Elektrisch vervoer in Nederland

Transcriptie

1 Elektrisch vervoer in Nederland Highlights 2014 Elektrisch rijden is een innovatie die economische kansen biedt voor het Nederlandse bedrijfsleven. Nederlandse bedrijven zijn onder meer actief in laadinfrastructuur, laaddienstverlening, productie van componenten en productie van lichte elektrische voertuigen, waaronder elektrische scooters. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland stimuleert elektrisch rijden in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Nederlandse bedrijven, maatschappelijke instellingen, kennisinstituten en overheden werken in (inter)nationaal verband gezamenlijk aan de versnelde toename van elektrisch vervoer en het benutten van de bijbehorende economische kansen. En het gaat goed met elektrisch vervoer! Het aantal elektrische auto s is in Nederland het afgelopen jaar sterk toegenomen. Dit alles in een over de gehele linie krimpende automarkt. Ook het aantal ondernemers op het gebied van elektrisch rijden neemt toe. Vooral op het vlak van (maatwerk) voertuigen, aandrijftechnieken, mobiliteitsdiensten en handel is de bedrijvigheid toegenomen. In 2014 werden veel activiteiten ontplooid en belangrijke resultaten geboekt. Dit document bevat een selectie van de belangrijkste gebeurtenissen, oftewel de highlights van De meest actuele en extra informatie kan men vinden op de website Duurzaam, Agrarisch, Innovatief en Internationaal Ondernemen

2 Inhoudsopgave Economische kansen voor elektrisch vervoer 3 CE Delft: Werkgelegenheid in 2020 factor 6 hoger 3 Innovatievouchers elektrische mobiliteit succesvol 3 Onderwijs 4 Stella Goes USA en Tesla meets Stella 4 STORM 4 Isa 4 Delfts raceteam wint Brits kampioenschap 4 Studenten raceteams beloond 4 Internationaal 5 Stimulering door de regio 6 Utrecht voert als eerste stad milieuzone voor personenvoertuigen in 6 Brabantse aanpak Slim Laden van start 6 Regionale stimulering in het kort 6 Marktontwikkeling 7 Formule E-Team 11 Inbreng Autobrief II 11 Meer elektrische kilometers PHEV s 11 Duurzame Brandstofvisie met actieplan 11 Onderzoek 12 Vertrouwen in opladen gestegen 12 Kansen voor inductief laden 12 Monitoring plug-in hybrides 12 Veiligheid 13 Communicatie 14 Publicaties 15 Ontwikkeling van elektrisch vervoer in cijfers 16 Colofon 21 Financiële stimulering 9 Green Deals gerealiseerde laadpunten 10 Versnelling innovatie midden- en kleinbedrijf 10 Emissievrij goederenvervoer in Nederlandse binnensteden 10 2

3 Economische kansen voor elektrisch vervoer De werkgelegenheid van de sector elektrisch vervoer is tussen 2008 en 2013 vervijfvoudigd. Het is de voornaamste conclusie van een rapportage van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland over de verzilvering van het verdienpotentieel van elektrisch rijden. Het aantal voltijdbanen (FTE s) is gestegen van 300 in 2008 naar in De meeste werkgelegenheid levert het plaatsen van oplaadpunten op. Ook de ontwikkeling van maatwerkvoertuigen en aandrijftechniek alsmede handel en mobiliteitsdiensten brengen de nodige werkgelegenheid met zich mee. De bruto toegevoegde waarde van de sector is in 5 jaar gestegen van 20 naar 120 miljoen euro. Volgens de geïnterviewde leden van Vereniging DOET zullen de werkgelegenheid, omzet en export zich de komende 4 jaar positief blijven ontwikkelen, met een verdubbeling in 2017 als resultaat. CE Delft: Werkgelegenheid in 2020 factor 6 hoger De Nederlandse sector voor elektrisch vervoer herbergt in tot FTE s, met als middenschatting FTE s, ervan uitgaande dat de overheidsdoelstelling van elektrische voertuigen in 2020 wordt gerealiseerd. Dit alles blijkt uit een rapport van CE Delft dat op verzoek van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland een inschatting heeft gemaakt van de werkgelegenheid in de Nederlandse sector van elektrisch vervoer in Met deze cijfers ligt de werkgelegenheid in 2020 een factor 6 hoger dan in Het grootste deel van de werkgelegenheid in 2020 wordt verwacht in het deelsegment laadinfrastructuur en smart grids. Voor de komende jaren wordt een forse groei verwacht van het aantal laadpunten in Nederland, waardoor er in dit segment veel extra werkgelegenheid ontstaat voor Nederlandse bedrijven. Ook in het deelsegment aandrijftechniek en componenten, batterijmanagement- en informatiesystemen wordt een forse groei van werkgelegenheid ingeschat. Innovatievouchers Elektrische Mobiliteit succesvol Ruim 50 bedrijven hebben een innovatievoucher verzilverd bij een kennisinstelling. 56% van deze projecten krijgt een vervolg en tenminste de helft van de bedrijven vindt dat door de innovatievouchers de toegang tot een kennisinstelling laagdrempeliger is geworden. Het zijn de voornaamste resultaten van de Innovatievouchers Elektrische Mobiliteit die het Ministerie van Economische Zaken verstrekt heeft aan MKB-ondernemers. Op deze wijze worden de MKB-bedrijven gestimuleerd om meer gebruik te maken van de kennis over elektrisch vervoer bij kennisinstellingen. 3

