Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer. Bijlage II: Additionele analyses

Transcriptie

1 Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer Stand van zaken medio 2015 In opdracht van het ministerie van Economische Zaken Bijlage II: Additionele analyses Bijlage Datum 7 oktober 2015 Status Definitief

2 Colofon Projectnaam Contactpersoon Auteurs Monitoring verdienpotentieel Bijlage II van Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer Stand van zaken medio 2015 Sonja Munnix Croeselaan BJ Utrecht Postbus RE Utrecht Sonja Munnix (RVO.nl) Philippe van der Beesen (RVO.nl) Nick van der Lijn (RebelGroup) Eline Kleiwegt (RebelGroup) Roland Steinmetz (EVConsult) Geert Wijnen (EVConsult) In samenwerking met DOET, Automotive NL, leden van het Formule E-team Pagina 2 van 37

3 Inhoudsopgave...2 BIJLAGE II.A VERANTWOORDING TOTSTANDKOMING ECONOMISCHE INDICATOREN...4 BIJLAGE II.B ONTWIKKELING VAN DE SPEERPUNTEN...6 II.B3 Speerpunt 1: Nieuwbouw voertuigen...8 II.B4 Speerpunt 2a: in/ombouw vaartuigen...9 II.B5 Speerpunt 2b: ombouw elektrische voertuigen...9 II.B6 Speerpunt 3: laadinfrastructuur...9 II.B7 Speerpunt 4: batterijen...12 II.B8 Speerpunt 5: aandrijftechniek, range extenders, EMS...13 II.B9 Speerpunt 6: batterij informatie interface (BII)...13 II.B10 Speerpunt 7: Driver Guidance Systemen...13 II.B11 Speerpunt 8: smart grids en metering...14 II.B12 Speerpunt 9: Batterij Management Systemen (BMS)...15 II.B13 Speerpunt 10: financieringsdiensten...16 II.B14 Speerpunt 11: Betaaldiensten...16 II.B15 Speerpunt 12: mobiliteitsdiensten...16 II.B16 Speerpunt 13: Testcentra & Keuringsdiensten (TKD)...17 II.B17 Speerpunt 14: second life producten/diensten...18 II.B18 Speerpunt 15: end of life/recycling...18 BIJLAGE II.C ONDERWIJS...19 II.C1 Opleidingen en instellingen met EV-onderwijs...19 II.C2 Toelichting steekproef Ynnovators BIJLAGE II.D BELEIDSMAATREGELEN...23 II.D1 Topsectoren...23 II.D2 MIA/Vamil...23 II.D3 WBSO/RDA...24 II.D4 Octrooien op gebied van EV...26 BIJLAGE II.E INTERNATIONAAL...30 II.E1 Overzicht EV projecten van buitenlandse ondernemingen bekend bij de Netherlands Foreign Investment Agency in de periode 2012 t/m II.E2 Toelichting PIB s...30 II.E3 Internationale handelsmissies, conferenties, beurzen...32 II.E4 Nog lopende Europese projecten met aantal Nederlandse partijen onder EFRO, KP7, Horizon2020 onderverdeeld naar startjaar BIJLAGE II.F BEDRIJVENLIJST PER MARKTCLUSTER...35 Pagina 3 van 37

4 Bijlage II.A Verantwoording totstandkoming economische indicatoren Bijlage II.A Verantwoording totstandkoming economische indicatoren In hoofdstuk 1 en 2 van het hoofdrapport Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer, Stand van zaken medio 2015, is aan de hand van een aantal economische indicatoren een beeld gegeven van de sector elektrisch vervoer. Deze bijlage geeft een toelichting op hoe dit tot stand is gekomen. Het vertrekpunt van de economische cijfers vormt de respons op een enquête die door Vereniging DOET en AutomotiveNL (in samenwerking met RVO.nl) is gehouden onder bedrijven in de EV-sector. Deze enquête is in 2014 voor het eerst gehouden om cijfers voor 2013 te verkrijgen, en is dit jaar herhaald. Bedrijven is onder meer gevraagd naar de totale werkgelegenheid in het bedrijf in 2013 en 2014, en het aandeel van elektrisch vervoer gerelateerde activiteiten in deze werkgelegenheid. Het aantal respondenten was 138. Vereniging DOET en Automotive NL hebben de resultaten van de enquête gedeeld met het CBS om met behulp van CBS databestanden de enquêteresultaten op te hogen naar de totale EV-sector en uit te breiden tot een tijdreeks. Het CBS heeft de volgende stappen gezet: 1. Voor de werkgelegenheid bij bedrijven die hebben deelgenomen aan de enquête zijn de ingevulde gegevens ingezet voor 2013 en Om dit resultaat op te hogen naar een niveau voor de gehele EV-sector zijn de bedrijven uit de enquête naar omvang van de totale werkgelegenheid per bedrijf ingedeeld in vier grootteklassen. Voor iedere grootteklasse is uit de respons het gemiddelde EV-aandeel in de werkgelegenheid bepaald. Het CBS beschikt over informatie over de totale werkgelegenheid per bedrijf voor de EV-bedrijven die niet aan de enquête deelnamen. Dit jaar is deze groep EV-bedrijven in samenwerking met DOET sterk uitgebreid t.o.v. het rapport van Op basis van deze uitgebreide bedrijvenlijst is de ophoging voor 2013 opnieuw berekend. De totale werkgelegenheid, productie en toegevoegde waarde voor 2013 in het huidige rapport zijn daarom groter dan de cijfers uit het rapport van Op basis van dezelfde bedrijvenlijst is de ophoging voor 2014 berekend. Op basis van het gemiddelde EV-aandeel per grootteklasse is de EVgerelateerde werkgelegenheid voor deze bedrijven geraamd. De aanname is dat bedrijven in de respons (merendeels DOET leden) representatief zijn voor de grotere EV-populatie. Door het zeer geringe aandeel in de enquêterespons van bedrijven in de grootste grootteklasse was het niet mogelijk om deze bedrijven mee te nemen in de analyse. Hoewel dit leidt tot een onderschatting van de totale elektrisch vervoersector is de verwachte impact hiervan op de totale cijfers gering aangezien zeer grote bedrijven veelal een laag percentage VTE s gerelateerd aan elektrisch vervoer hebben. 3. Het CBS beschikt over gegevens over de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in de tijd per bedrijf. Aangezien voor veel bedrijven geldt dat deze ontwikkeling voor het totaal niet gelijk zal zijn aan de ontwikkeling van de EV-gerelateerde werkgelegenheid is de ontwikkeling voor een aantal deelsectoren afhankelijk gemaakt van gegevens over het aantal bijgeplaatste laadpunten en de verkopen van elektrische vervoersmiddelen 1. De aanname is dat de binnenlandse ontwikkeling in laadpunten en 1 Bron: Cijfers Elektrisch Vervoer 2015, RVO.nl) en Elektrisch vervoer in Nederland, Highlights 2012 (Agentschap NL). Pagina 4 van 37

