Samenvatting Geschiedenis Kenau

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Kenau Samenvatting door R woorden 21 februari ,3 19 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Serie: Verloren verleden Een moedige mannin Kenau Simonsdochter Hasselaer ( /1589) was een scheepsbouwer en houthandelaar die vooral bekend is geworden door de legende over haar verzet bij de verdediging van Haarlem tijdens de Tachtigjarige Oorlog ( ). Kenau betekenis: een lastige, strijdbare, sterke vrouw. Toen de stad Haarlem in de maanden tussen december 1572 en juli 1573 door de Spanjaarden werd belegerd zou Kenau door haar moedige optreden zijn opgevallen bij vriend en vijand. De overlevering wil zelfs dat zij driehonderd vrouwen zou hebben aangevoerd. Pieter C. Hooft ( ) spreekt van een moedige mannin, weduwe van 46 jaar, Kenau Simonsdochter Hasselaer. Met mannin wilde hij onderstrepen dat zij een vrouw was met een mannelijk gemoed, dapper en onverschrokken. In de geschiedschrijving stond Kenau als het ware symbool voor de rechtvaardige strijde die de burgers van Haarlem hadden gevoerd ter verdediging van hun stad. Het was een onmogelijke strijd, want na een half jaar dapper verzet had de uitgehongerde stad zich alsnog aan de tiran Alva moeten overgeven. Hooft en van Meteren schreven over Kenau dat ze de Haarlemse vrouwen aanvoerde, ze waren allebei niet bij het beleg want, Hooft was nog niet eens geboren. In 1573 gingen de verhalen van het beleg van Haarlem door heel Europa, het was dus niet zo moeilijk om aan informatie te komen over Kenau. Ze stond afgebeeld op prenten met afgehouwen hoofden van Spanjaarden en wapens. Waarschijnlijk waren deze prenten afkomstig van een oerprent van Frans Hogenberg die een portret van haar maakte. Er zijn talloze bronnen die in meer algemene termen spraken over de inzet van de Haarlemse vrouwen bij de verdediging van hun stad. Ze zouden kokend water en hete pek hebben gegooid naar de Spaanse belegeraars. Dat de verhalen over Kenau tijdens het beleg de ronde deden is zeker. De bewijzen: een dagboek van een koningsgezinde monnik uit Gouda: Wouter Jakobsz. En een geuzenliedje uit het jaar Erg overtuigend is zo n geuzenliedje natuurlijk niet, daarom zeggen velen dat het hele verhaal over Kenau niet waar is. Maar misschien is een deel van het verhaal wel waar. Pagina 1 van 6

2 Opstand en oorlog Tachtigjarige oorlog/de Opstand: een verschrikkelijk burgeroorlog Rond midden van de 16 e eeuw waren er twee grote problemen: Verhoudingen tussen vorst en onderdanen niet goed: De onderdanen wilden modernisering van het bestuur, de vorsten waren uit op centralisatie van het bestuur- verzet lage overheden. De lage overheden wilden zelfbesturende gemeenschappen die beschermd werden door een vorst. Religieuze verdeeldheid: wat moest een vorst doen als de eeuwenoude monopolie van de katholieke kerk werd bedreigd? Rooms-Katholieken-Ketters:protestanten, wederdopers. De Nederlanden viel voor een groot deel door de huwelijkspolitiek onder het gezag van het Habsburgse huis: Karel V. Het overlegorgaan van de 17 gewesten werd gevormd door de Staten Generaal. De Staten Generaal kon door de regering bijeen worden geroepen als dat nodig was, meestal als Karel V( ) weer eens geld nodig had voor één van zijn talloze oorlogen. In 1555 werd Karels zoon Filips opvolger in Spanje en de Nederlanden, Ferdinand kreeg de Duitse keizerkroon. Filips II zag Spanje als de kern van zijn monarchie en hij vertrok naar Spanje. Het bestuur in de Nederlanden liet hij over aan zijn halfzus Margaretha van Parma, zij werd landvoogdes. Filips