4 Onderwijs Stella Goes USA en Tesla meets Stella Met 2 eerste plaatsen en 1 derde plaats gooiden de studententeams van de universiteiten Eindhoven, Delft en Twente in het najaar van 2013 hoge ogen tijdens de World Solar Challenge. In 2014 werd voortgebouwd op dit succes. De zonneauto Stella van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) maakte in de zomer van 2014 een reis van 10 weken door de Verenigde Staten. Tijdens de tournee konden de Amerikanen kennismaken met hét schoolvoorbeeld van Hollandse innovatie: de eerste gezinsauto op zonne-energie. Stella voer langs oude en nieuwe mekka s van de Amerikaanse auto-industrie. De zonneauto nam daarbij deel aan een reeks van demonstraties, testritten en expo s tijdens de National Drive Electric Week, waarbij ook de fabriek van Tesla bezocht werd. Stella was eerder in het voorjaar van 2014 onder het motto Tesla meets Stella al te bewonderen op de Hannover Messe. Onder het motto high tech ontmoet energie en automotive kwamen op deze omvangrijke beurs Nederlandse, Duitse en internationale organisaties bijeen om samen de innovaties op het snijvlak van high tech en energy en automotive te verkennen, met Stella als middelpunt van alle aandacht. Inmiddels is het Solar Team Eindhoven, verantwoordelijk voor het ontwerp en de bouw van Stella, bezig met het ontwerpen van de opvolger van Stella: een verbeterde versie van de zonneauto. Bovendien is Stella in de race voor een Crunchie, veelal getypeerd als de Oscars voor technologie uitgereikt door de 2 internationale technologiewebsites TechCrunch en VentureBeat. Stella neemt het in de categorie Best Technology Achievement op tegen projecten van Apple, SpaceX, Bitcoin en de European Space Agency. STORM Een nieuwe groep studenten bereikte in de loop van 2014 een mijlpaal in zijn eigen ultieme avontuur: de 80 Day Race. De studenten van STORM Eindhoven gaan in 2016 op de afgelopen jaar gepresenteerde zelfontworpen elektrische motor in tachtig dagen de wereld rond. Met de wedstrijd worden teams uitgedaagd in tachtig dagen op een duurzame manier de wereld rond te reizen zonder gebruik van fossiele brandstoffen en verbrandingsmotoren. De race bestaat uit acht etappes die de equipes van de ene wereldstad naar de andere voeren. Bijzonder is dat het geen studentencompetitie betreft en STORM Eindhoven daardoor een unieke positie inneemt. Isa De studenten van de TU/e presenteerden in maart 2014 Nederlands zuinigste stadsauto: Isa. De volledig elektrisch aangedreven tweepersoonsauto is extreem zuinig. Omgerekend naar benzine zou het verbruik 1 liter op 500 kilometer zijn. De elektrische stadsauto deed onder meer mee aan de Shell Eco-Marathon en is goedgekeurd voor de openbare weg. Delfts raceteam wint Brits kampioenschap In 2014 bouwde een groep van zo n tachtig studenten van de TU Delft in één jaar een elektrische Formula Student auto. De auto deed mee aan internationale competities waar in totaal meer dan studenten aan deelnamen. Op het Formule 1-circuit van Silverstone werd het Britse kampioenschap in de wacht gesleept en de tweede plaats op de wereldranglijst verstevigd. Studenten raceteams beloond 17 studentenraceteams van Nederlandse hogescholen en universiteiten ontvingen op Ecomobiel 2014 uit handen van Dutch-INCERT ieder een innovatiecheque ter waarde van De jeugd heeft de toekomst, Nederland presteert met haar teams al jaren uitmuntend in verschillende races. Dit zijn teams van wereldklasse. Wat dat betreft ligt er een mooie toekomst klaar voor Nederland op het gebied van elektrische mobiliteit, aldus Frank Rieck, voorzitter van Dutch-INCERT. Elk team kreeg tijdens de presentatie een minuut de tijd om zichzelf te pitchen. Personenauto s op zonneenergie, boten, motorfietsen, driewielers en racekarts passeerden de revue. 4

5 Internationaal Een collectief van meer dan 30 Nederlandse bedrijven en overheidsinstellingen presenteerde zich in Duitsland op de Hannover Messe 2014 met een Holland e-mobility House. Bedrijven konden meedoen aan matchmaking bijeenkomsten. De Nederlandse delegatie werd daarnaast uitgenodigd voor uitwisselingen met de verschillende Duitse deelstaten. In het kader van het programma Partners for International Business (PIB) gericht op groepen bedrijven die gezamenlijk een buitenlandse markt willen betreden en met het PIB een afgestemde strategie creëren in plaats van losstaande activiteiten zijn in 2014 diverse successen geboekt. Het PIB Coast to Coast EV Connection een samenwerking tussen de Amerikaanse Westkust en Nederland heeft via een groot aantal activiteiten nieuwe kansen voor Nederlandse bedrijven gegenereerd. Onder meer Stella, werelds eerste gezinsauto op zonne-energie van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e), gooide hoge ogen en maakte een succesvolle tour langs de Amerikaanse Westkust. Als spin-off van deze tour heeft de CEC goes NL e-mobility Tour plaatsgevonden door de Amerikaanse commissioner Scott. Deze heeft met zijn adviseur in Nederland een vijftiental bedrijven bezocht. Verder heeft het PIB Coast to Coast EV Connection in 2014 twee congressen en een reeks workshops (mede) georganiseerd. Daarnaast vormen de tientallen nieuwe netwerkcontacten die de kansen voor Nederlandse bedrijven versterken en de marktentree versoepelen een meetbaar resultaat. Bovendien hebben diverse Nederlandse ondernemingen al voor vele honderdduizenden tot enkele miljoenen aan orders uit Amerika mogen bijschrijven. Het in december 2013 gestarte PIB East Coast Electric, gericht op de Amerikaanse Oostkust, heeft in 2014 een government-togovernment missie georganiseerd. Nederlandse overheidsvertegenwoordigers hebben hierbij op staats- en stadsniveau gesproken met Boston, Massachusetts, Connecticut, New York en met lokale netwerkbedrijven. Als uitvloeisel van de missie is een concrete lijst met actiepunten voor verdere internationale samenwerking tussen Nederland en de Amerikaanse Oostkust. Nederland participeert in het internationale samenwerkingsverband Implementing Agreement on Hybrid and Electric Vehicles (IA-HEV) van het Internationaal Energie Agentschap (IEA). Nederland geeft samen met België leiding aan het in 2014 gestart IA-HEV-project dat in 2014 en2015 in kaart brengt hoe de waardeketen van elektrisch vervoer in een aantal landen eruitziet en waar (inter)nationale kansen liggen. Onder het motto NRW meets NL en NL meets NRW heeft in 2014 een aantal bijeenkomsten plaatsgevonden tussen Nederlandse bedrijven, kennis- en overheidsinstellingen en hun collega s uit de Duitse staat Noordrijn-Westfalen. Daarbij zijn de kansen voor Nederlandse bedrijven verkend bij de uitrol van elektrisch vervoer in Duitsland. Onder meer tijdens de Woche der Elektromobilität zijn in Aken ideeën gegenereerd voor grensoverschrijdende projecten. Daarnaast vonden bijeenkomsten plaats met als centraal thema verduurzaming van logistiek en de rol van ICT bij elektrische mobiliteit. Hoogtepunt van het opstarten van de activiteiten is de eerste ontmoeting in het kader van de opstart van een mogelijke PIB met Duitsland. In oktober 2014 bezocht een Latijns-Amerikaanse delegatie Nederland om kennis op te doen over elektrisch vervoer. Een delegatie bestaande uit een tiental politici uit Ecuador, Mexico en Colombia heeft zich verdiept in de Nederlandse aanpak. De betrokken partijen hebben goede hoop dat het bezoek leidt tot kansen voor Nederlandse bedrijven in Latijns-Amerika. 5