5 vervoersmiddelen representatief is voor de totale afzetmarkt voor bedrijven in de betreffende deelsectoren. 4. De verschillende deelsectoren zijn vervolgens op zwaartepunt in een bepaalde bedrijfstak ingedeeld. De productie en toegevoegde waarde in de EV-sector zijn gebaseerd op de ratio s, productie per VTE en toegevoegde waarde per VTE, in de betreffende bedrijfstakken tussen 2008 en De economische cijfers voor Elektrisch Vervoer zijn voorlopig (leerfase) en zijn ook opgenomen in de Nationale Energie Verkenning 2015 (te verschijnen in oktober 2015). Pagina 5 van 37

6 Bijlage II.B Ontwikkeling van de speerpunten In 2012 heeft het Dutch-INCERT de Nederlandse EV-sector ingedeeld in 15 speerpunten (product/dienst-marktcombinaties). Het Formule E-team heeft in september 2012 twaalf speerpunten voor het verdienpotentieel van elektrisch vervoer als kansrijk vastgesteld. Ook is aan ieder speerpunt een verantwoordelijke (organisatie) gekoppeld 2 : 1 Nieuwbouw (maatwerk) voertuigen: R. Koornstra i.s.m. AutomotiveNL, Vereniging DOET en lokale overheden Nieuwbouw en ombouw (maatwerk) voertuigen 2a In/ombouw vaartuigen: R. Koornstra i.s.m. Vereniging Elektrisch Varen Nederland en ANWB Nieuwbouw en ombouw (maatwerk) voertuigen 2b Ombouw elektrische voertuigen: lage prioriteit Nieuwbouw en ombouw (maatwerk) voertuigen 3 Laadinfrastructuur: Netbeheer Nederland en Energie-Nederland Laadinfrastructuur en Smart Grids 4 Batterijen: lage prioriteit Aandrijftechnieken en componenten, batterijmanagement en - innovatiesystemen 5 Aandrijftechniek, range extenders, EMS: AutomotiveNL Aandrijftechnieken en componenten, batterijmanagement en - innovatiesystemen 6 Batterij informatie interface: AutomotiveNL Aandrijftechnieken en componenten, batterijmanagement en - innovatiesystemen 7 Driver guidance system: AutomotiveNL Aandrijftechnieken en componenten, batterijmanagement en - innovatiesystemen 8 Smart grids & metering: Netbeheer Nederland en Energie-Nederland Laadinfrastructuur en Smart Grids 9 Batterij management systemen: 3TU en AutomotiveNL Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 10 Financieringsdiensten: RVO.nl Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 11 Betaaldiensten: Energie-Nederland en Netbeheer Nederland Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 12 Mobiliteitsdiensten: Vereniging Nederlandse Autoleasebedrijven (VNA), in samenwerking met ANWB en lokale overheden Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 13 Testcentra & keuringsdiensten: 3TU, in samenwerking met TNO Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 14 Second life producten/diensten: lage prioriteit Financierings-, betaal-, mobiliteits- en overige diensten 15 End of life / recycling: lage prioriteit Aandrijftechnieken en componenten, batterijmanagement en - innovatiesystemen 2 Onder de speerpunten staan de clusters (zie inleiding), waaraan de speerpunten gekoppeld zijn, benoemd. Pagina 6 van 37

7 Met de meeste betrokken speerpuntenhouders binnen het FET zijn interviews gehouden om updates over de speerpunten te vergaren 3. Hoewel deze personen zich voornamelijk bezighouden met de eigen speerpunten, komt op basis van de interviews een min of meer gedragen beeld naar voren over waar de grote kansen liggen m.b.t. het verzilveren van verdienpotentieel voor Nederland. Dit is voornamelijk op de gebieden nieuwbouw (maatwerk) voertuigen, laadinfrastructuur, smart grids & metering en mobiliteitsdiensten. Als voorbeeld wordt de bussenmarkt aangehaald, hier lijkt potentiele groei voor Nederlandse bedrijven als VDL, EBusco en E-traction in te zitten, mede door de Green Deal Zero-Emissie Busvervoer en de Stichting Zero-Emissie Busvervoer 4. Omdat de productie van bussen nauw samenhangt met de aanwezigheid van aandrijftechniek wordt ook dit speerpunt (speerpunt 5: aandrijftechniek, range extender, EMS) ook als kansrijk ervaren. Laadinfra en smart grids & metering is een markt waar Nederlandse bedrijven het verschil kunnen maken. Dit wordt bevestigd door de recentelijke investeringen in bedrijven als EVBox en Alfen. Het FET heeft besloten extra prioriteit te geven aan de volgende speerpunten: Nieuwbouw (maatwerk) voertuigen; Laadinfrastructuur; Smart grids & metering; Mobiliteitsdiensten; Aandrijftechniek, range extender, EMS. Dit neemt niet weg dat er ook veel ontwikkelingen en kansen zijn in de overige speerpunten, wellicht ook op langere termijn. Zo blijkt uit een rapport van DNV-GL 5 dat op het gebied van batterijen voor elektrisch vervoer in Nederland kansen liggen op het gebied van fabricage en toelevering voor bijvoorbeeld een bedrijf als NXP. Zo is NXP bijvoorbeeld een koploper op het gebied van batterij management systemen 6. Daarnaast is Nederland een koploper op het gebied van Driver Guidance Systems, hoewel dit niet noodzakelijk altijd een koppeling heeft met elektrisch vervoer 7. Ontwikkeling per speerpunt In onderstaande paragrafen wordt de ontwikkeling per speerpunt benoemd, zowel met betrekking tot projecten. Hierbij is (indien mogelijk) een onderscheid gemaakt in de marktfase van projecten/ontwikkelingen: 1. Onderzoek en ontwikkeling; 2. Demonstratie; 3. (bijna) Commercieel/ marktintroductie. Niet van alle speerpunten is ontwikkeling op deze drie fasen zichtbaar. Wanneer een fase niet van toepassing is, zal deze worden weggelaten. 3 Interviews gehouden met R.Koornstra, M.Hartman (DOET), B.Huskens & G.Puts (AutomotiveNL), A.Schiere (Elektrisch Varen Nederland), M. Steinbuch (TU Eindhoven), A.Sijpkens-Smit (Energie Nederland), T.Mesker (VNA) 4 Bron: Interview DOET / AutomotiveNL, R. Koornstra. 5 DNV-GL & ARN (2015) Kansen voor het Nederlands bedrijfsleven op het gebied van batterijtechnologie voor Elektrische Voertuigen. 6 Bron: Interview AutomotiveNL. Benno Husken en Godfriet Puts op 23 juli Bron: Interview AutomotiveNL. Benno Husken en Godfriet Puts op 23 juli 2015 Pagina 7 van 37

