nie: selfs wetgewend onderstel dit samewerking van drie stande-liggame en die Keiser as afsondertike eenhede. 'n Reichsabschied is feitlik 'n verdrag tussen die Keiser en drie stande. 3. Die Ryksadminisfrasie. Ook die is verdeeld: die kanselary naamlik is van die keiser afhanklik; maar die regspraak (oor die onmiddeiiike rykslede) word uitgeoefen deur 'n liggaam wat hoofsaaklik die stande verteenwoordig. 4. Die Rykslandskappe. Die staatsgesag is eigelik alleen effektief in die onderdele van die Ryk, die territorieë, wat die Rykstande en also die Ryksdag en de Ryksgeregshof konstitueer, maar ook elk vir sigself binne die raamwerk van die Ryk selfstandige staatsgesag uitoefen. Inwendig vertoon hierdie ryksdele 'n taamlik absolutistiese gesagskonsentrasie min of meer soos die groter territoriale koninkryke buite die Ryk, behalwe in so ver die feudalisasie ook hier nog bly voortwoeker, in die standelike vorme van ridderskap, burgeryen geestelikheid, wat veral die geval was in die kleinere vorstedomme, en ten opsigte van die Rykstede en die Ryksridderskap. Die grotere vorstedomme waar die ges ag met sukses gekonsentreer is, het dan ook tot betreklike bloei gekom as feitlik self-

8 420 L. J. ou PLESSIS standige state, veral daar waar die gesagskonsentrasie merkbaar gemotiveer was deur 'n religieus gefundeerde welvaartspolitiek. Insover as die strewe van hier die state ook was 'n ingrypende hervorming van reg en sede, moes noodwendig ook die kerklike reëling wat destyds so 'n beheersende invloed gehad het op regsorde en openbare sede of sedeloosheid, ter hand geneem word. Dit bring ons op die mislukking van die M. Eeuse eenheidsorganisasie ook op kerklike gebied. Die gevestigde kerk van die pousdom het as sodanig sy ges ag verloor; die pousdom was aan die begin van die 16e eeu grotendeels 'n Italiaanse staatsgesag wat die kerklike organisasie gebruik het om inkomste te verkry uit die hele Europa. Die eigelike kerkbestuur het allerweë oorgegaan in die hande van die staat reeds voor die reformasie. Trouens die nuwe staat kon sy wêreldlike hervormingsroeping nie vervul sonder herreëiing van die kerklike lewe nie; daarvoor het die kerk destyds te diep ingegryp in die ganse openbare lewe. 37 ) Dit is hier nou nie nodig om die kerklike Reformasie self te beskryf nie; wel is dit nodig om daarop te wys dat aan die begin van die 16e eeu oral in Europa die staat reeds opgetree het as kerkorganisator. Hierdie wending is veral merkbaar vanaf die 15e eeu. Die Spaanse konkordaat van die Pous gee aan die Monargie die nominasie-reg tot biskopsetels en die toestemmingsreg tot afkondiging van pouslike dekrete. Die Franse konkordaat van 1516 gee desgelyks aan die monargie die benoemingsreg tot bisdom me en belastingreg ook teen oor die geestelikheid en beperk die geestelike regspraak met inruiming van appèlreg na die koning. In Engeland was die posiesie van die koning nog sterker, soos genoegsaam bekend is. In Duitsland het die Weense konkordaat van 1448 wel die pouslike ges ag nog sterk gehandhaaf, maar in enkele territorieë het die vorste in dieselfde rigting gevorder as in Frankryk die geval was. Hierdie tendens is versterk deur die Reformasie en beseël deur die Augsburgse godsdiensvrede van Ook in Switserland onder ZWINGLI se invloed het die staats rade in saamwerking met die predikante die kerklike ges ag uitgeoefen. Ook elders was die toestand nie veel anders nie. Alleen Italië het die las bly tors tot sy eie skade van die Middel-Eeuse kerklike kolos, soos Duitsland ondergegaan het aan die staatkundige erfenis van die Middel-Eeue. 38)

9 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 421 Die les van hierdie geskiedenis was dus hoofsaaklik die volgende: dat die samelewingsorde vereis het konsentrasie van die staatsgesag as 'n publiek-regtelike in onderskeiding van privaatregtelike bevoegdheid, m. a. w. as 'n amptelike eenheidsgesag wat nie soos eiendom in stukke verdeel kan word nie, en wel konsentrasie in een ampsdraer hetsy as persoon of kollege - vandaar die soewereiniteitsteorie; dat hierdie gesag nie beliggaam kon word in een wêreldmonarg, hetsy as pous of keiser nie; maar dat dit sowel in sy maatskaplike as in sy kerklike aspek moes berus op 'n hegter eenheid, by voorkeur van nasionale aard. Hierdie les het KALVYN terdeë ter harte geneem, met die vers kil dat hy desnieteenstaande selfstandigheid aan die kerk verseker het, soos reeds aangetoon. B. Die nuwe Staatsorganisasie. 