6 Stimulering door de regio Utrecht voert als eerste stad milieuzone voor personenvoertuigen in Personen- en bestelauto s op diesel van vóór 1 januari 2001 mogen sinds 1 januari 2015 niet langer de Utrechtse binnenstad in. Utrecht heeft per 1 januari 2015 als eerste stad in Nederland een dergelijke milieuzone verwelkomd. Er was er al een voor vrachtwagens en deze is nu dus ook van kracht voor personen- en bestelauto s op diesel van vóór 1 januari De voertuigen worden in de milieu zone geweerd, omdat zij veel vervuilende uitstoot veroorzaken. Het weren heeft volgens de stad een groot effect op de luchtkwaliteit en daarmee een positief effect op de gezondheid van de stadsbewoners. Samenhangend met het invoeren van de milieuzone er besloten om subsidies te verschaffen aan burgers en bedrijven die hun voertuig willen laten slopen en eventueel vervangen. De gemeente is in 2014 drukdoende geweest met het optuigen van de sloop- en stimuleringsregeling. Voor de subsidieregeling is tot 1 juli ,7 miljoen beschikbaar. Brabantse aanpak Slim Laden van start In het eerste kwartaal van 2014 heeft de provincie Noord-Brabant honderd innovatieve publieke laadpalen voor elektrische auto s geplaatst in de 5 grootste Brabantse steden. Breda, Eindhoven, Helmond, s-hertogenbosch en Tilburg verwelkomden de laad palen in het kader van het proefproject Slim Laden, de Brabantse aanpak. Doel van het project is niet alleen een dekkend netwerk van openbare laadpalen, maar ook een verdere kosten reductie van laadpalen, slim laden en smart grids en efficiënte werkprocessen. 70 procent van de Brabantse gemeenten heeft inmiddels een handtekening gezet onder de uniforme afspraken over het plaatsen en beheren van openbare laadpalen. Dit vormt de basis voor uitrol van nog eens 155 laadpalen vanaf 2 februari Enexis heeft samen met marktpartijen voor de pilot een laadpaal ontwikkeld die 50% goedkoper is dan bestaande laadpalen. Elektrische auto s worden bovendien slim geladen, zodat lokale, schone energie goed en veilig wordt verdeeld. De werkprocessen van netbeheerder en gemeente zijn geoptimaliseerd en goed op elkaar afgestemd. Ook kan de rijder van een elektrische auto kiezen of hij stroom afneemt van de vaste stroomleverancier van de laadpaal of via zijn serviceprovider (free choice supplier); een unicum in Nederland. 6

7 Verder is in 2014 één arbeidsgang ontwikkeld waar de aannemer de laadpaal niet alleen plaatst, maar ook aansluit op het elektriciteitsnet. Ook kan hij de inrichting van het parkeervak verzorgen. Tot nu toe werden deze werkzaamheden door verschillende partijen uitgevoerd. In de praktijk betekent dit dat er voortaan maar één keer het busje van een aannemer in de straat komt en de laadpaal sneller opgeleverd wordt. Regionale stimulering in het kort De gemeente Utrecht stelde in 2014 opnieuw subsidie beschikbaar om elektrisch rijden aantrekkelijker te maken. Er konden subsidies aangevraagd worden voor het neerzetten van oplaadpunten en voor de aanschaf of lease van elektrische scooters. Bedrijven en instellingen in Den Haag konden tot 1 november 2014 subsidie aanvragen voor het plaatsen van laadpunten met een maximum van per locatie. Wie zijn dieselauto van 9 jaar of ouder in 2014 liet slopen en vervolgens een elektrische auto aanschafte, kreeg van de gemeente Rotterdam subsidie. MRA-Elektrisch is in 2014 gestart de voorbereidingen om te komen tot de realisatie van extra laadpunten in de provincies Noord-Holland, Flevoland en Utrecht. Bovendien zal het aantal laadpunten in Amsterdam voor 2016 groeien naar stuks. In de provincie Gelderland zijn sinds de zomer van 2014 de eerste van extra openbare laadpunten geplaatst. In Rotterdam moet het goederenvervoer in 2020 volledig emissie vrij zijn. De gemeente Rotterdam en goederenvervoerders hebben deze ambitie bekrachtigd in de Green Deal 010 Zero Emmission Stadslogistiek. Onder meer de bevoorrading van winkels moet in 2020 grotendeels met elektrische voer tuigen gebeuren. Het GVB van de stadsregio Amsterdam streeft ernaar om vanaf 2017 trolleybussen in te zetten in de hoofdstad. Omdat de reguliere bussen in 2017 vervangen moeten zijn, gaat het GVB vanaf dan stapje voor stapje de trolleybussen inzetten. In dit jaar zullen veertig bussen vervangen worden. Nederland is eind elektrische bussen met waterstoftechnologie rijker. De Rijksoverheid heeft de stadsregio s Arnhem-Nijmegen, Eindhoven en Rotterdam en de provincies Zuid-Holland en Groningen subsidie toegekend voor 10 nieuwe waterstofbussen en 2 extra vulpunten. 7