8 II.B3 Speerpunt 1: Nieuwbouw voertuigen Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling 17 studentenraceteams van Nederlandse hogescholen en universiteiten ontvingen op Ecomobiel 2014 uit handen van Dutch-INCERT ieder een innovatiecheque ter waarde van Daarmee wordt verder onderzoek gedaan naar personenauto s op zonne-energie, boten, motorfietsen, driewielers en racekarts. Enkele projecten van studententeams: o De studenten van STORM TU/e gaan in 2017 op een zelfontworpen elektrische motor in tachtig dagen de wereld rond. Met de wedstrijd worden teams uitgedaagd in tachtig dagen op een duurzame manier de wereld rond te reizen zonder gebruik te maken van fossiele brandstoffen en verbrandingsmotoren. o In 2014 bouwde een groep van zo n tachtig studenten van de TU Delft in één jaar een elektrische Formula Student auto. De auto deed mee aan internationale competities waar in totaal meer dan studenten aan deelnamen. Op het Formule 1-circuit van Silverstone werd het Britse kampioenschap in de wacht gesleept en de tweede plaats op de wereldranglijst verstevigd. o Studenten van de TU/e presenteerden in maart 2014 Nederlands zuinigste stadsauto: Isa. De volledig elektrisch aangedreven tweepersoonsauto is extreem zuinig. Omgerekend naar benzine zou het verbruik 1 liter op 500 kilometer zijn. De elektrische stadsauto deed onder meer mee aan de Shell Eco-Marathon en is goedgekeurd voor de openbare weg. In december 2014 vond bij AutomotiveNL de workshop Heavy Duty Maatwerk voertuigen met elektrische aandrijving plaats. Tijdens de workshop, georganiseerd door AutomotiveNL en RVO.nl, is onderzocht wat de belangrijkste belemmeringen en kansen zijn om de Heavy Duty Maatwerk voertuigenmarkt verder tot ontwikkeling te brengen in Nederland. Innovatie op individueel niveau is belangrijk, daarnaast is er infrastructuur nodig die bijdraagt aan het geheel van de sector. Als alle aspecten zich goed ontwikkelen is de kans dat de sector succesvol wordt, aanzienlijk groter. Ontwikkeling projecten: demonstratie Nederland is eind 2015 tien elektrische bussen met waterstoftechnologie rijker. De Rijksoverheid heeft de stadsregio s Arnhem-Nijmegen, Eindhoven en Rotterdam en de provincies Zuid-Holland en Groningen subsidie toegekend voor tien nieuwe waterstofbussen en twee extra vulpunten. Het GVB van de stadsregio Amsterdam streeft ernaar om vanaf 2017 trolleybussen in te zetten in de hoofdstad. Omdat de reguliere bussen in 2017 vervangen moeten zijn, gaat het GVB vanaf dan stapje voor stapje de trolleybussen inzetten. In dit jaar zullen veertig bussen worden vervangen. De gemeente Maastricht en Veolia test voor zes maanden in 2015 een VDL- Citea Electric bus in de Maastrichtse dienstregeling. Bij de proef bekijkt Veolia naar de technische betrouwbaarheid van de bus en de totale kosten per kilometer. Ook worden de ervaringen van chauffeurs, reizigers en monteurs meegenomen. Tijdens de UITP Mobility & City Transport tentoonstelling (juni 2015) in Milaan, laat VDL Bus & Coach een wereldprimeur zien. Voor het eerst wordt de VDL Citea SLFA Electric getoond, een elektrisch gelede bus met een lengte van 18,1 meter uitgevoerd in een vernieuwd futuristische BRT (Bus Rapid Transit) design. Pagina 8 van 37

9 Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Thuisbezorgd.nl heeft in Utrecht sinds eind 2014 de beschikking over 200 elektrische GOVECS-scooters. Thuisbezorgd.nl, onderdeel van Takeaway.com, telt in Nederland meer dan aangesloten restaurants die via een leasecontract met een vast bedrag per dag over een elektrische scooter kunnen beschikken. Autofabrikant Tesla Motors Europe opent in Tilburg naast het al aanwezige distributiecentrum en de assemblagefabriek een tweede vestiging. II.B4 Speerpunt 2a: in/ombouw vaartuigen Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling In 2014 heeft de Raad van de gemeente Amsterdam besloten om alle rondvaartboten uitstootvrij te laten varen in Ontwikkeling projecten: demonstratie In juli 2014 heeft in Friesland de World Cup for Solar boats plaatsgevonden. Hierin streden 40 teams uit meer dan 10 landen voor de snelste tijd over een lang parcours, alleen aangedreven door zonne-energie. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Momenteel varen er meer dan 80 elektrische vaartuigen voor de commerciële rondvaart 8. Rederij Blueboat heeft samen met Heliox een snellader ontwikkeld voor elektrische vaartuigen, deze is geïnstalleerd in Amsterdam. Een elektrisch pleziervaartuig betaalt een veel lager tarief voor een afmeervergunning in de gemeente Amsterdam dan een niet-elektrisch pleziervaartuig. II.B5 Speerpunt 2b: ombouw elektrische voertuigen Ontwikkeling projecten: demonstratie Diverse bedrijven bieden op kleine schaal elektrische (ombouw), zo is de Carice gestart vanuit de TU Delft. Ombouwbedrijven als Rebbl en Elektrische oldtimer zijn ook actief op deze markt. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Het Nederlandse bedrijf Innimo levert zeven ombouwvoertuigen van BDAutomotive (Turkey) aan TNT voor zero emissie pakketbezorging. II.B6 Speerpunt 3: laadinfrastructuur Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Het Nationaal Kennisplatform Laadinfrastructuur (NKL) is een samenwerkingsverband van organisaties die betrokken zijn bij publiek laden van elektrisch vervoer in Nederland. Om de business case voor laadinfrastructuur rendabel te maken, zijn forse kostenreducties nodig. Innovatie is een belangrijk middel om dit te bereiken. Het NKL ontwikkelt en voert daarom samen met netbeheerders, laadexploitanten, producenten van laadpalen, kennisinstellingen en decentrale overheden 8 Elektrischivaren.info Pagina 9 van 37