1. Die territoriaal-nasionale monargie. Die nuwe staatsorganisasie, wat in die sestiende eeu reeds OOfheerschend was, het bedoel en wel bewustlik om die in die Middel-Eeue verspreide gesag van die Romeinse kei ser weer te konsentreer in een soewerein, as beheerser van die ganse staatkundige regsbevoegdheid. Maar dit is reeds besef dat ná die Middel-Eeuse volksregtelike verveelvoudiging van die ges ag die enigste vaste fondament vir so 'n konsentrasie volksmatig of nasionaal beperk moet wees. Die draer van hierdie gedagte was die nuwe monargie met sy Romeins-regtelik gevormde raadgewers. Die wordingsgeskiedenis van hierdie staatsvorm, op voorgang van die Normandiese Dinastie in Suid-Italië en veral in Engeland sedert die 12e eeu, hoef nie beskryf te word nie. Dis genoeg om daarop te wys dat die nuwe monargie uit die feudale verband ontwikkel het deur die geleidelike vervanging van feudale Raadsmanne deur burgerlike-deskundige amptenare wat alleen aan die koning verantwoordelik was, en van selfstandige plaaslike owerheidsgesag deur die ampsplig van koninkiike deputate, veral ten opsigte van reg spraak en belastinge, insluitende krygsdiens. Deur hierdie middels het die monargie homself geleidelik losgemaak van regtelike beperkinge in regsorde, regspraak en administrasie wat nie deur sy besluit verwyder kon word nie. Aldus het hy die vermoë gekry om regsorde en bestuur te konsentreer en van uit 'n nasionale of dinastiese eenheidsgesigspunt te dinamiseer. Daar was wel in die 14e eeu 'n agteruitgang, maar vanaf die 15e eeu nader hierdie ontwikkeling

10 422 L. J. DU PLESSIS I '. < 1 < i ','1,< 1'i, < vinnig sy afsluiting veral in Bourgondië, Engeland, Spanje en met name in Frankryk. Dit het plaasgevind eerstens in die begin met konsolidasie van die ondergeskikte feudale magte in stande-vergaderinge wat bedoel was om die koning se planne gesaamlik goed te keur ter vervanging van moeisame onderhandeling met die afsonderlike heerskappe, en eindelik deur veronagsaming van die stande, toe die koning hom daarvoor sterk genoeg gevoel het; twedens deur ontkenning van keiserlike opperges ag en deur vrywillige of afgedwonge ooreenkomste met die pous. Dat hierby geweld, bedrog, lis en eiebaat 'n groot rol gespeel het, is wel begryplik in so 'n wartoestand. Maar dat die monargie 'n eminente regsbelang verteenwoordig het, blyk daaruit dat hy kragtige ondersteuning ontvang van alle kringe wat besef het dat die tyd sowel regsekerheid vereis het as 'n middel om die vastgeroeste regsvorme van die Middel-Eeue in beweging te kry in 'n bepaalde rigting. Daar moes een gesag wees wat in samelewingsake ten slotte die deurslag kon gee, met formele regskrag, naamlik vir sover regseenheid as nodig gevoel is in bepaalde geb ie de. Daarom mog daar geen versetsreg wees teen koninklike bevele, veral vir die pouslike kerkverteenwoordigers nie. So 'n besef is ten sterkste bevorder deur buitelandse oorlogsgevaar en deur die vroegkapitalistiese ontwikkeling, wat om nasionale aaneensluiting geroep het, na buite en binne respektiewelik, wat veral in Frankryk die geval was. Daarom kry die Franse koning al spoedig die staatsraad met insluiting van die regterlike "parlement" onder sy mag en selfs die lokale heerskappe onder sy kontrole deur sy "lieutenants", om nie te vergeet sy verowering van die reg om hoofbelasting te hef sonder bewilliging van die stande nie, waar deur hy die beskikking gekry het oor huurtroepe en artillerie. Sy ges ag oor die kerk Iike organisasie het ons reeds vermeld. Selfs die Franse monargie was egter nog beperk in sy absolutisme, nie alleen deur feitlike magsverhoudinge nie, maar ook deur sekere sogenaamde "Iois fondamentales", naamlik: 1. Reëls insake die erfopvolging tot die kroon, o. a. die lex salica en mis kien ook die regentskap van prinse van die bloed. 2. Die onvervreemdbaarheid van die kroon en grotendeels ook van die kroon-domein. 3. Die verpiigting van die koning tot openbare belydenis van die katoiieke godsdiens.