8 Marktontwikkeling elektrische auto s opgesteld. Het Formule E-Team wil dat elektrisch vervoer ook aantrekkelijk wordt voor consumenten en maakt via de roadmap de kansen en knelpunten inzichtelijk. Het aantal elektrische voertuigen op de Nederlandse wegen is in 2014 toegenomen van naar Onder meer Audi (A3 e-tron), Volkswagen (e-golf), BMW (i8) en Nissan (bestelwagen e-nv200) kwamen in 2014 met nieuwe elektrische modellen. Ook in 2015 lanceren diverse autofabrikanten nieuwe elektrische modellen. De nieuwe portal wijst ondernemers op de mogelijkheden van elektrische bestelbussen. MRA-Elektrisch, Rotterdam, Utrecht en Amsterdam spannen zich samen met de ANWB, het Europees programma Life+ en diverse markt partijen in, om langs deze weg schoner vervoer bij ondernemers in Nederland te stimuleren. Ondernemers worden daarbij op weg geholpen bij de aanschaf van een e-bestelbus. Car2Go heeft in Amsterdam haar vloot elektrische deelauto s uitgebreid naar 350 voertuigen. Daarbij zijn de 300 Smarts die sinds 2011 in gebruik waren vervangen door 350 nieuwe Smart Fortwo s. Met de oude voertuigen zijn in 3 jaar tijd 8 miljoen kilometers elektrisch afgelegd. Ook andere projecten met elektrische deelauto s zijn in 2014 van start gegaan. In oktober 2014 zijn in Sittard-Geleen de eerste 10 elektrische auto s onder de naam ecarshare ingezet die door bedrijven, instellingen en burgers gezamenlijk gebruikt worden. Dit aantal wordt in 2015 substantieel uitgebreid. Sinds november 2014 kunnen ook de bewoners van Terschelling gebruikmaken van elektrische deelauto s. Er zijn 65 Nissan Leafs beschikbaar en het is de bedoeling dit uit te breiden naar 100 stuks. Tesla Motors Europe opent in Tilburg naast het al aanwezige distributiecentrum en de assemblagefabriek een tweede vestiging. In 2014 is in Tilburg de vijfde Nederlandse showroom van Tesla geopend. In 2015 worden bovendien 2 showrooms gerealiseerd in Rotterdam en Utrecht. Natuur & Milieu is in 2014 samen met Project A15 initiatiefnemer van de allereerste privé lease-actie voor elektrische auto s. Via de actie Nu Elektrisch betalen consumenten een vast bedrag per maand en er zijn geen extra kosten zoals onderhoud, verzekeringen of reparaties. Deelnemers hebben de keuze uit 4 volledig elektrische auto s. Het streven is om zo extra Nederlanders volledig elektrisch te laten rijden in 2014 en Het Formule E-Team heeft de roadmap consumentenmarkt Laadinfrastructuur De Nederlandse laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen is ook in 2014 fors gegroeid. Het aantal publieke laadpunten nam in 2014 toe van tot stuks. Het aantal semipublieke laadpunten groeide het snelst, van tot stuks. Het aantal private laadpunten steeg van naar stuks. Het aantal snelladers nam tenslotte toe van 106 tot 254 stuks. Diverse provinciale en regionale overheden hebben in 2014 progressie geboekt met het realiseren van publieke laadinfrastructuur. Noord-Brabant heeft via het project Slim Laden, de Brabantse aanpak opdracht gegeven voor het plaatsen van in totaal 155 dubbele laadpalen in 70 procent van de Brabantse gemeenten. De provincie Gelderland heeft een concessie verleend aan Cofely Nederland om een netwerk van openbare oplaadpunten te realiseren en exploiteren in 62 Gelderse gemeenten. MRA Elektrisch heeft plannen om elektrische laadpunten in de provincies Noord-Holland, Flevoland en Utrecht te realiseren. Tenslotte hebben de steden Den Haag en Utrecht in 2014 subsidie beschikbaar gesteld voor het realiseren van enkele tientallen (semi-)publieke laadpunten. 8

9 De toename van het aantal snelladers is grotendeels toe te schrijven aan de nieuwe stations van Fastned. Het bedrijf realiseert op verzorgingsplaatsen langs de Nederlandse snelwegen momenteel 1 nieuw snellaad station per week. De Europese Unie heeft Fastned inmiddels 2 miljoen euro subsidie toegekend voor de aanleg van een corridor van 94 snellaadstations voor elektrische auto s langs belangrijke Noord-Europese snelwegen, onder meer in Duitsland. Ondertussen kunnen Tesla-bezitters op 3 plaatsen in Nederland gratis hun Tesla snelladen. Tesla heeft in het najaar van 2014 haar derde Nederlandse locatie geopend met Superchargers. Europabreed zijn er inmiddels meer dan 50 locaties met Superchargers. Eind 2014 is de stichting Nationaal Kennisplatform Laadinfrastructuur (NKL) opgericht. Het NKL heeft tot doel met alle betrokken stakeholders via gezamenlijke projecten de kosten voor de publieke laadinfrastructuur te verlagen. Daartoe wordt ook gewerkt aan de optimalisatie van het realisatieproces (netbeheerder laadexploitant gemeente). Bij 82% van de Nederlandse gemeenten komen aanvragen binnen voor (openbare) laadpalen. Dit blijkt uit onderzoek van Natuur & Milieu onder een representatieve groep van 166 Nederlandse gemeenten. Tegelijkertijd blijkt dat 75% van de Nederlandse gemeenten geen budget heeft om de aanvragen te honoreren. Natuur & Milieu heeft berekend dat bij de voorspelde groei van elektrisch rijden de komende 3 jaar ongeveer publieke laadpalen nodig zijn. Taxi Reizigers op Schiphol kunnen sinds oktober 2014 kiezen voor een elektrische taxi van BBF Schipholtaxi (96 stuks in 2015) of BIOS-groep (71 stuks in 2015). De 2 taxibedrijven bieden in het kader van de verleende concessie met 167 Tesla s Model S personenvervoer aan op de luchthaven. Met dat aantal Tesla s, die terecht kunnen bij enkele tientallen oplaadpalen, mag Schiphol zich het elektrische taxiparadijs van de Europese luchthavens noemen. Eind 2014 stonden er 246 elektrische taxivoertuigen die rondrijden op de Nederlandse wegen geregistreerd bij de RDW. Noord-Holland en Zuid-Holland zijn de hofleveranciers als het gaat om regio s met de meeste elektrische taxi s. De provincie Utrecht volgt op gepaste afstand. Opvallend is dat er in Nederland slechts 7 plug-in hybride voertuigen (PHEV s) worden ingezet als taxi en het in alle andere gevallen volledig elektrische voertuigen (BEV s) betreft. E-distributie 8 grote en 18 kleine gemeenten gaan in het kader van de Green Deal Zero Emission Stadslogistiek binnen stedelijk vervoer zo veel mogelijk plaats laten vinden via CO₂-emissievrije voertuigen zoals elektrische bestel- en vrachtwagens. De komende 5 jaar proberen de deel nemers met living labs nieuwe technologieën in een stroomversnelling te brengen. Horecaklanten van bierbrouwer Heineken krijgen sinds november 2014 hun bier geleverd met elektrische vrachtwagens. Heineken en Amsterdam nemen deel aan het Europees project FREVUE, dat elektrisch vracht vervoer door de stad stimuleert. Heineken gebruikt in de komende jaren tenminste 4 elektrische vrachtwagens in de hoofdstad. Het streven is om in 2020 alle horeca distributie in de grote steden en de Randstad met nul emissie uit te voeren. Thuisbezorgd.nl heeft in Utrecht sinds eind 2014 de beschikking over 200 elektrische GOVECS-scooters. Thuisbezorgd.nl, onderdeel van Takeaway.com, telt in Nederland meer dan aangesloten restaurants. Via de website of app van Thuisbezorgd.nl kunnen bij deze restaurants maaltijden besteld worden. Maandelijks bezorgen al die restaurants in Nederland meer dan 1 miljoen bestellingen. De aangesloten restaurants kunnen via een leasecontract met een vast bedrag per dag over een elektrische scooter beschikken. 9