10 innovatieprogramma's uit. Het NKL ondersteunt onder andere de volgende projecten: o Kennisloket Gemeenten. Doel van dit project is het bundelen en ontsluiten van kennis over publieke laadinfrastructuur. Inmiddels is een overzicht beschikbaar van bestaande publicaties voor gemeenten en uitleg over de gemeentelijke rollen om te stimuleren, faciliteren of reageren. Vervolg is het realiseren van een webportal met kennis en informatie en een bemande helpdesk voor gemeenten en andere professionele partijen. o Algemene Datahub Laadproces. Doel van dit project is het inventariseren van de mogelijkheden voor het opzetten van een landelijke datahub voor alle publieke laadpalen. Laadgegevens bevatten een schat aan informatie over het gebruik van de openbare laadinfrastructuur. Het verspreiden en analyseren van deze data kan de efficiëntie van de laadinfrastructuur in Nederland verhogen en de kosten ervan verlagen. o Ketenoptimalisatie Laadinfrastructuur. Doel van dit project is het optimaliseren van het aanvraag- en realisatieproces van de laadinfrastructuur zodat alle partijen in de keten hiervan profiteren en het proces goedkoper wordt. Het aanvraag- en realisatieproces voor een openbaar oplaadpunt is nu voor betrokken partijen (bijvoorbeeld gemeente, netbeheer, laadpuntexploitant) een zeer tijdrovend en daarmee kostbaar proces. o Slimmer Betalen Meerdere Apps - 1 Interface. Doel van dit project is het vaststellen van de haalbaarheid van het realiseren van een uniforme interface om via verschillende apps of sites voor elektrisch laden te kunnen betalen. Op dit moment zijn er verschillende mobiele apps waarmee de E-rijder zonder vast contract bij een provider zijn of haar auto kan opladen en meteen kan afrekenen. Echter omdat er geen uniforme interface tussen laadpaal en apps is, moeten allerlei keuzes worden gemaakt op het gebied van verbinding, providers en interfaces. Dit beperkt de toegang en het gebruik. Daarbij is het onderhoud van verschillende interfaces relatief duur. o Testprogramma Probleemloos Laden. Doel van dit project is het gezamenlijk inrichten van een testprogramma publiek laden voor elektrische voertuigen zodat er probleemloos kan worden geladen bij alle laadpunten in Nederland. De koppeling tussen auto en laadpaal blijkt in de praktijk nog lang niet altijd goed te werken. Door gezamenlijk te testen, kunnen deze laadproblemen tijdig worden ondervangen. Onderzoek naar inductieladen. De aanhoudende groei van elektrisch vervoer biedt kansen voor inductieladen als laadoptie om de actieradius van elektrische voertuigen te vergroten. De techniek bestaat en wordt op beperkte schaal al toegepast, zoals bijvoorbeeld door PROOV in Utrecht. De verwachting is dat bij de verdere ontwikkeling van laadinfrastructuur ook inductieladen een vlucht zal nemen. De verwachting is dat binnen 2-5 jaar voor de lichte (persoons)voertuigen inductieladen een optie wordt. Voor busen taxivervoer kan inductieladen daarnaast interessant zijn gezien de voorspelbare routes, vaste stand- en halteplaatsen een relatief groot aantal af te leggen kilometers. Uit onderzoek van de Universiteit Utrecht (Jop Spoelstra) in samenwerking met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland blijkt dat E-automobilisten Pagina 10 van 37

11 een routinematig oplaadgedrag vertonen. Verder blijkt dat het batterijniveau veelal geen factor van betekenis is bij de laadbeslissing. In het onderzoek is een analyse uitgevoerd op data van een miljoen laadtransacties en zijn elektrische rijders geïnterviewd over hun ervaringen, gedrag en redenen met betrekking tot het opladen van hun elektrische voertuig. E-automobilisten hebben volgens Spoelstra s onderzoek veel minder range anxiety dan eerder werd aangenomen. Aanbevolen wordt de aanwezige potentie in het huidige oplaadgedrag aan te wenden voor smart charging en zo piekbelasting van het elektriciteitsnetwerk te vermijden. Verder wordt aangeraden het gebruik van semipublieke laadpunten beter te benutten en onnodig gebruik van laadpunten te reduceren. 88% van de laadtransacties duurt namelijk 3 of meer keer langer dan theoretisch nodig. Ontwikkeling projecten: demonstratie In de gemeente Rotterdam is de eerste pilot gestart met inductieladen. De Stadsregio, een samenwerkingsverband van gemeenten, heeft de gemeente Rotterdam een subsidie van euro toegekend. De gemeente Rotterdam, kennis- en innovatiecentrum ElaadNL en TU Eindhoven werken nauw samen in de proef. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Er zijn drie nieuwe PIB s opgericht naast de twee bestaande. In alle vijf PIB s is laadinfra een belangrijk onderdeel. De Green Deal Openbaar Toegankelijke Elektrische Laadinfrastructuur is op 9 juni 2015 door 12 partijen getekend. De Green Deal geeft invulling aan de afspraken in het Energieakkoord om barrières rond de uitrol van openbare laadinfrastructuur weg te nemen. Het Rijk stelt hiervoor in totaal 7,2 miljoen euro beschikbaar. Op dit moment staan er zo n laadpalen in de openbare ruimte. Via de Green Deal kan dit met circa laadpalen worden uitgebreid. Uitbreiding van laadinfrastructuur is essentieel voor de marktontwikkeling van elektrisch rijden en optimale benutting van de batterijcapaciteit van plug-in auto s. De Green Deal heeft tot doel om binnen drie jaar de belemmeringen rond de uitrol van openbaar toegankelijke laadinfrastructuur weg te nemen en een rendabele businesscase mogelijk te maken. De Europese Unie heeft Fastned inmiddels 2 miljoen euro subsidie toegekend voor de aanleg van een corridor van 94 snellaadstations voor elektrische auto s langs belangrijke Noord-Europese snelwegen, onder meer in Duitsland. PROOV levert inductielaadsystemen voor elektrische bussen, waaronder voor vijf bussen for Tansport for Londen (TFL). Een Nederlands consortium bestaande uit The New Motion, Allego en Alliander hebben de tender voor de uitrol van openbare laadinfra in Berlijn gewonnen. De gemeente Amsterdam bereidt een tender voor om snelladers uit te rollen door de stad. Ondertussen kunnen Tesla-bezitters op drie plaatsen in Nederland gratis hun Tesla snelladen. Tesla heeft in het najaar van 2014 haar derde Nederlandse locatie geopend met Superchargers. Europa breed zijn er inmiddels meer dan 50 locaties met Superchargers. De toename van het aantal snelladers is grotendeels toe te schrijven aan de nieuwe stations van Fastned. Het bedrijf realiseert op verzorgingsplaatsen langs de Nederlandse snelwegen momenteel één nieuw snellaadstation per week. Pagina 11 van 37

