Debatcyclus Voedsel voor tien miljard?

Transcriptie

1 Debatcyclus Voedsel voor tien miljard? Verslag van het eerste VVM-debat van de cyclus: Hoe zeker is voedsel? op 15 januari 2014 Auteur: Ckees van Oijen Mogelijk telt de aarde over niet al te lange tijd tien miljard mensen. Hoe zijn al die monden op een duurzame manier te voeden? Die vraag staat centraal tijdens een serie van vijf debatten van de VVM-sectie Voedsel en Landbouw. Onze op de wereldmarkt georiënteerde industriële landbouw gaat gepaard met een hoog gebruik van kunstmest, landbouwchemicaliën, water, antibiotica, fossiele brandstoffen en zware machines. Daarmee ondergraven we de pijlers waarop onze voedselzekerheid rust, mede door de snel groeiende wereldbevolking. Door de wereldwijde afhankelijkheidsrelaties dreigt een voedselcrisis met grote gevolgen voor onze voedselzekerheid. In een debatcyclus van 5 bijeenkomsten in 2014 wil de VVM-sectie Voedsel en Landbouw aanbevelingen formuleren om Nederland vanuit de positie van de rode lantaarn te laten oprukken naar de voorhoede van het peloton. In dit artikel een terugblik op de eerste bijeenkomst van15 januari. Hoe zeker is voedsel? Inleiding: Harry Aiking, werkzaam bij het Instituut voor Milieuvraagstukken van de Vrije Universiteit (IVM-VU) en betrokken bij het Europese STOA project Technology options for feeding 10 billion people dat 4 december 2013 in het Europees Parlement in Brussel werd gepresenteerd. Harry Aiking wil met zijn presentatie inzicht verschaffen in het mondiale voedselsysteem, de relatie tussen voedselzekerheid en duurzaamheid en belangrijke onderliggende relaties. Duurzaamheid is niet statisch maar afhankelijk van de omstandigheden, plaats en tijd. Door de demografische ontwikkelingen hebben we in het ideale geval te maken met een dynamisch evenwicht, maar nu wel een doelwit dat zeer snel verandert. De mondiale uitdaging is binnen 40 jaar % meer voedsel te produceren. Om de voedselzekerheid (met een consumptiepatroon met meer vlees) te waarborgen, is een verdubbeling van de opbrengst per hectare nodig; en om dat duurzaam te produceren mag dit maar met een kwart van de huidige impact per ton geproduceerd voedsel. De groei van de opbrengst per hectare blijft echter achter, waardoor voedselprijzen blijven stijgen en voedselzekerheid afneemt; ook in rijke EU landen. Tegelijkertijd blijft door voedselproductie de milieudruk (verzuring, eutrofiering en biodiversiteitsverlies) stijgen. Als de milieukosten door producenten worden geïnternaliseerd en worden doorberekend aan consumenten, stijgen de voedselprijzen nog meer. Rond 2030

2 worden de pieken in olie en fosfaat productie en gebruik verwacht, waarna er een rem op de voedselproductie zal komen. Tegen 2050 zal ook de klimaatverandering zijn tol gaan eisen. De druk op de draagkracht van de aarde wordt (volgens Rockström et al., 2009) voor een aantal natuurlijke processen en hulpbronnen reeds of binnenkort overschreden en leidt nu al tot een onverantwoord biodiversiteitsverlies, verstoring van de stikstofkringloop en klimaatverandering. De verbranding van kolen en olie verstoort de natuurlijke koolstofkringloop en heeft 1-2% koolstof toegevoegd aan de natuurlijke kringloop. Zonder het gebruik van kunstmest (dat mogelijk werd door het Haber-Bosch proces) zou de wereld maximaal 3 miljard mensen kunnen voeden. Het gebruik van kunstmest verstoort de natuurlijke stikstofkringloop en heeft % reactieve stikstof toegevoegd aan de natuurlijke kringloop. Die verstoorde stikstofkringloop heeft zowel effecten op de koolstofkringloop als op de biodiversiteit. De energie-inhoud van stikstofkunstmest is 37% van alle energiegebruik in de landbouw van de VS. Gewassen nemen 50% van de kunstmest op en de rest veroorzaakt effecten op ecosystemen op land (door ammoniakemissies) en zee (door eutrofiering krijg je algenbloei, die weer leidt tot dode zones, bv. in de Golf van Mexico en de Oostzee). Door de stijgende welvaart verwacht de FAO in 2050 een verdubbeling van de consumptie van vlees en zuivel ten opzichte van 2000 (vooral door de groeiende bevolking in China, resp. India). In de intensieve veehouderij gaat feitelijk te veel eiwit verloren. Er zijn echter hoopgevende trends en innovaties zoals afvalreductie, fosfaatterugwinning uit rioolwater, waterbesparing, stadslandbouw, betere vleesvervangers (Novel Protein Foods) en bioraffinage van gewassen in een cascade (food > feed > fibre > feedstock > fuel). Daar tegenover staan echter ook zeer hardnekkige culturele verschillen in voedselconsumptie. Voor