10 Financiële stimulering Diverse fiscale voordelen hebben ervoor gezorgd dat ook gedurende het jaar 2014 in Nederland het aantal elektrische voertuigen flink is gestegen. Het fiscale stimuleringspakket zag er in 2014 als volgt uit: -- vrijstelling van belasting van personenauto s en motorrijwielen (BPM); -- vrijstelling van motorrijtuigenbelasting (MRB); -- 4% bijtelling voor leaserijders van volledig elektrische voertuigen (FEV s) en 7% bijtelling voor leaserijders van plug-in hybride elektrische voertuigen (PHEV s, 1 tot 50 gram CO₂-uitstoot); -- milieu-investeringsaftrek (MIA) van maximaal 36% van een maximum van Staatssecretaris van Financiën Eric Wiebes kondigde in het najaar van 2014 uitstel van de Autobrief 2.0 aan tot medio Nieuwe autobelastingen gaan daardoor pas in per 1 januari is een tussenjaar waarvoor RAI Vereniging, BOVAG, Natuur & Milieu en Vereniging van Nederlandse Autoleasemaatschappijen (VNA) een breed gedragen alternatief plan overeen zijn gekomen met de Rijksoverheid: -- het huidige aantal van 5 bijtellingscategorieën gaat in 2016 terug naar 4; -- in 2016 blijft het bijtellingstarief voor FEV s 4%; -- behoud van vrijstelling van motorrijtuigenbelasting (MRB) voor de volledig elektrische auto in 2016; -- in 2016 wordt het bijtellingstarief voor PHEV s verhoogd naar 15%. Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu gaf in 2014 via de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland subsidie op de aanschaf van elektrische taxi s en bestelauto s. In Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Arnhem/Nijmegen en omliggende gemeenten gold subsidie per voertuig. Verschillende overheden volgden dit voorbeeld en zorgden gedurende 2014 voor extra stimulering, zoals Amsterdam ( extra subsidie tot 1 januari 2016), Limburg ( extra subsidie tot 1 oktober 2015) en Tilburg ( extra subsidie tot 1 juni 2015). 10

11 Green Deals De Rijksoverheid helpt andere overheden burgers, bedrijven of organisaties bij het realiseren van duurzame initiatieven die moeilijk van de grond komen. Eén van de manieren om dit te doen is door een Green Deal aan te gaan met initiatiefnemers van duurzame projecten en ideeën. Ook op het gebied van elektrisch vervoer is er in de afgelopen jaren een fors aantal Green Deals afgesloten, de belangrijkste hoogtepunten van 2014 uit deze Green Deals op een rij gerealiseerde laadpunten De Green Deal Laadinfrastructuur Elektrisch Vervoer werd in de zomer van 2014 afgerond. Het beoogde resultaat is behaald met de uitrol van intelligente laadpunten en 100 snellaadpunten voor elektrische auto s. De Green Deal afgesloten tussen The New Motion en de Rijksoverheid werd vanwege zijn succes zelfs beloond met de allereerste Green Deal Award. In het kader van de Green Deal zijn overigens ook voorstellen gedaan voor een meer flexibele invulling van de Energiewet en aangaande de financiering van publieke laadinfrastructuur. Versnelling innovatie midden- en kleinbedrijf Ook de Green Deal Versnelling Innovatie MKB is in 2014 afgerond. Doel was om via het stimuleren van kruisbestuiving tussen MKB-bedrijven en kennisinstellingen het innovatief vermogen van de Nederlandse economie en het verdienpotentieel van het MKB te versterken. DUTCH-Incert, Vereniging DOET, Syntens en Automotive NL stelden in het kader van deze Green Deal samen met het Ministerie van Economische Zaken en AgentschapNL (inmiddels de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) een voucherregeling open. Ruim 50 bedrijven hebben een innovatievoucher verzilverd bij een kennisinstelling. Tenminste de helft van de bedrijven vindt dat door de innovatievouchers de toegang tot een kennisinstelling laagdrempeliger is geworden. Emissievrij goederenvervoer in Nederlandse binnensteden 8 grote en 18 kleine gemeenten gaan de komende 10 jaar proberen hun goederenvervoer in de binnenstad vrij te maken van luchtverontreiniging. Zij zetten in november 2014 hun handtekening onder de Green Deal Zero Emission Stadslogistiek, samen met vervoerders, autofabrikanten, belangenorganisaties en de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Economische Zaken. De ondertekenende steden zijn Delft, Groningen, Maastricht, Rotterdam, Utrecht en Zutphen, Arnhem, Nijmegen en de 18 kleinere gemeenten uit de stadsregio Arnhem-Nijmegen. De Green Deal vloeit voort uit het SER Energieakkoord. Doel van de gemeenten is om het binnenstedelijke vervoer zo veel mogelijk plaats te laten vinden met emissievrije voertuigen zoals elektrische bestel- en vrachtwagens. De komende 5 jaar proberen de deelnemers met living labs nieuwe technologieën in een stroomversnelling te brengen. In de jaren kunnen de succesvolle projecten dan verder worden uitgebreid binnen de eigen en naar andere gemeenten. De Rijksoverheid zorgt voor praktische ondersteuning en probeert belemmeringen in regelgeving weg te nemen. 11