was katholiek. Margaretha moest vaak heel lang op zijn beslissingen wachten. In zomer 1559 werd er een bestuurmaatregel genomen die de woede van de hoge adel wekte. De aantrekkelijke posten dreigden voor de adellijke zonen verloren te gaan en ingenomen te worden door de oprukkende stand van ambtenaren, de parvenu s. De hoge adel verzette zich tegen de parvenu s. Belangrijke edelen: Egmond, Horne, Oranje waren de grootste vijanden van Granvelle. Op een gegeven moment beseften Margaretha en Filips dat Granvelles positie niet langer houdbaar was, Granvelle vertrok uit Brussel. Crisisjaar 1566 In 1564 begon het bewind der edelen met Egmond, Oranje en Horne als belangrijkste adviseurs van de landvoogdes. Edelen begonnen Verbond de Edelen, gericht tegen de ketterplakkaten en de Spaanse inquisitie. Ze hadden het plan om een smeekschrift aan te bieden aan Margaretha. Op 5 april 1566 in Brussel gingen er driehonderd edelen naar Margaretha op hun smeekschrift aan te bieden. Waarschijnlijk werden ze na deze dag geuzen (bedelaars) genoemd. Er kwamen werden massabijeenkomsten georganiseerd, er werden hagenpreken gehouden door de calvinisten. Op 30 juli werd er een tweede smeekschrift aan Margaretha overhandigd, nu wilden de geuzen een bijeenkomst van de Staten-Generaal en volledige godsdienstvrijheid. Maar Margaretha was machteloos want het antwoord van de koning op haar eerste brief was nog niet eens binnen. Toen barste de bom. Op 10 augustus 1566 trokken toehoorders naar een klooster en sloegen daar alle beelden stuk. Daarna ging er een golf van beeldenstormen door de Nederlanden. De radicale calvinisten waren niet mee te temmen. In januarie 1567 eiste de landvoogdes van alle edelen en bestuurder een nieuwe eed van trouw aan de koning, Edmond en Horne gaven hieraan gehoor maar Willem Oranje weigerde, hij trok zich terug in de Duitse erflanden van de familie Nassau. Margaretha dacht dat ze de boel weer redelijk onder controle had, maar ondertussen had haar broer haar laten vallen. De komst van Alva (veldheer Spaanse troepen) Filips was woedend over de beeldenstormen, er was een harde hand nodig. Hij stuurde in 1566 een Spaanse troepenmacht onder leiding van de hertog van Alva. Op 22 augustus 1567 arriveerde Alva in Brussel met tienduizend man. Alva nam het bestuur van Margaretha over. Op 30 december 1567 vertrok ze naar Italië na Alva beëdigd te hebben als gouverneur-generaal. Egmond en Horne werden gearresteerd, ze werden als eerste gedagvaard voor de Raad van Beroerten die Alva had ingesteld. Egmond en Horne werden op 5 juni 1568 op de grote markt in Brussel onthoofd. Willem van Oranje had met zijn vlucht definitief voor de gewapende opstand gekozen. Willem van Oranje en zijn broer Lodewijk van Nassau hadden allebei een leger op te strijden tegen Alva. Deze legers ontstonden door steun Pagina 2 van 6

3 van Duitse vorsten en Nederlandse ballingen. Bij de Slag bij Heiligerlee kwam een andere broer van Willem, Adolf van Nasseau om het leven. Heiligerlee wist toch het moreel van Oranjes troepen op te krikken. Bij de nederlaag in Jemmingen kwam hoogstwaarschijnlijk de broer van Kenau, Dirk Simonszoon Hasselaer om het leven. Na deze nederlaag was Willem failliet en kon opnieuw beginnen. 