consumenten zijn voedselzekerheid (in ontwikkelingslanden) en voedselveiligheid (in ontwikkelde landen) belangrijker dan ecologische duurzaamheid. Overheden (van bv. Zweden, UK, Nederland en Finland) ontwerpen voedselstrategieën die deze drie plus gezondheid (obesitas) integraal (gecombineerd) aanpakken. Om consumenten te beïnvloeden is communicatie door industrie en overheid cruciaal, waarbij de effecten op de gezondheid benadrukt moet worden. De toenemende antibioticaresistentie van bacteriën (MRSA, ESBL, KPC) in ziekenhuizen, ontstaat in de intensieve veehouderij; waar 90% van de antibiotica wordt gebruikt. Maar aangezien er geen nieuwe antibiotica in ontwikkeling zijn, kan dit het eind van een tijdperk betekenen. De intensieve veehouderij (en vooral de hoge concentraties van pluimvee, varkens en mensen in Zuidoost Azië) leidt ook tot een toenemende epidemiefrequentie door zoönosen zoals BSE, CJD, Vogelgriep, Q-koorts, EHEC en SARS; dit wordt nog versterkt door klimaatverandering (en globalisering). Concluderend stelt Harry Aiking dat voedselprijzen onvermijdelijk verder stijgen, en de voedselzekerheid van arme groepen in gevaar is. De urgentie van verdubbeling van de productie binnen 40 jaar met een kwart van de impact wordt in Nederland onderschat. Dieetverandering door de consument is noodzakelijk en daarin moet de overheid (die ook probleemeigenaar is via gezondheid, klimaat, biodiversiteit, etc.) zijn verantwoordelijkheid nemen. Reactie: Frans van der Steen, directeur van het Haags Milieucentrum en voorzitter van de VVM-sectie Voedsel en Landbouw, werpt in reactie op de presentatie van Harry Aiking ook een aantal vragen op en zou in de discussie en volgende debatten ook aandacht willen voor onderwerpen die hij in de presentatie miste:

3 1. Is de relatie tussen voedselzekerheid en klimaatverandering voldoende belicht? Een kleine toename van de CO2 in de lucht heeft al een groot effect. De zwartste scenario s worden steeds ingehaald. 2. De kwaliteit van de bodems gaat achteruit; werd het belang van het toevoegen van biomassa aan de bodem niet onderbelicht? Er is nog bijna geen enkel proces dat CO2 uit de lucht onttrekt. 3. De afhankelijkheid van chemische bestrijdingsmiddelen neemt toe bij schaalvergroting en monoculturen (met genetisch gemodificeerde gewassen). 4. Moeten we ons neerleggen bij de nodige stijging van 60%-100% meer voedselproductie? Kunnen we minder verspillen? Is de productie van biobrandstoffen wel verantwoord? Zijn er in 2050 nog genoeg bijen om de gewassen te bestuiven? En kunnen we draaien aan de bevolkingsknoppen? 5. Kan regionalisering in productie en consumptie bijdragen aan voedselzekerheid? Ontwikkelingshulp is nog vooral gericht op het stimuleren van kapitaalsintensieve en arbeidsextensieve landbouw (terwijl er weinig geld is en veel mensen). Wat kan hier verwacht worden van biologische landbouw? 6. Kan meer kennis en voorlichting bijdragen aan omdenken? Goede, onafhankelijke informatievoorziening is de basis voor democratie; voorlichting over voeding en milieu behoren in de het basisonderwijs. 7. Oxfam heeft (op basis van beschikbaarheid, betaalbaarheid, kwaliteit en gezondheid) 125 landen gerangschikt op voedselzekerheid. Nederland staat met 20 andere landen uit het Noorden bovenaan. Onderaan staat Tsjaad met andere Afrikaanse landen (waar tot 75% van het inkomen aan voedsel wordt besteed). Dit zegt echter niets over de voedselzekerheid op langere termijn. 8. De afhankelijkheid van kunstmest wordt overschat; ook de huidige wereldbevolking zou te voeden zijn met voedsel geproduceerd met agro-ecologische landbouw methoden. 9. Een dialoog over en met de gangbare landbouw is urgent; nieuwe inzichten en methoden uit beide benaderingen moeten worden samengebracht. Discussie: Effectiviteit van het milieubeleid voor de landbouw Voor een goed inzicht in de huidige milieu- en duurzaamheidsproblemen zou het goed zijn te weten wat de effectiviteit van het beleid op de oude ver -thema s is geweest en wat de nieuwe prioriteiten bij het ministerie van EZ-Landbouw zijn. Voedselprijzen en inkomen Door armoede op het platteland blijven de armen naar de steden trekken. Bij stijgende voedselprijzen valt er op het platteland weer wat te verdienen en kunnen armen uit de steden op het platteland weer een bestaan opbouwen. Re-ruralisatie is te verwachten, maar de verwachtingen van innovatie zijn te hoog gespannen en een dip in de bevolkingscurve lijkt niet te vermijden (dan praten we op wereldschaal wel over honderden miljoenen).