11 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN Die reël dat wysiging van die konstitusie van die koninkryk alleen wettig was met toestemming van die stande. 39) 2. Die federatiewe Stadsrepubliek. Sedert die twaalfde eeu ontwikkel daar ook uit die feudale verband van die Middel-Eeuse eenheidsorganisasie 'n ander moderne organisasievorm, naamlik die laat-middel-eeuse stads republiek. Sy grondslag is egter anders, en wel nie die militêre leierskap onder die feudale leenhere nie, maar die ekonomiese belangegemeenskap van vrygeworde leenmanne en horiges. Die organisasie is hier nie van die aanvang publiek-regtelik nie, maar veeleer privaat-regtelik, 'n genootskap of kompanjie van gilde-hoofde, wat gesaamlik 'n bestuursraad daarstel. Die bestuur is dus kollegiaal en elektief en gebonde aan 'n ooreengekome opdrag. As mettertyd vanaf Italië tot in die Donau- en Ryndal hierdie genootskappe stedelik en staatiik ontwikkel, dan vind ons al dadelik die verskynsel dat hulle ook onderling streeksgewys deur verbondsluiting hul verkreë of verlangde regte bevorder. So herleef in die Westerse wêreld die stedelike demokrasie, maar nou veral op 'n federatiewe en representatiewe basis. In sigself reeds is die stadstaat 'n bond van gildes en wapenbroederskappe en ook onderling vorm die stadstate min of meer vaste bonde, wat deurgaans deur verteenwoordigers, dus elektief-aristokraties, bestuur word. Geleidelik vorm die stadsrepubliek also 'n eie staatkundige kon solidasie-sentrum veral met die oog op beskerming van handelsbelange, wel op kleiner skaal as die monargie, maar in sy kring meer effektief en ingrypend. En selfs tree hierdie nuwe staatsorganisasie ook op met die soewereiniteitspretensie - civitas superiorem non recognoseens -net soos die monargie. In tenminste een geval het die stedebond selfs 'n nasionale omvang bereik en werklik tydelik 'n soewereine staatsverband gevorm, naamlik in Switserland: die Italiaanse en Duitse bonde daarenteen kon nie heeltemal loskom van die Welfe-Ghibellynekonneksie met die oueenheidsorganisasie nie of moes swig voor die monargale inlywingsdrang. Die Switserse Bond of Eidgenossenschaft ontwikkel selfstandig uit die Duitse Ryk sedert 1291 en sluit eindelik in: Sehwyz, Uri, Unterwalden, Lucerne, Zürich, Bern, Zug, Glarus, Appenzell, Solothurn, Basle en Sehaffhausen. By hierdie bondgenootskap sluit indirek eindelik ook Genève aan deur 'n aparte verbond met Bern. By Genève moet ons meer breedvoerig stilstaan. Hierdie stad was

12 424 L. J. DU PLESSIS I I oorspronklik 'n biskoplike leen. Vanaf 1285 egter besit dit 'n burgerlike bestuur wat in 1309 erken is deur die biskop en 'n grondwet van hom ontvang het in As commune jurée verkry die burgery also veral die reg op uitoefening van strafregspraak oor sy lede en van poliesie-toesig oor die stad. Die burgerlike bestuur is toevertrou aan vier syndics wat jaarliks gekies is deur die algemene Burgerraad of vergadering van gesinshoofde op benoeming deur die kleiner desgelyks gekose Rade waarmee die syndics moes saamwerk, ln.1. die Kleine Raad (ongeveer 30 lede) en later die Tweehonderd. Die stadsbestuur werk saam met die biskop en gesaamlik reël hulle die kerklike lewe en die openbare sedes van uit die destydse Christelike gesigspunt, sowel as die meer wêreldlike belange. Hierby sou ons die bis kop kan beskou as die nominale staats- en kerkhoof, die Kleine Raad as die uitvoerende gesag bygestaan deur 'n afsonderlike Regbank sedert 1529, en die groter Rade as wetgewers en kiesliggame vir die staatsbestuur, maar altyd op voordrag van die Kleine Raad insluitende die Syndics. Laasgenoemdes is deurgaans gebind aan wetlike opdrag en is jaarliks verantwoording verskuldig aan die kiesers. Selfs die biskop het 'n beperkte opdrag. Desnieteenstaande is die bestuur Spartaans gestreng veralomdat Genève steeds van alle kante op selfverdediging voorbereid moes wees. Selfs met sy eie biskop, wat by sy ampseed steeds verplig was tot eerbiediging van die stad se regte, en met die wêreldlike sekundus van die biskop, naamlik die graaf, het Genève in stryd gekom, veral omdat die bis kop nie meer volgens reg gekies is deur die kanunnike van die bisdom nie, maar 'n kreatuur geword het van die pous en die hertog van Savoje, wat as graaf opgetree het. Die gevolg was dat die syndics as burgerlike owerheid, teenoor wie biskop en graaf hul ampsede aityd moes aflê, die regte van hul burgery gewapenderhand moes beveg op die Savooise mag wat biskop en graaf beheers het en ontrou gem aak het aan hul ede. Met die hulp van Bern het Genève soveel sukses, dat op 7 Aug by verdrag bepaal is dat die Geneefse burgery die regte van biskop en graaf sou oorneem en dus soewereine ges ag kry oor die stadsgebied, onderworpe aan die susereiniteit van Bern. Intussen was reeds op 21 Mei 1536 deur die burgery die Gereformeerde godsdiens as staatsreligie aanvaar en tegelyk besluit tot verpligte openbare onderwys. Maar voorlopig was die verwarring groot deur die sedelike verwildering, Roomse reaksiesug, Bernse bemoeiing