1 april 1572: inname den Briel Het enige wat nog over was van de militaire organisatie was de vloot. Lodewijk had ballingen uit Noord-Duitsland en Zuid-Engeland aangesteld als bemanning van de vijftien schepen die hij naar Emden stuurden om de toevoer via zee open te houden- zij werden de Watergeuzen genoemd. De Watergeuzen maakten de kusten van de Noordzee onveilig met hun kaperij. Het aantal Watergeuzen groeide dankzij de talloze avonturiers die zich vanwege de economische malaise aansloten, ze hadden in het watergeus-zijn een nieuw bestaan gevonden. De Watergeuzen zouden een belangrijke rol spelen in het verloop van de opstand. Het keerpunt kwam in het jaar Onder de bevolking was de onvrede over Alva s bewind sterk toegenomen. Alva kreeg te weinig finaciële steun uit Spanje en stelde daarom nieuwe heffingen in. Hij besloot de tiende penning in te voeren zonder toestemming van de Staten Generaal. Toen werd de economische situatie die toch al slecht was alleen maar erger, en er was juist een strenge winter. Tot overmaat van ramp besloot Engeland in 1571 de toevoer van wol naar Vlaanderen stop te zetten. Door financiële en militaire steun te zoeken bij de Franse Hugenoten was het Willem van Oranje gelukt een nieuw leger op de been te krijgen. De watergeuzen zwierven in 1572 doelloos rond op de Noordzee. Op 1 april woedde er een stevige noordwester storm, die de geuzenvloot op weg naar Texel dwong o van koers te wijzigen. Zo kwamen ze min of meer bij toeval bij den Briel terecht. Een van de kapiteins: Willem Blois van Treslong kwam oorspronkelijk uit den Briel, hij besloot Den Briel in te nemen en als nieuwe thuishaven te gebruiken, tegen de bedoelingen van Willem van Oranje in. De geuzen stelden een ultimatum,en de stad gaf zich binnen twee uur over. Bossu bracht onmiddellijk zijn troepen in gereedheid om de geuzen uit den Briel te verjagen. Het sein voor de Opstand was gegeven. Daarna kwam er volgens de historici een heroïsche fase in onze vaderlandse geschiedenis, maar het was een treurige tijd met oorlogsgeweld en terreur. Ook al was de ommekeer veel te vroeg, de Geuzen hadden er wel voor gezorgd dat Willem van Oranje nu in het bezit was van het hartje van Holland. De prins juichte het optreden van de geuzen niet meteen toe: Ze hadden zijn plannen doorkruist. Ze stelden met hun ruwe optreden de zaak van de Opstand in een kwaad daglicht. Lodewijk en Willem zagen zich nu gedwongen de geuzen te hulp te komen. Voor de prins Nu Den Briel in de handen van de Prins was gevallen durfden ook andere steden zich aan te sluiten bij de vrijheidsstrijd door in verzet te komen tegen Alva s tirannie en voor de prins te kiezen. De troepen van Bossu moesten zich terugtrekken uit Den Briel en gingen verder naar Rotterdam. Daar doodden ze veertig burgers. Daarom kreeg Bossu de bijnaam: de moordenaar van Rotterdam. Veel stadsbesturen wilden neutraal blijven maar vaak werden ze gedwongen om voor de prins te kiezen en de watergeuzen binnen te laten. Veel steden kozen voor de prins. Bij een vergadering besloten vertegenwoordigers van de opstandige steden Willem van Oranje opnieuw te erkennen als wettig stadhouder van Holland. Ze drongen er op aan om Willem van Oranje te erkennen als Landvoogd over alle Nederlanden. De strafexpeditie van Don Frederik Zoals al gezegd was de inname van Den Briel veel te vroeg gekomen. Lodewijk ging nu met een voorhoede van een groot leger dat in Frankrijk zou worden geworven naar het noorden. Hij wist weliswaar Bergen te bezetten, maar zijn positie was uiterst wankel omdat er geen versterking uit Frankrijk volgde. Tot overmaat van ramp waren alle leider van de Franse hugenoten in de Bartholomeusnacht van 23 op 24 augustus in Parijs vermoord. De hoop op Franse steun was dus definitief verkeken. Alva s woede richtte zich op de steden die zich vrijwillig hadden overgegeven aan de prins. Hij wilde een duidelijk voorbeeld stellen. Zo begon er een