12 Nederland Elektrisch EV-wijzer Stop de stekker in uw wagenpark! Formule E-Team Het Formule E-Team is een publiek-private samenwerking tussen het bedrijfsleven, kennisinstellingen en de overheid. Het Formule E-Team zorgt ervoor dat elektrisch rijden in Nederland verder ontwikkelt en aansluit bij ontwikkelingen in het buitenland en bij kansen voor groene groei. Inbreng Autobrief II Het Formule E-Team adviseert de Rijksoverheid over de invulling van de Autobrief II. Consistent fiscaal beleid is één van de speerpunten van het Formule E-Team voor de ontwikkeling van een elektrische vervoersmarkt. In 2014 heeft het Formule E-Team zich samen met onder meer RAI Vereniging, BOVAG, Natuur & Milieu en Vereniging van Nederlandse Autoleasemaatschappijen (VNA) ingespannen om tot een breed gedragen alternatief plan te komen voor de uitgestelde Autobrief II, met onder meer een bijtellings tarief voor FEV s van 4% en voor PHEV s van 15%. Ook in 2015 blijft het Formule E-Team input leveren aan de Rijksoverheid voor de Autobrief II. Meer elektrische kilometers PHEV s Via haar stuurgroep plug-in hybride elektrisch vervoer probeert het Formule E-Team het aandeel elektrisch gereden kilometers in Nederland te vergroten. Onderdeel van de werkwijze is de Plug-in Coalitie van koploperbedrijven die (financiële) maatregelen nemen zoals het ontzorgen van berijders. Tijdens de vakbeurs Ecomobiel werd onder meer de EV-Wijzer gepresenteerd. Deze bevat best practices van werkgevers en leasemaatschappijen over hoe het goed gebruik van PHEV s te borgen in autoregelingen. Verder werd op de beursvloer een convenant getekend tussen de Vereniging van Nederlandse Autoleasemaatschappijen (VNA) en de RAI Vereniging, beiden lid van het Formule E-Team. Het convenant zet op een rij hoe autoleasemaatschappijen en auto-importeurs bij PHEV s meer elektrische kilometers kunnen stimuleren. Duurzame Brandstofvisie met actieplan Staatssecretaris Mansveld van het ministerie van Infrastructuur en Milieu nam in juni 2014 de Duurzame Brandstofvisie met LEF in ontvangst. Partijen uit het Formule E-Team hebben een grote bijdrage geleverd aan het deelrapport Wegvervoer Duurzaam Elektrisch, dat een belangrijke bouwsteen vormt voor de Brandstofvisie. Dit deelrapport is onder voorzitterschap van Formule E-Team-voorzitter Bert Klerk tot stand gekomen. In het rapport is onder meer te lezen dat in 2050 elk personenvoertuig een elektrische aandrijflijn heeft. Verder wordt in het deelrapport gesteld dat met elektrische mobiliteit in % CO₂-reductie tank-to-wheel mogelijk is, oplopend tot 61% in De Duurzame Brandstofvisie blijft echter niet bij een visietraject en visiedocument: de betrokken partijen zijn in de tweede helft van 2014 aan de slag gegaan met een actieplan. Dit wordt in het voorjaar van 2015 aangeboden aan het kabinet en herbergt ook acties op het domein van elektrisch vervoer, geformuleerd onder leiding van het Formule E-Team. Bert Klerk zit namens het Formule E-Team tevens aan de SER tafel Transport en Mobiliteit, waar de voortgang van alle acties binnen deze pijler besproken worden. 12

13 Onderzoek E-automobilisten vertonen een routinematig oplaadgedrag en het batterijniveau speelt veelal geen factor van betekenis bij de laadbeslissing. Dit blijkt uit onderzoek van de Universiteit Utrecht (Jop Spoelstra) in samenwerking met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. In het onderzoek is een analyse uitgevoerd op data van een miljoen laadtransacties en zijn elektrische rijders geïnterviewd over hun ervaringen, gedrag en redenen met betrekking tot het opladen van hun elektrische voertuig. E-automobilisten hebben volgens Spoelstra s onderzoek veel minder range anxiety dan eerder werd aangenomen. Aanbevolen wordt de aanwezige potentie in het huidige oplaadgedrag aan te wenden voor smart charging en zo piekbelasting van het elektriciteitsnetwerk te vermijden. Verder wordt aangeraden het gebruik van semipublieke laadpunten beter te benutten en onnodig gebruik van laadpunten te reduceren. 88% van de laadtransacties duurt namelijk 3 of meer keer langer dan theoretisch nodig. Vertrouwen in opladen gestegen Het Nationale Automobilisten Onderzoek 2014 toont aan dat meer e-automobilisten vertrouwen hebben in het opladen van hun elektrische of hybride auto. Het vertrouwen in het aantal oplaadpunten is ten opzichte van 2012 gestegen met 9% tot 34%. Bovendien overwegen steeds meer mensen de aanschaf van een elektrische auto. Van de ondervraagden rijdt momenteel 3% een hybride auto en 1% een elektrische auto. 26% van de mensen die in de toekomst een nieuwe auto koopt, geeft aan de aanschaf van een elektrische of hybride auto in haar overweging mee te nemen. Kansen voor inductief laden In opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft APPM Management Consultants een studie verricht naar het potentieel van inductieladen. Inductieladen staat volgens het rapport aan het begin van de adoptiecyclus, waar elektrisch rijden circa 5 jaar geleden stond. De groei van inductieladen hangt volgens de onderzoekers af van de vraag in welke mate inductieladen een volwaardig laadalternatief wordt voor elektrische voertuigen. Verwacht wordt dat inductieladen onderdeel zal worden van de (laad)propositie van elektrisch vervoer naast laadalternatieven zoals stekker laden en conductief laden middels een pantograaf. Deze markt zal de komende jaren naar verwachting dan ook nog in het teken staan van pilots en kleinschalige toepassingen. De voordelen van inductieladen ten opzichte van alternatieve laadtechnieken zijn het gebruiksgemak, de toepassingsmogelijkheden voor verschillende typen voertuigen en de beperkte invloed op de openbare ruimte. Uitdagingen vormen de kosten, standaardisatie en normalisatie voor het laden, (informatie over) veiligheid en flexibiliteit van verplaatsing van de infrastructuur (inductiespoelen in de weg). Als Nederland voorop wil lopen op het gebied van inductieladen wordt geadviseerd proeftuinen op te starten en na te denken over de taken, verantwoordelijkheid, rollen en bevoegdheden van iedere partij in de keten van het inductieladen. Monitoring plug-in hybrides De Plug-in Coalitie die opereert onder het Formule E-Team en bestaat uit VNA, RAI Vereniging, The New Motion, Vereniging DOET en Natuur & Milieu is in 2014 gestart met het opzetten van een monitoringssysteem voor plug-in hybrides (PHEV s). In een pilot probeert men via tankdata, maandelijkse afrekeningen, berijdersgroepen en type auto s goed inzicht te krijgen in het gebruik van plug-in hybrides. Om de variabele kosten van deze voertuigen zo laag mogelijk te houden is het monitoren, analyseren en handelen op echte PHEV-verbruiksdata noodzaak. 13