13 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 425 i en kerklike magteloosheid van die reformatoriese strewe teenoor die Geneefse staatsoorheersing. In hierdie posiesie het KALVYN dan ingegryp met sy kerkorde en selfstandige kerklike tug, waardeur ook die politieke selfstandigheid van Genève teenoor Bern verseker is. Die Geneefse sede-poliesie is nie van KALVYN afkomstig nie: dit was algemeen in die Duits-Switserse stede en gebruiklik in Genève al baie jare lang: KALVYN het alleen die bestaande sedepoliesie hervorm en indirek verkerklik. Verder het Genève onder sy invloed nog 'n meer internasionale karakter gekry as wat dit tevore reeds had. Origens het KALVYN nie veel verandering tweeggebring in Genève se bestuur nie, behalwe dan die een groot feit van die verselfstandiging van die kerkbestuur. 40) In teenstelling tot die outokratiese tendens van die monargie vind ons in die stadstaat dus, wat ek sou wil noem, 'n nomokratiese ontwikkeling van die organisasie; d. w. s. vanweë sy veelhoofdigheid was hy noodwendig verdragmatig en wetmatig, kortom konstitusioneel beperk in gesagsvoering. Teenoor hierdie twee staatsvorme kom KALVYN nou te staan as hy hom sou afwend van die afgeleefde Middel-Eeuse eenheidsorganisasie en in die ontwikkelingsrigting van sy tyd sou soek na 'n toekomstige staatkudige konsolidasie-vorm. Van die twee was die eerste blykbaar die oorheersende en vir hom ook die histories-vaderlandse vorm; die twede egter die meer beheersbare en die van sy geestelike vaderland. Sonder twyfel het hy aitwee aanvaar as van Godsweë en vanweë die reg gesaghebbend en ten sterkste het hy ten opsigte van beide alle gewelddadige verset afgekeur en selfs aktiewe eerbied vir beide gevorder. Maar daarteenoor het hy algaande duideliker besef dat die monargale staat deur sy groeiende outokrasie en sy Machiavellisme moes lei tot skending van die majesteit van God en verkragting van natuuriike en verkreë volksregte. In besonder het dit geblyk dat van die monarge van Europa weinig te wagte was vir die bevordering van die suiwer Evangeliese kerkhervorming. Sowel die goddelike reg as die natuurreg en positiewe reg was in gevaar teenoor die haatiike vorstelike leus: legibus solutus! Sekerlik was dit 'n geregte straf van God vir die bedorwe volkerelewe, wat geduldig verdra moes word, wat ook alleen deur God opgehef kon word; maar desnieteenstaande was dit 'n pynlike hindernis vir die verwesenliking van Gods gebod in die samelewing.

14 426 L. J. DU PLESSIS,. 'Ll ;'.: ;;1:;': Daarteenoor was die stadstaat 'n benadering van die Kalvynse ideaal soos gegrond op sy religieuse grondbeginsels, insover as hier die majesteit van God bo die verdeelde staatsgesag te beter kon uitblink en daardie staats ges ag self beperk was in tyd en opdrag en verantwoordelik teenoor die burger-onderdane. Hier is dus weinig gevaar vir tirannie, deur die aristokratiese leiding egter ook nie 'n besondere gevaar vir anargie nie. Hier was geleentheid om deur volksinvloed die staatsbestuur te kontroleer en te inspireer, geleentheid vir verwesenliking van die god de Iike reg en die natuurregtelike billikheid; maar hier was ook die positief gevormde reg betreklik veilig, aangesien alle gesag aan die positiewe reg gebonde was, altans alle gesag van indiwiduele persone. Hier was ook wel 'n soewerein, 'n bes kikker oor die positiewe reg; maar hierdie soewerein, indien formeel-juridies ook noodwendig legibus solutus, kon moeilik materieel daardie formele bevoegdheid uitbuit; omdat die soewerein hier self nie 'n persoonlike wilsmag was nie, maar 'n bopersoonlike wetmatige verband van persone en kolleges. So 'n organisasie-vorm nou kon ook federatief uitgebrei word, soos geblyk het sowel op staatkundige as kerklike gebied en op kerklike gebied nogal in die absolutistiese Frankryk self. Dit sou seker '11 begeerlike uitkoms wees, as die federatiewe republiek ingeënt koil word in die sentraliseerende monargie om