4 De inkomensverschillen blijven toenemen. In het Noorden is het aandeel van het inkomen dat besteed werd aan voedsel van 25-30% gedaald naar minder dan 15%, terwijl in ontwikkelingslanden dit is toegenomen naar meer dan 70%. Voedselproductie en voedselzekerheid We moeten straks 9 miljard mensen voeden, maar ook nu al zijn er voedseltekorten. In veel landen wordt op dit moment door omstandigheden nog onder-geproduceerd. In Nicaragua ligt het potentieel als er wordt geïnvesteerd een factor 3 hoger. Dit geldt ook voor Oekraïne en Rusland en landen in Afrika. De vraag is of er in industriële of biologische landbouw geïnvesteerd zou moeten worden. Uit duurzaamheidsoverwegingen zou ingezet moeten worden op een voedselvoorziening die meer gericht is op regionale zelfvoorziening, zoals in India. Dit geeft een ander perspectief op de nodige technische en sociaal maatschappelijke innovaties. Regionalisering zou uitgangspunt moeten zijn van beleid. Bestaans(on)zekerheid is de stuwende kracht achter de bevolkingsgroei. Nederland is door zijn eenzijdige economische systeem zeer kwetsbaar (daar heeft het LEI in het verleden diverse rapporten over gepubliceerd). In principe kan Nederland zelfvoorzienend worden, maar daarvoor is een lange transitieperiode nodig. Prioriteit in het beleid zou nu echter moeten liggen bij voedselzekerheid voor ontwikkelingslanden daar waar honger nog een groot probleem is. Het probleem van voedselzekerheid in het Noorden op korte en langere termijn is relevant, maar van een andere orde. Op wereldschaal is er steeds maar een voedselvoorraad van 4-6 weken. Bij misoogsten op grotere schaal kan dat grote risico s met zich meebrengen. Vooral ook de voedselzekerheid van Europa is dan zeer kwetsbaar. Bevolkingsgroei en ecologische voetafdruk Met de toenemende wereldbevolking en welvaart neemt ook de ecologische voetafdruk toe. Circa 200 miljoen vrouwen willen geboortebeperking. Toch groeit de wereldbevolking jaarlijks met 80 miljoen en komen er jaarlijks 65 miljoen ongewenste kinderen ter wereld (inclusief tienerzwangerschappen in UK en VS). Hoe kunnen we dit doorbreken? De grootste bevolkingsgroei wordt verwacht in Afrika waar, volgens het World Development Report van IMF, de groei stijgt van 3,5% naar 4,5%. De bevolkingsgroei vlakt af bij een inkomen boven de $5000 per jaar (bv. Brazilië). Bij een betere levensverwachting neemt ook de geboortebeperking toe. Kunnen we ons wel veroorloven de welvaart steeds maar te laten groeien? We lopen met het groeiparadigma steeds harder tegen de grenzen van natuurlijke hulpbronnen aan. Ook de stijgende energievraag leidt al tot verminderde meeropbrengsten. Kan dit zo blijven doorgaan? Baumgart gaat er vanuit dat we energie zat hebben, maar ook voor duurzame energieopwekking zullen de grondstofvoorraden beperkingen opleggen. Daarnaast moeten we rekening houden met rebound - effecten die leiden tot grotere milieudruk. Dus het is te verwachten dat de voedselprijzen zullen blijven stijgen (en zullen we geconfronteerd worden met een overshoot en dieback ). Geloofsorganisties doen onvoldoende aan voorlichting over voorbehoedsmiddelen (en stimuleren alleen onthouding). Hier zou de Paus ook een ander standpunt in moeten nemen. Ook de politiek durft de