14 Veiligheid De werkgroep EV Veiligheid Overheidsdiensten heeft via 2 bijeenkomsten voor professionals een belangrijke fase afgerond. De meeste informatie is inmiddels gepubliceerd op de website zoals de Factsheet feitenmateriaal Elektrische voertuigen en veiligheid (oktober 2014, TNO en Rijksoverheid). Er zijn protocollen ontwikkeld voor hulpdiensten voor incidenten met moderne voertuigen. Hierin wordt stap voor stap het handelingsperspectief beschreven voor de hulpdiensten: hoe een voertuig moet worden genaderd, veilig gesteld, etc. Naast elektrische voertuigen worden ook voertuigen met brandstofcel en LNG/CNG-voertuigen beschreven. De instructiefilm Optreden bij incidenten met moderne voertuigen is in samenwerking ontwikkeld met alle overheidsdiensten die zich bezig houden met veiligheid en voertuigen. De film is beschikbaar op het Infopunt Veiligheid Tijdens de vakbeurs Ecomobiel organiseerde de werkgroep EV Veiligheid Overheidsdiensten een seminar over de veiligheid van elektrische auto s. Er werd onder meer stilgestaan bij de facetten van elektrisch vervoer waar rekening mee gehouden dient te worden bij de inrichting van de openbare ruimte en parkeer garages en van welke zaken hulpdiensten op de hoogte dienen te zijn. Er is een nieuwe kaderrichtlijn in ontwikkeling voor twee- en driewielige elektrische voertuigen. Deze zal over ongeveer 3 jaar van kracht worden. Brancheorganisatie Vereniging DOET en 6 Nederlandse elektrische scooterfabrikanten hebben hiertoe TNO gevraagd om een lijst met criteria op te stellen voor het borgen en verhogen van de veiligheid en kwaliteit van elektrische scooters. 14

15 Communicatie In 2014 verschenen er 1129 artikelen in landelijke dagbladen en 5662 artikelen in regionale dagbladen. In 2013 waren dat 750 artikelen in landelijke dagbladen en 4987 in regionale dagbladen. Er was veel nieuws over oplaadpunten, fiscale voordelen, Tesla, het onderzoeksrapport naar de verzilvering van verdienpotentieel (RVO.nl, 2014), het leaseplan van Natuur & Milieu, het taxiproject Prestige GreenCab, nieuwe snelladers en de elektrische taxi s op Schiphol. Op social media verschenen ruim berichten, vooral op Twitter. 12% van de berichten over elektrisch vervoer en elektrisch rijden had een positieve toonzetting en 4% een negatieve toonzetting. In januari vierde de portal van het Formule E-Team haar eenjarig jubileum. De website trok in 2014 gemiddeld unieke bezoekers per maand. Op de website delen overheden, brancheorganisaties en bedrijven online hun kennis en visie met een brede doelgroep. Een gezamenlijke inzending van de Rijksoverheid bestaande uit de ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur & Milieu, Rijkswaterstaat en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland presenteerde zich aan de (inter)nationale bezoekers van Ecomobiel. Gemeenten, bedrijven en organisaties konden op de stand informatie vinden over duurzaam verkeer en welke mogelijkheden er zijn voor ondersteuning van nationale en internationale initiatieven. De Rijksoverheid verzorgde bovendien tal van sessies en workshops over duurzame thema s als het klimaat, luchtkwaliteit, bereikbaarheid, schone steden en groene groei. Tal van onderwerpen passeerden de revue, van de Truck van de Toekomst tot de veiligheid van innovatieve voertuigen en de Brandstofvisie. Per type vervoer Elektrisch vervoer instappers en 200 showrooms. Het is het resultaat van de landelijke Instapdag elektrisch rijden, georganiseerd door de stichting Natuur & Milieu. De instappers, particulieren, maakten een proefrit in een elektrische auto van andere e-automobilisten met als doel een start de maken met het opschalen van de consumentenmarkt. 68% van de instappers heeft naar aan leiding van de Instapdag verklaard van plan te zijn om (ooit) een elektrische auto aan te schaffen. 390 teams met ruim elektrische rijders. Het is het resultaat van de Schone Lucht Rally, een promotie evenement voor elektrisch vervoer in 10 Nederlandse gemeenten. Almere, Amsterdam, Eindhoven, Enschede, Rotterdam, Tilburg en Utrecht-De Bilt waren de participerende steden. Potentiële berijders van elektrische voertuigen zijn gedurende de dag volop geïnformeerd over elektrisch rijden. E-auto E-fiets E-scooter E-varen E-taxi