laasgenoemde ook konstitusioneel te bind, soos feitlik gebeur het op beperkte skaal met Genève self in die tyd toe die stad nog onderworpe was aan sy prins-biskop en wel deurdat die burgerlike owerheid - die syndics - opgetree het ter verdediging van die volksregte teen die oppergesag. Is ook nie op daardie manier die tirannie van die Spartaanse monargie gefnuik deur die efore, van die Romeinse konsulaat deur die volkstribune nie? Alleen moes gevind word vir hierdie doel, om die gevaar van die monargie te temper, 'n positief-regtelike ampsgesag met staatkundige bevoegdheid ook teenoor die hoë owerheid, 'n ampsgesag wat ook van Godsweë onskendbaar sou wees en tog nie onderhewig aan die magsbelustheid van die monargie nie, omdat dit naamlik meer beperk van gebied en meer intiem verbonde met die plaaslike volkslewe in sy korporatiewe groepering sou wees. So 'n ges ag sou gebruik kan word om die verwesenliking van die regsgebod af te dwing selfs van die monargie, sonder rewolusionêre skending van laas genoemde se gesag. Uit so 'n by KALVYN gedeeltelik onderstelde en gedeeltelik werklik aanwysbare

15 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 427 redeneertrant sou verklaarbaar wees dat hy 'n dergelike instelling sou aangryp as Godgegewe middel ter hervorming en dat hy die plig van dergelike ampsdraers om hul besondere ampsbevoegdheid gewetensgetrou te volvoer, ten strengste sou beklemtoon. So 'n instelling nou was volgens KALVYN destyds positief-regtelik gegewe in die standeorganisasie, waaroor ons nou kortliks wil handel. C. Die stande-organisasie. Ook hierdie staatkundige vorm was 'n ontwikkeling uit die feudalisme wat daaruit voortgebring is deur die monargie met gebruikmaking veral van die stedelike verteenwoordigers. Dit was bedoel om die ryk en veral die kapitaalkragtige deel van die ryk te konsolideer op korporatiewe grondslag ter saamwerking met die vors, om die verbrokkelde feudale magte saam te vat vir politieke koöperasie onder leiding van die monarg. Sodanige koöperasie het die stande egter verleen nie uit goeie wil nie, maar noodgedwonge of teen behoorlike vergoeding in die vorm van privileges en sekere kontrole-regte oor die monargale bestuur. Hierdie ontwikkeling het in die 14e eeu selfs so ver gegaan dat die geïnkorporeerde stande self as state binne die ryk begin optree het, sodat die verskillende vorste alle mag moes inspan om die standelike kompetiesie te beteuel. Dit het dan ook geluk in die meer westelike en vooruitstrewende monargieë, hetsy deur inskakeling van die stallde onder die vorstelike eenheidsbestuur of deur hulle uitskakeling uit staatkundige aangeleenthede, die eerste b.v. in Engeland, die twede: met name in Frankryk. Aan die begin van die 16e eeu was die standeorganisasie in die Westerse monargieë dan ook in uiters prekêre posiesie, bedreig met 'n ewe roemlose politieke dood as die univrsele Keiserryk en Pousdom. Op hierdie punt egter het KALVYN en sy volgelinge hulle gewig by die stande-organisasie in die skaal gegooi - met verrassende gevolge! Die klassieke land van die standelike ontwikkeling was Engeland, omdat hier die hoogs ontwikkelde vorstelike absolutisme gestuit het teen die bondgenootskaplike optrede van die hoë kroonvasalie en die geestelikheid ten bate ook van die kleinvasalie en die stadsburgerye. Die gevolg was Magna Charta van 1215 wat aan die Lords Spiritual and Temporal optredende als kuratore van die ganse Engelse kerk en ryk verseker die korporatiewe regte van wetgewing, regspraak en belasting-bewilliging, en aan elke vrye burger onskendbaarheid in vry-

16 428 L. J. DU PLESSIS heid, eiendom en lewe, behalwe per legale iudicium parium suorum vel per legem terrae, met sanksionering van beide soorte regte deur die staatsregtelike versetsbevoegdheid van die stande. Sedert 1625 word die stande nog meer volksverteenwoordigend deurdat behalwe die Baronne en Prelate ook toegelaat is afgevaardigdes van Ridders en Stede. Hierdie vier stande is van ongeveer 1300 saamgevat in die bekende twee huise van Lords en Commons, met die oog respektiewelik veral op reg spraak en belastingbewilliging. Hier het ons dus positief staatsregtelik, en nie gebaseer op natuurregtelike teorieë van volksoewereiniteit nie, die kiem van die moderne konstitusionele staat waarin die antieke monargie voortiewe met regsbeperking en die klassieke politargie met representatiwe organisasie en wel beide verenig deur die volksverteenwoordiging wat voortgekom het uit die Middel-Eeuse