12 Met een aantal Nederlandse bedrijven op het gebied van laadinfrastructuur, was dit thema goed vertegenwoordigd in het Holland Energy and e-mobility House op de Hannover Messe (april 2015). Eneco heeft een app ontwikkeld die Tesla-bezitters de mogelijkheid geeft hun auto alleen op te laden op de momenten dat de stroomprijs het gunstigst is. In de toekomst moet de app voor andere merken beschikbaar komen. II.B7 Speerpunt 4: batterijen Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Uit onderzoek in opdracht van RVO.nl naar batterijtechnologie komt naar voren dat er kansen liggen voor het Nederlands bedrijfsleven op het gebied van batterijtechnologie voor elektrisch vervoer 9. Het gaat om onder andere de levering van onderdelen aan batterijfabrikanten, vooral batterijmanagementsystemen. Ook bij de productie van speciale (maatwerk)voertuigen liggen er kansen voor de productie van batterijen, koelsystemen en inbouw van batterijen in bussen en voertuigen met een lage actieradius of snelheid. In de gebruiksfase van batterijen hebben Nederlandse bedrijven veel te bieden als het gaat om slim laden en teruglevering aan het net. Voor beide wordt verwacht dat de opschaling vanaf 2020 plaatsvindt. Tot slot leveren second life toepassingen en recycling kansen op voor Nederland. De TU Eindhoven houdt zich bezig met (fundamenteel) ontwikkelingswerk op het gebied van batterijtechnologie en toepassingsgebieden. Hieronder valt bijvoorbeeld de ontwikkeling van de temperatuur-sensorchip in samenwerking met NXP. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Momenteel worden door Polytec te Putte afscheidingen tussen batterijcellen geproduceerd. In verband met de doorslagspanning- en isolatie-eisen wordt hier glasvezelversterkt Polypropyleen voor gebruikt, wat door Sabic geproduceerd wordt in Nederland. De Europese koepelorganisatie voor de plasticindustrie, Plastics Europe, geeft aan dat de plastic materialen zoals opgenomen in onderstaande tabel verwerkt worden in Lithium-ion batterijen voor PHEV en BEV auto s. Naast Sabic produceert ook DSM in Nederland polymeren die voor deze toepassingen geschikt zijn. Toepassing Materiaal Producent in Nederland battery cell frames with cooling channels (cooling via water/glycol circuit) PA66 PPO DSM Sabic Bergen op Zoom battery connectors PBT Sabic Bergen op Zoom battery HV cables PE-XL DSM battery housings SMC, PP, LGF PP Sabic Geleen battery covers or frames PA6 DSM Membranes PPO film 9 DNV-GL & ARN (2015) Kansen voor het Nederlands bedrijfsleven op het gebied van batterijtechnologie voor Elektrische Voertuigen. Pagina 12 van 37

13 In Nederland is het bedrijf Centurion Accu actief, dat zich richt op de productie van een bipolaire loodbatterij. Centurion is hiermee de enige producent van cellen in Nederland. Voor de ontwikkeling, en in een later stadium ook de productie, van deze batterij, koopt men lood in als grondstof, dat door Centurion tot loodcellen wordt verwerkt. Hierna voegt men een zestal loodcellen samen voor de productie van een batterij. Het Nederlandse DrTen ontwikkelt innovatieve energieopslag systemen, zoals de zeezoutbatterij. Het bedrijf heeft tijdens de handelsmissie in India een contract gesloten voor kennisuitwisseling en R&D. II.B8 Speerpunt 5: aandrijftechniek, range extenders, EMS Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Het speerpunt is als onderdeel van de roadmap opgenomen in de topsector HTSM. Ontwikkeling projecten: demonstratie Het Brabantse Heliox ontwikkelt vermogenselektronica voor vrachtwagens en snellaadsystemen. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Automotive NL organiseert bijeenkomsten, kennisoverdracht en samenwerking met Duitse partijen op dit gebied. De MIT-regeling (MKB-innovatiestimulering Topsectoren) staat open voor MKB-bedrijven die in dit speerpunt actief zijn. Star Engines heeft voor haar range extender Jerr.e een draagbare generator die benzine omzet in stroom om elektrische auto s in noodgevallen op te laden twee miljoen euro financiering opgehaald bij ondernemer Frans van Gils. Prodrive Technologies levert veel elektrische aandrijftechnieken aan partijen als ASML, en zijn hun aandacht sterk aan het vergroten richting elektrisch en autonoom automotive. II.B9 Speerpunt 6: batterij informatie interface (BII) Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Automotive NL ondersteunt/werkt samen met NXP/TUe, en TNO aan dit speerpunt. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Het speerpunt is als onderdeel van de roadmap opgenomen in de topsector HTSM. II.B10 Speerpunt 7: Driver Guidance Systemen Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Het speerpunt is als onderdeel van de roadmap opgenomen in de topsector HTSM. De provincie Brabant en de BOM zijn actief binnen dit speerpunt. Pagina 13 van 37

14 Ontwikkeling projecten: demonstratie Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu past de ontheffingsregels van zelfrijdende auto s en vrachtwagens aan zodat vanaf volgend jaar grootschalige testen op de openbare weg mogelijk worden. De RDW wordt bevoegd om voor de testritten ontheffing te verlenen. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Smart mobility is een thema bij Automotive NL, met als onderdeel daarin connected car. II.B11 Speerpunt 8: smart grids en metering Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling De netbeheerders willen van elkaar leren en elkaars kennis en ervaring gebruiken. Ze willen zo veel mogelijk ervaring opdoen met en onderzoek doen naar varianten van smart charging. Daarom is ElaadNL met de netbeheerders met het project Chargelab gestart. Hierin werken de netbeheerders, binnen hun eigen verantwoordelijkheden, samen aan één programma op het gebied van smart charging. Er zijn 4 Smart grids projecten op het gebied van EV in uitvoering binnen de tender TKI Switch2smartgrid. Inhoudelijk gaan de projecten in op de volgende onderwerpen: o het op een profijtelijke basis realiseren van een balans tussen het aanbod van decentrale duurzame energiebronnen en de vraag naar duurzame energie van elektrisch vervoer in de proefomgeving; o de opzet van een open innovatieplatform met positieve business cases van smart grids oplossingen; o het zoeken naar een doorbraak naar een brede economische inzet van (plug-in hybride) elektrische voertuigen die worden aangesloten op lokale, duurzame en fluctuerende opwekking, zoals zon-pv; o snelladers langs snelwegen, waarbij zon-pv energie levert aan een accu (op termijn accu s van EV), die vervolgens de EV opladen. Ontwikkeling projecten: demonstratie Vehicle-to-Grid Pilot in Amsterdam, gestart midden 2014, waarbij bewoners de batterij in hun elektrische auto kunnen gebruiken om lokaal opgewekte energie op te slaan. Dit is een consortium van bedrijven (Cofely, Alliander, ABB, Mitsubishi Motor Corporation, Amsterdam Smart City, Hogeschool van Amsterdam en stadsdeel Nieuw-West). Het Zonnefietspad Solarroad van TNO is gerealiseerd en levert in het eerste half jaar van 2015 meer energie op dan verwacht. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Smart Charging: Lomboxnet. Op 9 juni 2015 is de eerste zongestuurde slimme laadpaal ter wereld feestelijk in gebruik genomen waarbij een elektrische auto wordt opgeladen als de zon schijnt en kan ontladen als de zon niet aanwezig is. De opgeslagen duurzame elektriciteit in de auto kan zo door omwonenden of bedrijven gebruikt worden voor andere doeleinden. Cohere heeft een smart charging controller ontwikkeld, die gemakkelijk door een elektricien in de meterkast is te installeren. De controller meet het huidige energieverbruik in huis en past het laadvermogen van een of meerdere EV's via het laadstation dynamisch hier op aan. Ook is het systeem verbonden met het internet, zodat het kan reageren op incentives Pagina 14 van 37