5 handen niet te branden. Een discussie zou geopend moeten worden om voorlichting over de sterilisatie van mannen bespreekbaar te maken. Het probleem van grote gezinnen en bevolkingsgroei is gekoppeld aan het hongerprobleem. Bij toenemende voedselonzekerheid neemt de kans op voedselonrust toe en zijn meer lente/winterhaarden te verwachten (zoals in Tunesië en Mexico). Het is vooral een verdelingsvraagstuk van werk en (besteedbaar) inkomen. ABN-AMRO verwacht de komende tien jaar baanloze groei en krapte op de banenmarkt, waardoor de inkomensverschillen kunnen toenemen. De explosie van nieuwe boeken /publicaties geeft hoop. Het landbouwsysteem verandert al geleidelijk en diversifieert. De traditionele landbouw gaat ook efficiënter met grondstoffen werken. Groene groei is selectief en beperkt tot bepaalde sectoren, maar de groene sectoren compenseren nog niet de onduurzame sectoren. Hiervoor moet het belastingsysteem worden aangepast. Klimaateffecten en natuurlijke hulpbronnen De klimaateffecten op de wereldbevolking zijn al meetbaar. De Climate vulnerability monitor rekent voor dat er in 2010 al ca klimaat gerelateerde dodelijke slachtoffers waren en daarnaast 4,5 mln. door koolstofeconomie (die samen zouden kunnen stijgen tot ca. 6 mln. per jaar in 2030). Voor het duurzaamheid probleem is een integrale aanpak nodig. Daarbij moet rekening gehouden worden met verhoudingen in orde van grootte bij klimaat en biodiversiteit effecten. Wat gebeurt er met de biodiversiteit als de omstandigheden veranderen? Het is ook nog onzeker of het met ontdooiende toendra s (etc.) uit de hand loopt. De verwachte piekproductie en -consumptie van diverse natuurlijke hulpbronnen in de komende decennia is ook een probleem omdat daarna zelfs bij stijgende input de output daalt. Monoculturen De toenemende afhankelijkheid van een steeds beperkter aantal gewassen (zoals Soja, Mais) betekent een zeer grote kwetsbaarheidsfactor (voor ziekten e.d.). Daarom is diversiteit in de landbouw van groot belang. In Nederland leidt de industriële veehouderij tot grote problemen door ammoniak emissies en op termijn grondstoffen tekorten. We moeten omdraaien: diversifiëren en betere prijzen voor boeren. Rol van overheid, bedrijfsleven en consumenten Er is reden tot zorg over het gebrek aan invloedrijke organisaties. De Gemeenschappelijke landbouwpolitiek is nog lang niet genoeg vergroend; er blijft niets van het beleid over. Op nationale schaal is het mondiale probleem niet te beïnvloeden. Industrieën neigen er toe de milieulasten te externaliseren bij winst-maximalisatie, in plaats van deze te internaliseren. De schaalvergroting leidt tot machtsconcentratie. Dus moet schaalverkleining gestimuleerd worden; de weg naar duurzaamheid loopt niet via monoculturen. Gemengde landbouwbedrijfssystemen zijn veerkrachtiger. Het overheidsbeleid stimuleert schaalvergroting. Wat doet de overheid om familiebedrijven te stimuleren?