feudalisme. Maar die nuwe staat was hier nog slegs in kiem aanwesig of liewer die komponente van sy wording was nog tweevoudig en selfs drie- en meervoudig met mekaar in botsing; en wat meer is, oral in die Weste het die Romeins-regtelike monargisme die oorhand verkry sedert die latere 14e eeu in die onderlinge stryd van koning, kerk, adel, stede en boere. In Frankryk veral was sy oorwinning beslis sedert die invoering van die direkte koninklike hoofbelasting op burgers en boere in 1438, op voorwaarde dat die beide hoër stande belastingvry sal wees. Selfs die konsiliêre beweging het nieteenstaande sy parlementaristies-universele volksoewereiniteitsleer (of juis daarom) op 'n mislukking uitgeloop. Ook die pousdom het destyds in 'n wêreldlike despotisme ontaard en allerweë is Wes Europa bedreig deur 'n beginsellose monargistiese of oligargiese polipolitiek van raison d'état, terwyl andersyds die anargie gegroei het onder die invloed van renaissance, sektarisme en vroeg-kapitalisme. In Engeland, Bourgondië, Frankryk en Spanje word egter orde gehandhaaf deur die geslote nasionaal-absolutistiese grootstaat vanaf die 15eeeu, totdat KAREL V hierdie nuwe staatsvorm probeer aanwend om die Middel-Eeuse universalisme despoties te laat herlewe. In hierdie donkere tyd vir vryheid en reg het egter nog byna oral oorgebly die reste van die standegesag, as 'n verdwynende bolwerk teen die absolutisme, met die verdragmatig erkende bevoegdhede van belastingbewilliging en invloed op die saamstelling van die vorstelike hofraad, met waarborge vir onpartydige regspraak, en teen eensydige muntverslegtering, asook teen vervreemding van gebiedsdele en een-

17 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 429 sydige bevoegdheid wat nog enigsins remmend gewerk het, waar dit nie soos in Frankryk reeds prysgegee was nie. Besonder belangryk was die sanksie wat nog veelal aan al die genoemde bevoegdhede verbind was, naamlik die erkende reg van die stande om verset te oefen teen die skending van verkreë stande-regte deur die koning. Dit veral kon as middel dien om die despotisme te vervang deur 'n meer konstitusionele regeringsvorm, as naamlik die stande-organisasie geïnspireer kon word met nuwe lewe en die eenheidsdoel van volksverteenwoordiging in plaas van seksionele bevoordeling, wat die stande in Frankryk verlam het. 'n Dergelike reg het nog bestaan in baie lande, b.v. Hongarye, Aragon, Pole, Swede, Denemarke, Engeland, Brabant, Beiere en ander Duitse territorieë, ens. Hierdie reg het selfs die staatsregtelike onderdaneplig soms opgehef in geval van regmatige verset en het ook aktiewe vers et gemagtig onder sekere voorwaardes in bepaalde gevalie. Die strekking van hierdie reg was om die regmatigheid van die staatsbestuur te verseker en die uitoefening van die reg is mettertyd in sterke mate gedra deur die idee dat die stande nie soseer selfstandige publiek-regtelike korporasies is nie as wel verteenwoordigingsorgane vir die juridiese en staatkundige belange van Land en Volk. Hierdie idee het ook be rus op die positief-regtelike erkenning wat ons soms vind dat ook die volks Iede as sodanig (en nie alleen die stande nie) regte het teenoor die staatsgesag wat deur die stande bes kerm moet word. Dat selfs die Romeins-regtelike en die natuurregtelike volksbegrip hierby invloed gehad het asook die Bybelse en Germaanse volksbesef kan nie betwyfel word nie. Maar die volk van die standestaat as sodanig het geen aandeel in of aanspraak op die staatsbestuur in aktiewe sin gehad nie; polities kon positief-regtelik alleen die stande optree, wat selfstandig in hul bevoegdheid was teenoor die volk en die vors, as hulle naamlik nie deputate was van republikeinse gemeenskappe soos in die geval van die stede nie. Ten onregte is hulle dus onder die invloed van die destydse humanisme beskryf as efore en tribune, want laasgenoemdes was inderdaad volksdeputate vir regsbeskerming, terwyl die stande eers sekundêr volksvoogde geword het. Belangrik was ook die invloed van die natuurregtelike kontrakgedagte (pacturn subiectionis) waarvoor grond gegee was in die feit dat in sommige state die erkenning van die vors deur die stande ge- A. St. 3-m. VI 28