15 van het energiebedrijf. Voordelen van het systeem zijn o.a. dat EV-rijders lagere installatiekosten hebben, omdat er geen verzwaring van de meterkast hoeft plaats te vinden. Daarnaast kunnen elektrische voertuigen op hoog vermogen sneller laden zonder verzwaring van de meterkast en kunnen energiebedrijven aan peak shaving doen door het managen van meerdere systemen. De Brabantse aanpak Slim Laden is van start gegaan. In het eerste kwartaal van 2014 heeft de provincie Noord-Brabant honderd innovatieve publieke laadpalen voor elektrische auto s geplaatst in de vijf grootste Brabantse steden. Breda, Eindhoven, Helmond, s-hertogenbosch en Tilburg verwelkomden de laadpalen in het kader van het proefproject Slim Laden, de Brabantse aanpak. Doel van het project is niet alleen een dekkend netwerk van openbare laadpalen, maar ook een verdere kostenreductie van laadpalen, slim laden en smart grids en efficiënte werkprocessen. 70% van de Brabantse gemeenten heeft inmiddels een handtekening gezet onder de uniforme afspraken over het plaatsen en beheren van openbare laadpalen. Dit vormt de basis voor uitrol van nog eens 155 laadpalen vanaf 2 februari Enexis heeft samen met marktpartijen voor de pilot een laadpaal ontwikkeld die 50% goedkoper is dan bestaande laadpalen. Elektrische auto s worden bovendien slim geladen, zodat lokale, schone energie goed en veilig wordt verdeeld. De werkprocessen van netbeheerder en gemeente zijn geoptimaliseerd en goed op elkaar afgestemd. Ook kan de rijder van een elektrische auto kiezen of hij stroom afneemt van de vaste stroomleverancier van de laadpaal of via zijn serviceprovider (free choice supplier); een unicum in Nederland. II.B12 Speerpunt 9: Batterij Management Systemen (BMS) Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Er is veel kennis in Nederland aanwezig op dit gebied. Dit komt o.a. tot uiting in de samenwerking tussen bedrijven en studententeams bij het bouwen van innovatieve elektrische auto s. Het speerpunt is in de roadmap van de topsector HTSM opgenomen. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie ViriCiti monitort het energieverbruik van elektrische bussen real-time, heeft inzicht in het resterend accuvermogen en bepaalt of de bus zijn dagelijkse route kan rijden. Wanneer dit niet het geval is wordt het rijgedrag van de bestuurder, de klimaatverandering of de routering van de bus aangepast. Door het systeem toe te passen kan de busoperator bussen met een kleinere accu inzetten, waardoor de TCO van elektrische bussen verbetert. Daarnaast zorgt de continue monitoring er ook voor dat ViriCiti proactief kan handelen als er onderhoudsproblemen lijken te ontstaan. Gebruik van het ViriCiti systeem kan leiden tot een TCO reductie van 15%. De oplossing van ViriCiti wordt gebruikt bij bussen in Apeldoorn, Rotterdam, Schiermonnikoog en op Schiphol. ViriCiti richt zich mede door de PIB s steeds meer op de Amerikaanse markt. Pagina 15 van 37

16 II.B13 Speerpunt 10: financieringsdiensten Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling De Stichting Zero Emissie Mobiliteit is in 2014 opgericht met als doel ondernemers actief in zero emissie mobiliteit te ondersteunen bij het aanvragen van (Europese) subsidies. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu gaf in 2014 via RVO.nl EUR subsidie op de aanschaf van elektrische taxi s en bestelauto s. II.B14 Speerpunt 11: Betaaldiensten Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Projectbetaling met NFC bankpas op laadpunten. Ontwikkeling projecten: demonstratie Plugsurfing biedt een betaalmogelijkheid voor het laden in diversie Europese landen. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Diverse bedrijven beschikken over mobiliteitspassen waarmee medewerkers onder meer toegang krijgen tot het laden op openbare laadpunten Het open en internationale platform e-clearing.net is gestart. Het nieuwe open protocol OCHP (Open Clearinghouse Protocol) is ontworpen om grensoverschrijdende partijen met hun eigen systemen aan te laten sluiten op het e-clearing.net, dat een oplossing biedt voor grensoverschrijdend laden van elektrische voertuigen. Op dit moment zijn via negen internationale partners meer dan klanten en laadpunten aangesloten via het platform. II.B15 Speerpunt 12: mobiliteitsdiensten Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Vanaf 2015 krijgen schone taxi s voorrang bij Amsterdam centraal, na 2018 wordt dit beleid verder aangescherpt richting zero emissie. Ontwikkeling projecten: demonstratie De app Social charging is een locatie gebaseerd sociaal netwerk voor elektrische autogebruikers, om zo vaker te kunnen opladen en daarmee ook het publieke oplaadnetwerk efficiënter te gebruiken Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Chauffeurs van de Rotterdamse Taxi Centrale (RTC) stappen over op elektrische taxi s. Op 6 december 2014 zijn de eerste drie elektrische taxi s van het Chinese merk BYD en een luxe Tesla Model S gepresenteerd tijdens het Ecovloot Event in Rotterdam. Binnen twee jaar wil de centrale 25 elektrische taxi s hebben rijden. Het leerlingenvervoer in de gemeente Utrecht wordt verzorgd door vervoersbedrijf Connexxion waarin minimaal 20 volledig elektrische voertuigen worden ingezet. Pagina 16 van 37