strafexpeditie onder leiding van Don Frederik. Don Frederik liet zijn soldaten vrij plunderen en moorden, daardoor verklaarden de Brabantse steden zich snel weer royaal aan de koning. Don Frederik trok verder met zijn troepen die zich vrijwillig hadden overgegeven. Naarden betekende een ommekeer in de successen van Alva en de tot nu toe zo geslaagde strafexpeditie. De Spaanse wreedheden hadden hier een tegenovergestelde werking, de stad durfde zich niet over te geven. Niet alleen de watergeuzen en calvinisten, maar ook goede katholieken en loyalisten besloten nu om zich tot het uiterste te verdedigen tegen de Spaanse troepen. Dat maakt duidelijk dat Haarlem enkele weken later besloot zich niet voetstoots uit te leveren aan de onbetrouwbare Don Frederik en zijn mannen. Het beleg van Haarlem ( ) Pagina 3 van 6

4 Haarlem was een bisschopsstad, strategisch van belang omdat de stad in het hart van Holland lag, en via het Spaarne in directe verbinding stond met het IJ en het Haarlemmermeer. Dat de kans groot was dat Don Frederik het op Haarlem had voorzien, had Bossu al op 25 november 1572 aangekondigd in een brief aan het stadsbestuur. Op 11 december 1572 was het zover. Op die dag sloegen de Spanjaarden hun beleg op voor Haarlem en begon de nachtmerrie die zeven maanden zou duren. Waarschijnlijk hebben ook vrouwen bij de Haarlemse triomfen van de eerste maanden meegeholpen, en het is dan ook heel aannemelijk dat Kenau s optreden in die tijd geplaatst moeten worden, maar wat ze precies gedaan heeft verteld het verhaal van het Haarlemse beleg niet. Aan de vooravond van het beleg Op 3 april 1572 bereikt het bericht Haarlem dat den Briel was ingenomen door de Geuzen. Het stadsbestuur van Haarlem was nog altijd loyaal aan de koning, ze waren bang dat de Spaanse troepen binnen zouden komen. Het stadsbestuur stond voor een moeilijke beslissing, want de geuzen stonden voor de muren, maar ze hadden ook op 3 dec. een dreigbrief ontvangen van Bossu. Moesten ze de wrede Spanjaarden binnen laten of hen verzetten met alle risico s van dien? Politiek waren de zaken op orde: Haarlem was klaar voor de strijd. Maar militair stond de stad er niet goed voor. De stadsmuren waren zwak, de verdedigingswerken zwaar verouderd en het garnizoen was veel te klein. Onder deze omstandigheden verscheen op 11 december Don Frederik met stahouder Bossu voor de stad en circa mannen. Ze namen niet de moeite om de stad te omsingelen, maar sloegen hun beleg op het noordzijde van de stad, kennelijk in de veronderstelling dat de stad binnen enkele dagen zich zou overgeven. De eerste dagen Hoe het nieuwe stadsbestuur zich heeft opgesteld en welke beslissingen ze hebben genomen is niet bekend. Op 17 december begonnen de beschietingen van de stad. Het was duidelijk dat de stad niet van plan was zich zomaar over te geven. Integendeel, de Haarlemmers gebruikten de nachten om de muren te versterken. De tot nu toe succesvolle stafexpeditie van Don Frederik waarmee de opstandige steden aanvankelijk zo gemakkelijk tot overgave dwongen leken te kunnen worden, was vastgelopen op het strijdbare Haarlem. Een nieuwe situatie Alva was razend en Don Frederik wanhopig. Er zat niets anders op dan een langdurig belegering, in hartje winter was dat geen aantrekkelijk vooruitzicht. De omstandigheden in de Spaanse kampen waren verschrikkelijk, iedere morgen waren er doodgevroren manschappen. Het moreel onder de belegeraars kon niet slechter. Op 22 december werden de eerste noodmunten gedrukt, met deze munten konden de soldaten betaald worden en andere kosten het hoofd worden geboden. Er