18 430 L. J. DU PLESSIS I i, stel is as voorwaardelik op sy belofte tot regsbeskerming deur ampseed by sy koning. Die kontrakgedagte kon op sichself al sonder uitdruklike bepaling lei tot die konklusie dat die onderdaneverhouding opgehef word by regskending en dus kontrakbreuk by die vors. Dit het veral geklem by die nog bestaande elektiewe monargieë met hul Verkiesingsvoorwaardes (Wahlkapitulation) waarby soms ook positief-regtelik die geregtigheid van God ten grondslag gelê is, b.v. in die Duitse Ryk en by die voorwaardelike erfhuldiging in Aragon. So het die destydse staatsreg dus in monargie twee selfstandige eweseer staatsregtelike bevoegdhede erken, nl. die vorstelike maiestas en die standelike libertas, en die staatsbestuur het teoreties nog berus op harmoniese saméwerking van beide volgens die maatstaf van reg en geregtigheid. 41) Maar die stande was vinnig op die afdraende in die Westerse monargie, nie alleen weens tydsomstandighede nie, maar ook besonderlik weens die spesiale goddelike sanksie van. die monargie wat hy geëerf het uit die Romeinse en die Roomse reg en wat versterk is deur die Reformasie. Dis KALVYN en die Kalvinisme wat die stande gered het en vrugbaar gemaak het vir die ontwikkeling van die konstitusionele staat deur ook aan die standelike reg 'n goddelike basis en selfs 'n religieuse verpligting te gee. De stryd was bitter en sou waarskynlik vrugteloos gewees het, as die stande verder nie gesteun was deur die ander Kalvynse beginsel nie, naam lik die selfstandige goddelike reg van die kerklik-institutêre gesag. Dit is immers die Kalvinistiese kerk wat die toekomstige stande-verteenwoordigers geskool het in selfregeering en gestaal het tot onverbiddelike regshandhawing. In 'n sekere sin is tereg later gesê: "New Presbyter is but old Priest writ large" - met hierdie verskil o. a. dat die Presbyter anders as die Priest volgens KALVYN as sodanig bloot kerklike bevoegdheid besit het. Ook in sy selektiewe en hervormende werking, dus op die staatspraktyk van die tyd is die leer van KALVYN beheers deur sy Godsgeloof. Laat ons dan nou sy leer ondersoek teen die agtergrond van die destydse wetens kap, om te sien waarom juis hy die moderne staat gefundeer het.

19 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 431 HOOFDSTUK IV. Wetenskap van die tyd. Die plan van hierdie hoofstuk is deur drie oorweginge bepaal, naamlik ten eerste dat die wetenskap as geheel behandel moet word, maar altyd in verband met die staatsteorie; ten twede dat die klassifikasie-beginsel hoofsaaklik ontleen moet word aan die Godsleer; en ten derde dat die tydswetenskap beperk kan word tot die Westers Christelike, hoewel ook die klassieke wetens kap nog krachtig nagewerk het vanweë die humanisme. Die klassieke wetenskap kon egter alleen formele betekenis hê vir KALVYN, omdat sy Godsbegrip so radikaal anders was, en in hul formele betekenis was die klassieke leersteilinge voldoende verteenwoordig in die eigelike tydswetenskap. Ons sal egter die klassieke teorie kortiiks memoreer ter inleiding. Die Godsleer is in hierdie verband beslissend vir seleksie en klassifikasie, omdat by KALVYN die Godsleer, soos aangetoon, beslissend deurwerk in alle onderdele van sy sisteem, en sy houding teenoor ander denkers dus deur hul Godsleer bepaal moes gewees het: PLATO is vir hom b.v. 'n "pauvre payen!" Maar zelfs in verband met alle wetenskap durf ons die stelling waag dat die Godsbegrip bewus of onbewus algemeen sisteemvormend werk, veral natuurlik in die sogenaamde geesteswetenskappe. A. Die klassieke teorie. Die gemeenskaplike kenmerk van die klassieke wetenskap van Kalvinistiese standpunt is sy oorbrugging van die grens tussen God en die wêreld deur sy tiepiese begrippe natuur en rede: God immers is natuur in die sin van werklikheidsboustof (naturalisme) of werkiikheidsmodel (supernaturalisme) en God is suiwere rede. Die natuurlike, hoe ook al opgevat, is dus goddelik as staande teenoor die skyn-natuur of empiriese werkiikheid, en die menslike rede is as sodanig ook goddelik. Die gevolg van hierdie beskouing is steeds dat een of ander element van die werklikheid wat meer intiem met die godheid verbind is, vergoddelik word en dus die tendens vertoon om sigself te verabsoluteer, om 'n absolute normgesag te ontwikkel. Op die menslike lewe toe-