17 Het Aanvullend Openbaar Vervoer in de gemeente Amsterdam wordt verzorgd met 100 elektrische Nissans ENV200. Aanbieders van deelauto s, leasemaatschappijen, verzekeraars, gemeenten, bedrijven, belangenorganisaties en de Rijksoverheid hebben de handen ineengeslagen om samen te werken op het gebied van autodelen. In juni 2015 is de Green Deal Autodelen gesloten waarin deze partijen autodelen willen laten groeien tot een netwerk van deelauto s in ANWB, RAI, BOVAG en milieu- en leaseorganisaties (o.a. VNA) hebben een innovatiefonds voorgesteld bij het Ministerie van I&M. Dit innovatiefonds dient om enerzijds de EV-verkoop aan particulieren te stimuleren en anderzijds te zorgen dat tweedehands EV s zo min mogelijk aan het buitenland worden verkocht. Car2Go heeft in Amsterdam haar vloot elektrische deelauto s uitgebreid naar 350 voertuigen. Daarbij zijn de 300 Smarts die sinds 2011 in gebruik waren vervangen door 350 nieuwe Smart Fortwo s. Met de oude voertuigen zijn in drie jaar tijd acht miljoen kilometers elektrisch afgelegd. In oktober 2014 zijn in Sittard-Geleen de eerste tien elektrische auto s onder de naam ecarshare ingezet die door bedrijven, instellingen en burgers gezamenlijk gebruikt worden. Dit aantal wordt in 2015 substantieel uitgebreid. Sinds november 2014 kunnen ook de bewoners van Terschelling gebruikmaken van elektrische deelauto s. Er zijn 65 Nissan Leafs beschikbaar en het is de bedoeling dit uit te breiden naar 100 stuks. Reizigers op Schiphol kunnen sinds oktober 2014 kiezen voor een elektrische taxi van BBF Schipholtaxi (96 stuks in 2015) of BIOS-groep (71 stuks in 2015). De twee taxibedrijven bieden in het kader van de verleende concessie met 167 Tesla s Model S personenvervoer aan op de luchthaven. Cargohopper zero emissie stadsdistributie is uitgebreid naar de gemeente Amsterdam. Private leaseconstructie van Direct lease wordt via Natuur & Milieu aangeboden aan bewoners rond de A15 zone. In 2015 ontwikkelden NXP, V-Tron, Driessen Autolease en Accenture het VibeX protocol. Dit is een open communicatiestandaard voor het bouwen van apps voor connected cars. De app voorziet leaserijders in eerste instantie van relatief basale informatie, zoals zijn of haar rijprestatie ten opzichte van wat vastgelegd is in het leasecontract. De app moet tevens car sharing mogelijk maken in de toekomst. Dit sluit aan op het zeer omvangrijke innovatieplatform voor elektrische voertuigen dat in 2013 in Zuidoost-Brabant is gelanceerd. II.B16 Speerpunt 13: Testcentra & Keuringsdiensten (TKD) Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling De Automotive Campus in Helmond is een leer- en werkomgeving met technologische (test-)faciliteiten voor automotive en slimme mobiliteit. Ontwikkeling projecten: demonstratie De stichting E-laad is een samenwerkingsverband van een deel van Nederlandse netbeheerders. E-laad heeft een testfaciliteit voor openbare laadpunten. Het Catalaanse Applus IDIADA heeft in 2015 samen met de gebiedsontwikkelaar OMALA plannen gepresenteerd om een internationaal testcentrum voor zelfrijdende voertuigen te openen in Lelystad. Pagina 17 van 37

18 Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie Geen projecten bekend II.B17 Speerpunt 14: second life producten/diensten Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling Er loopt een project binnen de TKI Switch2Smartgrids, waarbij Mr Green, Alfen en TU Delft batterijen van auto s een tweede leven geven als energiebuffer voor zonne-energie voor snelladers. Ontwikkeling projecten: demonstratie Nederland heeft de primeur gehad om met daadwerkelijk afgedankte BEVbatterijen een Second-Life proefopstelling in te richten. Op de off-grid locatie Pampus wordt momenteel een afgedankt batterijpack ingezet, waarbij gemonitord wordt wat de veroudering is van de batterijpack en tevens wat de besparingen zijn voor de dieselgenerator die het eiland tot voor kort geheel van stroom voorzag. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie In 2015 is het Electromobility+ project ABattReLife afgerond. In ABattReLife wordt in een samenwerkingsverband van verschillende bedrijven, onderzoeksinstellingen en universiteiten gekeken naar second-life en recyclingoplossingen voor EV-batterijen. II.B18 Speerpunt 15: end of life/recycling Ontwikkeling projecten: onderzoek & ontwikkeling In Nederland bevindt zich momenteel geen recyclingfaciliteit voor Lithiumion batterijen. Echter het recyclingbedrijf Ensartech te Delfzijl heeft zich in samenwerking met Nederlandse, Duitse en Belgische uitvoeringsorganisaties (resp. ARN en Stibat, GRS en Bebat) georiënteerd op de mogelijkheid om ook Lithium-ion cellen te recyclen. Het onderwerp heeft aandacht in de batterijen werkgroep, waarin overheid, kennisinstellingen en brancheorganisaties werken aan de ontwikkeling van het speerpunt batterijen en kansen en knelpunten onderkennen. Ontwikkeling projecten: (bijna) commercieel/marktintroductie TNO en DNV.GL werken met grote autofabrikanten zoals BMW en Peugeot samen in het project AbattRelife. Dit project onderzoekt optimaal ontwerp vooraf voor goede recycling kansen achteraf en onderzoek technieken voor meer efficiënte recycling. Pagina 18 van 37

19 Bijlage II.C Onderwijs II.C1 Opleidingen en instellingen met EV-onderwijs In de onderstaande tabellen zijn specifieke opleidingen en instellingen genoemd per type onderwijs die studenten kennis bijbrengen op het gebied van EV. De tabellen zijn een actualisatie van het onderzoek dat vorig jaar door RVO is uitgevoerd. Naam MBO instelling Soort opleiding Aventus Apeldoorn Opleiding tot Technisch specialist duurzame aandrijvingen, Verkoopmanager duurzame mobiliteit Da Vinci Dordrecht Mobiliteitsacademie (i.s.m. Innovam) (Geen specifieke aandacht voor EV en/of duurzame mobiliteit) Frieslandcollege Autotechniek, incl. samenwerkingsverband met Toyota t.a.v. hybride en waterstofsystemen MBO Amersfoort Module elektrische aandrijvingen (auto s en tweewielers) MBO Utrecht Elektrisch vervoer geïntegreerd in opleiding middenkader engineering Noorderpoort Groningen Innovatiecentrum met een `merkenklas` (samenwerking met VW/Pon) Friese Poort Leeuwarden Centrum duurzame techniek (incl. duurzame Mobiliteit) Ondersteund door Europees regionaal fonds, EZ en Provincie IVA Driebergen Opleiding tot Verkoop manager mobiliteitsfonds. Hier komt EV tijdens de hele studie aan bod ROC Tilburg School voor mobiliteit, gestructureerde samenwerking met bedrijfsleven ROC Twente Duurzaam mobiliteitscentrum. Samenwerking met Fiat, Twente Milieu en met Evi-cars voor de ombouw van een conventioneel voertuig tot elektrisch voertuig ROC Nijmegen Autotechniek met aandacht voor duurzame mobiliteit, incl. een beschikbaar gestelde elektrische auto Zadkine Rotterdam Gebundelde automotive opleidingen, nauwe samenwerking met CIVOM, Electude, Albeda college en de HAN Tabel C.1: overzicht van opleidingen en opleidingsmodules op het gebied van EV bij ROC s Naam HBO-instelling Avans Breda De Haagse Hogeschool Hanze Hogeschool Groningen Hogeschool Arnhem/Nijmegen Soort opleiding Vanuit de opleiding elektrotechniek wordt ingegaan op innovaties op het gebied van elektrisch rijden, accu`s en aandrijvingen. Ook bij de ATM (academie voor technologie en management) komt het onderwerp aan bod in projecten. Avans beschikt over een expertisecentrum Duurzame innovatie. In de komende jaren zal duurzaamheid in alle opleidingen een plek krijgen. Ook is Avans deelnemer in het project van elektrische poolauto s in het paleiskwartier in Den Bosch Expertisecentrum TIS Delft (samenwerkingsverband met bedrijfsleven t.a.v. sustainable mobility, ontwikkeling elektrische sportauto) Instituut voor engineering (alternatieve brandstoffen, toepassingen elektrisch vervoer, duurzame aandrijvingen) HAN automotive (samen met Hogeschool Rotterdam en Fontys hogeschool samenwerkend in ACE). Het expertisecentrum van het HBO samen met bedrijfsleven (onderzoeksprojecten, testopdrachten, opleidingen alle niveaus;) Pagina 19 van 37