16 Publicaties Rapport laadgedrag Jop Spoelstra Jop Spoelstra van de Universiteit Utrecht voerde in samenwerking met de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland een data-analyse uit op data van een miljoen laadtransacties. Bovendien zijn voor deze master thesis elektrische rijders geïnterviewd over hun ervaringen, gedrag en redenen met betrekking tot het opladen van hun elektrische voertuig. Rapportage verzilvering verdienpotentieel De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland volgt voor het Ministerie van Economische Zaken de verzilvering van het verdienpotentieel van elektrisch vervoer in Nederland. Deze jaarlijkse rapportage brengt de actuele ontwikkelingen in beeld. Quick Scan Inductieladen In opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft APPM Management Consultants een studie verricht naar de mogelijk heden en het potentieel van inductieladen. Een duurzame brandstofvisie met LEF De brandstofvisie is een vervolg op het Energieakkoord voor duurzame groei waarin ambitieuze langetermijndoelen voor vervoer in Nederland zijn opgenomen om de uitstoot van schadelijke broeikasgassen te verminderen. In de visie staat beschreven welke duurzame brandstoffen ingezet kunnen worden en hoe vervoersmiddelen efficiënter gemaakt kunnen worden. De EV-wijzer Werkgelegenheid door elektrisch vervoer in 2020 In opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft CE Delft een inschatting gemaakt van de werkgelegenheid in de Nederlandse sector van elektrisch vervoer in In het rapport is een inschatting te vinden van de te verwachten bruto werkgelegenheid, ervan uitgaande dat de overheidsdoelstelling van elektrische voertuigen in 2020 wordt gerealiseerd. Enevate 2.0, accelerating E-mobility Het ENEVATE Final Report bevat alle belangrijke informative over de 6 regionale e-mobility pilots in Nederland, Duitsland, België en het Verenigd Koninkrijk die uitgevoerd zijn in het kader van het Europese innovatieproject ENEVATE 2.0. In de EV-wijzer deelt de Plug in-coalitie, bestaande uit bedrijven en leasemaatschappijen, best practices en concrete aanbevelingen voor meer elektrische kilometers met plug-in hybride voertuigen. 16

17 Ontwikkeling van elektrisch vervoer in cijfers Ontwikkeling van aantal en soort voertuigen Streefwaarden Plan van Aanpak Elektrisch Rijden en de feitelijke aantallen voertuigen 1 Doelstelling Elektrische voertuigen op de Programma fase weg (3 of meer wielen) tot Start-up, Innovatie Versnelling, Groei Stabilisatie Feitelijk Verdeling aantal elektrische voertuigen over de verschillende type voertuigen Type voertuig Aantal per Aantal per Aantal per Aantal per Personenauto (FEV) Personenauto (E-REV, PHEV) # Bedrijfsauto < Bedrijfsauto > Bus * Driewielig Motorfiets Totaal** Begin 2014 zijn er elektrische voertuigen (met 3 of meer wielen) geregistreerd in Nederland. Eind 2014 is dit aantal gegroeid naar Dit is een toename van elektrische voertuigen, of 53%. * Inclusief trolleybussen ** Dit totaal is inclusief motorfietsen # Exclusief volledig hybride voertuigen 1 Plan van aanpak Elektrisch rijden in de Versnelling 17

18 Ontwikkeling van elektrisch vervoer in cijfers Groeicurve van elektrische voertuigen in de periode eind 2010 tot eind 2014 In 2014 rijden hieronderstaande elektrische modellen (FEV, PHEV, E-REV) op Nederlandse wegen: Aantal dec-10 feb-11 apr-11 jun-11 aug-11 okt-11 dec-11 feb-12 apr-12 jun-12 Motorfiets Quadricycles/driewielers Bus Bedrijfsauto >3500 aug-12 okt-12 dec-12 feb-13 Periode Bedrijfsauto <3500 Personenauto E-REV/PHEV Personenauto BEV apr-13 jun-13 aug-13 okt-13 dec-13 feb-14 apr-14 jun-14 aug-14 okt-14 dec-14 Personenwagens Volledig elektrisch Personenwagens Plug-in hybrides/range extenders Bedrijfswagens Volledig elektrisch BMW i3 Audi A3 Sportback e-tron Citroen Berlingo BYD E6 BMW i3 (range extender) Ford Transit Connect Citroen C-Zero BMW i8 Mercedes Vito E-cell Kia Soul Chevrolet Volt Nissan E-NV200 Mercedes E-cell Fisker Karma Peugeot Partner Mitsubishi I-MIEV Mercedes-Benz S500 Plug-in Hybrid Piaggio Porter E Nissan Leaf Mitsubishi Outlander Renault Kangoo Express Z.E. Peugeot Ion Renault Fluence Z.E Renault Twizy Renault Zoe Smart Fortwo E Tesla Model S Tesla Roadster Th!nk City Volkswagen Up Volvo C30 Opel Ampera Porsche Panamera S-E-Hybrid Porsche Cayenne S-E-Hybrid Toyota Prius Plug-in Golf GTE Plug-in Hybrid Volvo V60 Plug-in 18

19 Ontwikkeling van elektrisch vervoer in cijfers Ondanks de sterke groei van elektrische voertuigen is het aandeel elektrisch nog bescheiden in vergelijking met het totale Nederlandse wagenpark. In 2014 is per maand gemiddeld 4% van de van de nieuwe verkopen elektrisch (volledig elektrische voertuigen en plug-in hybride voertuigen opgeteld), met een uitschieter van bijna 8% in april. In onderstaande tabel wordt per maand de ontwikkeling van alle registraties van nieuwe personenauto s afgezet tegen de registraties van volledig elektrische en plug-in hybride voertuigen. In onderstaande grafiek is de ontwikkeling van de nieuw registraties in grafiekvorm weergegeven Periode Nieuwe registraties alle personenauto s Nieuwe registraties FEV en PHEV personenauto s Percentage FEV en PHEV van totaal registraties Aantal jan ,50% feb ,44% mrt ,32% apr ,55% mei ,12% jan-14 feb-14 mrt-14 apr-14 mei-14 jun-14 jul-14 aug-14 sep-14 okt-14 nov-14 dec-14 jun ,05% Periode jul ,88% aug ,48% sep ,48% okt ,67% nov ,65% Nieuw registraties personenautos exclusief BEV en PHEV Bron BOVAG/RAI via Nieuw registraties BEV en PHEV Bron RDW/RVO.nl dec ,18% Totaal ,86% Bron: alle registraties: BOVAG/RAI via FEV en PHEV: RDW, bewerking RVO.nl 19

20 Ontwikkeling van elektrisch vervoer in cijfers In onderstaande grafiek is de ontwikkeling van de registraties van volledige elektrische personenauto s afgezet tegen die van plug-in hybride voertuigen (inclusief range extended voertuigen) Aantal Periode Totaal Plug-in + range extender Volledig elektrisch 20