20 432 L. J. DU PLESSIS gepas, word also nie alleen die menslike rede verabsoluteer nie, maar ook die indiwiduele menslike persoon of die menslike lewensverband en veral die staat as volkome gemeenskap. Hoe die keuse uitval, hang af van die betrokke denker of skool se besondere godsbegrip. Word die godheid opgevat as 'n aggregaat van indiwiduele atome, dan kry ons verabsolutering van die geïsoleerde indiwidu in aggregaattoestand, aitans van nature, wat dan weer kan oorgaan in verabsolutering van die kunsmatige kontraktuele aggregaat wat staat genoem word. Dit is min of meer die naturalisties-sofistiese teorie. Word die godheid daarenteen opgevat as 'n model-eenheid, 'n redelike geheel, dan word die verbandseenheid verabsoluteer van nature, die staat naamlik as organiese lewenseenheid -die Sokraties-Platoniese teorie. As dan in die verdere ontwikkeling by PLATO, ARISTOTELES, die Stoa, ens., die redelike sisteem-godheid meer geïndiwidualiseer en selfs byna verpersoonlik word, dan verloor geleidelik die staat sy absolute gesag om eers gerelativeer te word in 'n gesagshiërargie saam met ander verbandsvorme, soos by ARISTOTELES, en eindelik vervang te word deur 'n suiwer indiwidualistiese rasionalisme of 'n meer ideële verband van ideale indiwidue, de kosmopolitiese gedagte. Tenslotte bly as neerslag van die ganse antiek-heidense teorie ten opsigte van die staat twee teenstrydige beginsels bestaan in die Romeinse Ryk, naamlik die universeel-goddelike gesag van die Keiser as mensheidshoof en daarnaas die universeel-goddelike gesag van die Romeinse reg as ratio scripta. Die twee is op 'n manier met mekaar versoen deurdat die keiser se gesag opgevat is as publiekregtelik en die reg se ges ag as privaatregtelik. Op die eerste gebied het die reg dan eigelik geen ges ag behalwe met die keiser se goeie wil nie; op die twede gebied het die keiser se wil geen ges ag behalwe in die vorme van die reg nie. Verder was daar natuurlik die lex regia wat die keiserlike gesag fundeer op die aggregaatgesag van die indiwiduele reg in die regsvorm van die populus Romanus. Feitlik is egter op regsgebied twee afsonderlike soewereine erken, naamlik die keiser en die pater familias, en die twede was absoluut-gesaghebbend oor sy gebied, soos dit afgebaken was deur die keiser, wat absoluut-gesaghebbend was oor die ganse menslike samelewing. Dit is hierdie magsindiwidualisme op sosiale gebied wat die wegsterwende heidense oudheid laat hunker het na 'n Godsopenbaring waardeur die aardse absolutisme opgehef sou word; en na 'n absolute

21 DIE STAATSTEORIE VAN JEAN CALVIN 433 goddelike natuurreg wat vryheid en gelykheid sou waarborg, anders as die relatiewe natuurreg, wat blykbaar alleen reg gee tot heerskappy en geweldoefening vir dié wat mag verkry het, en waarvolgens die massa van die mense slawe was en onderdane, en eigelik net één vry. Immers die redelike vryheid van die Stoïese as keet en die Epikureïese lewensgenieter en die verskillende soort mistici, en hul indiwidualistiese anti-politiese toespitsing, was te yl om te vergoed vir die sosiale knegskap, wat selfs die filosofie nie meer kon ophef nie - omdat dit vanweë sy gerelativeerde godsbegrip geen allesomvattende bo-persoonlike en bo-kosmiese normatiewe wêreldverband kon daarstel, waardeur die onvermydelike oorgang van indiwidualisme tot staatsabsolutisme in die sosiale lewe kon afgeweer word nie. Immers daarvoor was vereis 'n Godsbegrip wat die absolute gesag suprakosmies sou lokaliseer en niks mensliks of aards vergoddeiik nie. Dis begryplik dat hierdie filosofie vir KALVYN slegs formele betekenis kon gehad het, b.v. wat betref sy opvatting van gesag en wet en sy indeling van staatsvorme. Daarom en ook omdat hierdie formele invloed ook kon uitgegaan het van sy tydgenote en van die destydse humanistiese regswetenskap, hoef ons hierop nie verder in te gaan nie. Sodra die klassieke wetenskap egter beïnvloed is deur die Christelike leer van 'n supra-kosmiese Godheid en 'n bo-natuurlike genadewet, met sy belofte sowel vir die aardse as vir die toekomende lewe, het daardie wetenskap ook materiële betekenis gekry vir KALVYN. En ons weet dat dit in besondere mate die geval was met die Patristiek en veral die leer van AUGUSTINUS, waarby ons vereers nou sal stilstaan. B. Die patristiese teorie. Suiwer Christelik was hierdie teorie seker nie, aangesien die betrokke denkers grotendeels ook deur die klassieke teorie gevorm is en nooit heeltemal daarvan losgekom het nie: die geestelike atmosfeer van die Romeinse Ryk waarin hulle opgegroei het, was nog oorwegend heidens. 'n Gevolg daarvan is dat hulle die goddeiike nog nie as absoluut suprakosmies handhaaf nie, dit nie as suiwere geloofsobjek en selfopenbaringsubjek aanvaar nie, maar dit min of meer rasionaliseer as redelik en rede-objek, dus as onderhewig aan die redemaatstaf en in sekere sin wesenseen met die mens. Vandaar die dogmatiese stryd van die tyd b.v. oor die nature van Christus, oor die wils-