6 Wat is de rol van de consument? Consumenten zijn in principe machtiger, maar zijn onvoldoende georganiseerd. Als individu hebben ze geen macht en doet de consument anders dan hij verkondigt. Door discussie over normen en waarden beïnvloeden maatschappelijke organisaties de grote bedrijven. Duurzame coalities tegen bedrijven vormen steeds meer een machtsstructuur; bijvoorbeeld acties van Friends of the Earth (ecotellingen bij supermarkten leiden tot concurrentie op duurzaamheidsimago) en het schaliegas burgerinitiatief. Wat is te verwachten van (aandeelhouders van) multinationals of van publiek-private samenwerking? De multinationals zijn op de wereldmarkt georiënteerd. Andere interventies zijn nodig. Grotere bedrijven kunnen regelgeving afdwingen die F ree Riders tot de orde roepen. Tot nu toe is er vooral verbetering binnen het systeem. Consumenten onderschatten hun macht (Multinationals zijn gevoelig). Aanscherpen van de nationale wetgeving alleen helpt niet; die werkt moet ook doorwerken op internationale (Europese) schaal. Winst gedreven benadering is niet per se fout; bedrijven kunnen kiezen voor geld of investeren in kwaliteit. Nu zijn de initiatieven nog vooral gericht op laaghangend fruit, maar blijft het daarbij? Voor een reductie van 80-90% moet je de boom in, maar je kunt niet te ver vooruit lopen. Lastenverdeling Als het eten duurder wordt gaat alles anders werken. De koopkracht in de samenleving kent nogal grote verschillen. NL en VS hebben de slechtste vermogensverhouding: 60% van de mensen bezit 1% van het vermogen. Om dat te veranderen is het nodig empowerment te organiseren. Problemen worden veroorzaakt door belastingheffing over arbeid (en BTW) in plaats van over grondstoffen. Je zou de milieukosten van emissies en uitstoot kunnen verrekenen (Silver Bullet van Klaas van Egmond). Maar let op de koopkracht aan de onderkant van de samenleving. Er wordt al gecompenseerd, maar is de huidige compensatie groot genoeg? We leven boven onze stand. De ecologische schuldenberg wordt nog groter dan de economische schuldenberg. CO2 emissie verhandelingssysteem werkt niet. Met belasting op CO2 zou je stappen kunnen maken. De huidige compensatie van 5/ton dwz 47,50 per huishouden is niet effectief. De lobby is te sterk geweest; het plafond is nu te hoog en van alles valt er nog buiten. Het is niet goed of het deugt niet. Politiek We moeten toewerken naar een politiek debat over bijvoorbeeld quotering van zuivel en vlees (en introductie van een vleestax). Een plafond maakt beleid effectief. Wordt dit trekken aan een dood paard? Plantaardige producten moeten aantrekkelijker worden. Met hulp van supermarkten komen er steeds meer flexitariers. Het is een en-en vraagstuk. Geloof niet in de quotering. Aandacht voor gezondheidseffecten in voorlichting vergroten. De Gezondheidsraad heeft in 2011 al een rapport gepubliceerd met een aanbeveling voor gezondere voeding die ook duurzamer is. Het rapport is niet in de la verdwenen. Het voedingscentrum heeft dit opgepakt en komt met een aanbeveling voor een verschuiving van dierlijk naar plantaardig. Er is nog een extra slag nodig, want dierlijk eiwit is onwaarschijnlijk goedkoop geworden. Haal de angel er uit; waarom is dat vlees zo goedkoop geworden? Culturele status van vlees. Hoe kan je de verkoop van vlees via het stunten met kiloknallers beperken?

7 Locale initiatieven Koopkalf op internet omdat supermarkt geen interesse heeft. Biedt dit perspectieven; komt het uit? Tussenhandel uitschakelen? Milieucentrum Den Haag; aandacht voor lokale en regionale aanvoer van voedsel. Voorlichting is heel belangrijk. Zet het ook op de gemeentelijke agenda; zie bv. de voedselstrategie in Den Haag. Lovenswaardige initiatieven, maar wat zijn de impacts op mondiale schaal? Onderscheid maken tussen ontwikkelingen op mondiale en regionale schaal. Kijk naar de hele keten. We moeten een stap terugdoen. Hoe definieer je welvaart? Rol van Nederland In NL hebben we te maken met een exclusieve situatie; deze is niet representatief voor de rest van de wereld. De productie en consumptie zijn anders dan waar ook, mede vanwege de doorvoer naar Europa, waaraan we verdienen. Zelfvoorziening is daardoor nu niet mogelijk. Een verdubbeling van de prijzen is niet ondenkbaar. Zuid-Amerika > India, China, Grondaankopen in Afrika en Oekraïne. Bij een crisis in de wereldhandel in voedsel heeft Nederland een dubbel probleem: geen doorvoer en geen voedsel. De