werden tijdens het beleg in totaal 5 schepen gebouwd. Bij de aanvallen van de Haarlemmers trokken ze witte hemden over hun kleren aan op elkaar te herkennen. Deze uitvallen werden camisades genoemd- camisole: kiel. In deze eerste periode van het beleg was de stad voor voedsel bijna volledig aangewezen op de sleden over het ijs op het Haarlemmermeer. Ook extra manschappen werden op sledende stad binnengevoerd. De militaire leiding probeerde de vreemde manschappen in de stad in het gareel te houden, maar dit werd steeds moeilijker. Het verloop van de strijd De bezetters wilden de Kruispoort bezetten, daarvoor lieten ze buskruit ontploffen, met als gevolg dat de aanvallers als witte nachtgeesten door de lucht vlogen. De volgende maanden kwamen er geen grote stormaanvallen meer. Het bestuurd van Haarlem had besloten een nieuwe binnenwal aan te leggen in de vorm van een halve maan, deze moest voorkomen dat de volgende stormaanval een succes zou worden. Door de dooi kwamen er veranderingen in de strijs. De sleden moesten vervangen worden door schuiten. Een belangrijk deel van de strijd verplaatste zich nu naar het water. De toevoer van voedsel werd bemoeilijkt door de insluitingslinie van de belegeraars. Honger Door de slechte toevoer van voedsel moest er gerantsoeneerd worden in de stad. Er was al snel veel te weinig voedsel om iedereen te kunnen voeden. Er kwam echt hongersnood en de mensen gingen de raarste dingen eten. Op 30 juni was al het brood en tarwe in de stad op. De omstandigheden tussen de soldaten en de burgers bereikten een absoluut dieptepunt. Er ontstond razernij onder de soldaten, in de laatste weken van het beleg werden de burgers vaak van voedsel beroofd door de soldaten. Overgave Tijdens de laatste dagen van het beleg wapperden vaak de zwarte vlaggen op de stadstorens, ten teken van de hoge nood in de stad. Op 1 juli waren de eerste onderhandelingen met de vijand geopend. Ripperda, de door de Prins gestuurde gouverneur werd verweten dat hij de reparatie en versterking van de stad verwaarloosde en dat hij weinig een goed voorbeeld was voor de soldaten en burgers om de moed erin te houden. Pagina 4 van 6

5 Op 13 juli werd het akkoord op het stadhuis door de schutterij goedgekeurd. Daarna werd er door de Spanjaarden veel gemoord en terechtgesteld onder de soldaten. Vergeleken bij dit geweld kwamen de burgers van Haarlem er genadig van, met uitzondering van 57 burgers van aanzien. Pas in de jaren tachtig zou de stad de verschrikkingen van het beleg weer langzaam te boven komen. Kenau Simonsdochter Hasselaer Kenau figureerde al in het begin van het verzet als held in het eerste dagerhaal over het beleg. De Spanjaarden zouden bij de verovering van Haarlem niemand sparen, mannen noch vrouwen, zoals men dat destijds in Naarden had gedaan. Er bestaat een prent waarop Kenau te zien is met het afgehouwen hoofd van een overste Don Pero, dit zou waar kunnen zijn want bij de storm van 31 jan sneuvelden aan de Spaanse zijde twee officieren met deze naam. Kenau was niet alleen bikkelhard, strijdlustig, eigenzinnig, hebzuchtig en volhardend, maar ze zou bovendien een gevaar zijn voor de mannen in haar buurt. Vaststaat dat Kenau zichzelf al in 1563 Kenau of Kenou noemde, en zich zo is blijven noemen tot haar dood. Van goede komaf Kenau werd in 1526 geboren. De familie van Kenau behoorden tot de aanzienlijke van Haarlem. Wat vreemd is dat de naam Hasselaer van de moeder kwam. Kenau heet waarschijnlijk geen Brouwer omdat dat meer een beroepsaanduiding was, en de naam Hasselaer was al een naam van betekenis. Via haar zus