20 Post-HBO opleiding Duurzame mobiliteit, in samenwerking met TNO; Post-HBO opleiding Elektronica in elektrische en hybride voertuigen Hogeschool Rotterdam Deelnemer in ACE, accent op elektrotechniek, stil en zuinig stadsvervoer, verschillende onderzoeklijnen Fontys Hogeschool Deelnemer in ACE. Biedt de bachelor Automotive aan, met een Eindhoven specialisatie in Future Power Train, over onder andere hybride aandrijving en elektrische aandrijving Hogeschool van Naast onderwijs ook onderzoeklijnen voor oplaadinfrastructuur Amsterdam en laad data analyse, elektrische witte fietsen en duurzame city logistiek Hogeschool Zuyd Hogeschool Zuyd is partner van De Wijk van Morgen. Binnen dit concept werken studenten van de faculteit Bèta Sciences and Technology aan projecten, waaronder elektrisch rijden. IVA Driebergen Hogere management opleiding voor mobiliteitsbranche. Ook hier komt EV aan bod bij alle verschillende facetten van de opleiding (sales, techniek en marketing) Tabel C.2: overzicht van onderwijsaanbod op het gebied van EV bij HBO instellingen Naam WO instelling Soort opleiding TU Delft Initiatiefnemer van D-INCERT (Dutch Innovation Centre for Electric Road Transport) Netwerkorganisatie die onderzoek, onderwijs en technologische innovatie verbindt. Naast opleidingen op de verschillende niveaus, onderzoeklijnen voor accu`s, oplaadinfra, energietransitie en netinpassing, leefomgeving en mobiliteit. Tevens onderzoekprogramma met Shell in het Sustainable Mobility Programme TU Twente Bundeling van automotive opleidingen en onderzoek in het Mobility Lab. Veel en divers onderzoek t.a.v. aspecten van duurzame mobiliteit TU Eindhoven Automotive kent opleidingen tot op het hoogste niveau. De onderwijsopzet is multidisciplinair en omvat alle technische en niet technische aspecten van automobiliteit. Er is veel aandacht voor duurzaamheid en innovatie. Bijvoorbeeld in de opleiding Technische Innovatiewetenschappen, de master Automotive Technology en de major automotive. Universiteit Utrecht Elektrisch vervoer is structureel ingebed binnen de curricula van Automotive Engineering, Electrical Engineering en de master Science and Innovation Management Rijksuniversiteit Projectmatig binnen de masterstudie Energy & Environmental Groningen Sciences en Environmental and Infrastructure Planning Vrije Universiteit (VU) Aan de VU komt elektrisch vervoer aan bod binnen het bachelor en het master programma van de opleiding Science Business and Innovation, en het masterprogramma Science for Energy and Sustainability Universiteit van Het masterprogramma Science for Energy and Sustainability (in Amsterdam samenwerking met de VU) en de minor Science for Sustainability besteden aandacht aan EV in de vorm van een verplicht vak tijdens het programma Tabel C.3: overzicht onderwijsaanbod op het gebied van EV bij WO instellingen Pagina 20 van 37

21 Opleidingsinstituten Naam instelling Soort opleiding ARN Kenniscentrum duurzame mobiliteit met opleiding over recycling van elektrische voertuigen en batterijen Innovam Opleidingen, examens voor de mobiliteitsbranche. Met betrekking tot elektrisch vervoer m.n. het aspect veilig werken GMTO Motortechnische opleidingen met opleiding hybride vervoer (diagnosticeren) Mikrocentrum Onafhankelijk kenniscentrum dat enkele modules over nieuwe aandrijflijnen geeft Civom Ontwikkelen opleidingen en trainingen (in opdracht van het bedrijfsleven) op MBO-niveau in de regio Rijnmond. Elektrisch vervoer en hybride voertuigen maken deel uit van het pakket Electude Ontwikkelen opleidingen op het gebied van voertuig elektronica (in opdracht van het bedrijfsleven) Veel kennis van elektrische en hybride aandrijflijnen Tabel C.4: overzicht van onderwijsaanbod op het gebied van EV bij opleidingsinstituten II.C2 Toelichting steekproef Ynnovators. Ter ondersteuning van de onderwijsuitkomsten met betrekking tot de verzilvering van het verdienpotentieel van elektrisch vervoer is een korte steekproef gedaan onder ongeveer 50 leden van Ynnovators : het netwerk van young professionals dat werkt aan elektrisch vervoer. 63% van de ondervraagden tijdens deze steekproef is WO opgeleid. Dit zegt iets over het netwerk, en de resultaten zijn hierdoor dus op sommige onderdelen beperkt representatief voor de hele sector. In diagram #1 is te zien wat het hoogst genoten studieniveau is van de deelnemers aan deze steekproef. Figuur C.1 Opleidingsniveau respondenten Ynnovators enquête Van de ondervraagden gaf 59% aan dat er binnen hun opleiding geen aandacht werd besteed aan elektrisch vervoer. Bovendien gaf 52% aan dat ook duurzame mobiliteit niet aan bod is gekomen in het studieprogramma. Van de respondenten die aangaven dat elektrisch vervoer aan bod kwam in hun opleiding, was dit in slechts een aantal gevallen een verplicht onderwerp binnen de opleiding. De opleidingen die hierbij werden genoemd zijn: HBO Automotive (Autotechniek), Hogeschool Rotterdam WO Bachelor Science Business and Innovation (VU) HTS Autotechniek, HAN Cursus Energietechniek, HAN Pagina 21 van 37

22 Meestal werd aangegeven dat EV een losse module of keuzevak betrof tijdens de opleiding. Voorbeelden van keuzevakken die genoemd werden bij de respondenten waren: Nuon Solar Team (TU Delft) Industrial Design Engineering (TU Delft) Sustainable Mobility Innovations (HTS Autotechniek) Duurzaam Ondernemen (Radboud Universiteit) Environment & Society (Radboud Universiteit) Mobiliteitsgeografie I en II (UvA) Innovation in Europe (UvA) Sustainable mobility (UU) Het viel op dat de sectoren waar de respondenten in zijn opgeleid voordat ze werkzaam werden in de EVsector, aardig uiteen lopen. In diagram #2 is de verdeling te zien van de respondenten over tien verschillende sectoren. Figuur C.2 sectoren waarin respondenten opgeleid zijn Het is daarom ook niet verrassend dat slechts 6,5% van de respondenten aangeeft dat ze bewust gekozen hebben voor hun opleiding om te kunnen werken in de EV-sector. 54% van de Figuur C.3 Uitkomsten steekproef enquête Ynnovators ondervraagden geeft aan dat zij tijdens hun loopbaan per toeval in de EV-sector terecht zijn gekomen (diagram #3). Pagina 22 van 37