Nederlandse doorvoer is enorm, maar exclusief de import is de export van landbouwproducten beperkt. De Nederlandse agrarische productie gaat (in geld) vooral over bloemen (en wiet) voor de export. Nederland is niet zelfvoorzienend; we produceren minder aan calorieën en eiwitten dan we nodig hebben. Regionale zelfvoorziening en het sluiten van kringlopen Voedselzekerheid moet hoger op de agenda. Het is verstandig om regionaal te produceren. In China zijn grote steden in een straal van 100 km verplicht zelfvoorzienend te zijn. Ook in Europa kunnen we samenwerken om grotendeels zelfvoorzienend te zijn. Het is nodig een discussie te voeren over de kwetsbaarheid. De gemeenschappelijke landbouwpolitiek (CAP) is een groot succes geweest. Het heeft gezorgd voor voldoende voedsel en er is (bijna) geen oorlog meer. Maar niet houdbaar. Het leidt nu tot oneerlijke concurrentie, ook binnen Europa, en tot belangentegenstellingen op wereldschaal. Grote bedrijven zijn aan wereldhandel gebonden. De EU is niet zelfvoorzienend voor Eiwit. De productie van granen zou vervangen moeten worden door productie van soja en lupinen. Veredeling naar hogere productie wordt nu vanuit EU gestimuleerd. Voor eiwit is de EU afhankelijk van de import; de teelt en veredeling heeft 25 jaar stilgelegen. Een goed innovatiebeleid is van belang. Biogasinnovatie. Belemmeringen wegnemen. Mestverwerking is nog teveel gericht op het oplossen van het mestprobleem. Kunnen we de kringlopen sluiten? Een eerste voorwaarde voor het sluiten van kringlopen is het voorkomen van afval (dit is ook de cascade die in de schoner produceren benadering wordt gepropageerd). De haalbaarheid hangt af van het perspectief en schaal; de handel en kringlopen van landbouwproducten op mondiale schaal is niet houdbaar. Afstand en transport zijn niet zo belangrijke factoren, vooral per schip is nauwelijks milieubelastend. Het feit dat kringlopen niet gesloten worden is wel een milieuthema. Daarnaast is afhankelijkheid van

8 grondstoffen van buiten Europa en daarmee de kwetsbaarheid van onze voedselproductie een thema dat in belang toeneemt (zie recente publicatie: Platform Landbouw Innovatie en Samenleving). Waar we het over eens waren Het mondiale landbouwsysteem, en voedselproductie en -consumptie zijn aan een transitie toe. Stunten met vlees moet een halt toegeroepen worden. De positie van Nederland in de mondiale handel van landbouwproducten is zeer kwetsbaar. De EU moet de productie (en consumptie) van eiwitrijke gewassen stimuleren. Over discussie Met bijna dertig deelnemers een enthousiaste en geanimeerde discussie, waarin veel van elkaar is geleerd. Wel werd de discussie over goede initiatieven te snel afgeschoten omwille van mondiale effectiviteit. Die discussie werd uiteindelijk nog gemist. Kleinere initiatieven. Netwerken om business cases een kans te geven als element/bouwsteen van duurzaamheid. Vertrouwen in grand design. De aanwezigen werden nog gewezen op de Voedsel Anders conferentie op 21/22 februari 2014, in Wageningen ( en tot slot opgeroepen de volgende keer voor de ledenprijs een introducé mee te nemen. Vervolg De aangestipte ontwikkelingen, aspecten en onderliggende verbanden zijn een inleiding op de volgende debatten over Voedsel voor tien miljard die in maart, mei, september en november worden voortgezet. 19 maart: Slepen met water. Hoe zit het met onze watervoetafdruk. Inleiding door Arjen Hoekstra. Hij is Professor in Water Management, Universiteit Twente, met een reactie door Bas Eickhout, lijsttrekker van de fractie van GroenLinks in het Europarlement. 14 mei: Bodem als basis. Bodemvruchtbaarheid en het sluiten van nutriëntenkringlopen als basis. Inleiding door Jan Diek van Mansvelt, emeritus hoogleraar biologische landbouw Landbouwuniversiteit Wageningen, met een reactie door Marleen Zanen van het Louis Bolk Instituut. 17 september: Voedselmarkt en macht. Machtsconcentratie bij mondiaal agri-industrieel complex en grote voedselconcerns. Inleiding door Jan Douwe van der Ploeg, hoogleraar rurale sociologie aan de Landbouwuniversiteit van Wageningen, met een reactie van het LEI, Foodlog of LTO. 12 november: Wie pakt de handschoen op? Wie pakt de aanbevelingen voor voedselstrategie voor de toekomst op die in deze debatcyclus series zijn gedaan? Hiervoor worden vertegenwoordigers uitgenodigd van de landelijke en Europese politiek, ministerie EZ (Landbouw), Land- en Tuinbouw Organisaties en Levensmiddelenindustrie.