en zwager kwam Kenau waarschijnlijk in contact met de kringen van de Prins. Kenau s broer Dirk werd in 1568 voor de Raad van Beroerten gedaagd en Pieter nam als geus de fakkel over van zijn vader. Hij vestigde zich in Amsterdam en werd de stamvader van het Amsterdamse geslacht Hasselaer. In 1544 trouwde Kenau met Nanning Gerbrantsz. Ze kregen drie of vier dochters en één zoon. Weduwe en scheepmaeckster Nanning moest in het voorjaar van 1562 gestorven zijn. Want zijn naam komt nog voor op 19 jan in de scheepsbrieven, maar op 23 april wordt de transactie gesteld op de naam van Kenau. Kenau ging niet bij de pakken neer zitten maar nam het bedrijf van haar overleden echtgenoot over en zette het voort als zelfstandig onderneemster. Kenau was een harde zakenvrouw. Als mensen niet konden betalen liet ze strenge maatregelen treffen. Kenau kocht in 1571 een boerenwoning, ze wilde hiervoor niet de hele koopsom betalen en ging een juridisch gevecht aan. De rentebrief van dat huis zou later nog een belangrijke rol gaan spelen in strijd die Kenau had uit te vechten met het Haarlemse bestuur. Waagmeester van Arnemuiden Met enige zekerheid kan gesteld worden dat Kenau al aan het begin van het beleg hout heeft geleverd aan de stad. In sept werd ze door de Staten van Holland aangesteld als waagmeester en collecteur van de impost op turf in Arnemuiden, deze betrekking was niet echt gebruikelijk voor een vrouw in die tijd. Kenau moest weer eens naar de rechter stappen omdat Arnemuiden haar benoeming aanvankelijk weigerde. In de drie jaar dat Kenau in Arnemuiden was komt haar maar lieft zestien keer voor in de gemeentelijke archieven daar. Één keer werd ze zelf beboet omdat ze haar plicht als poorteres verzuimd had. Ruzie in Leiden In jan kon vanwege de Pacificatie van Gent (1576) de satisfactie van Haarlem worden gesloten. De Spanjaarden zouden Haarlem verlaten, en er zou de het nieuwe prinsgezinde stadsbestuur een godsdienstvrede in worden gevoerd. Kenau woonde in deze tijd waarschijnlijk nog in Leiden. Daar had ze ruzie met ene Margiete Pietersdr. Ook nu werd Kenau weer in het gelijk gesteld. Terug in Haarlem In het begin van 1579 wordt Kenau s naam voor het eerst weer vermeld in de Haarlemse registers van scheepsbrieven. Kenau had ook in de laatste jaren van haar leven weer een paar nieuwe conflicten uit te vechten. Eén daarvan zou een vervelend staartje krijgen. Een schipper genaamd Geryt Thonisz. was in juli 1587 voor haar naar Noorwegen gevaren om hout in te kopen maar op de terugweg werd hij overvallen door zeerovers, Kenau moest losgeld voor hem betalen. Toen hij vrij was eiste ze van hem vergoeding voor de tijd dat hij niet gewerkt had. De dochters van Kenau hadden ook een reputatie, het vrouwenhuishouden van Kenau was niet helemaal in de haak. Na haar dood kregen brak er een ruzie uit tussen de kinderen. Er werd van Kenau s dochters gezegd dat ze hun vader en de man van Griete om zeep hadden geholpen. Ze werden net als hun moeder uitgemaakt voor tovernaarsters. Ze hadden geen goede reputatie in Haarlem. Een oude rekening Terug in Haarlem had ze nog een oude rekening met Haarlem te vereffenen. Ze kreeg nog geld voor het hout dat ze had afgestaan voor de bouw van een galeischip. Zelfs zou ze echter de finaciële genoegdoening van Haarlem niet meer meemaken. Na haar dood zette haar dochters de strijd voort. Er was zelfs een brief gestuurd van prins Maurits naar de stad Haarlem om het verschuldigde bedrag aan Kenau te betalen. In de handen van zeerovers Pagina 5 van 6

6 Kenau moet in 1588, ongeveer 62 jaar, gestorven zijn. Ze stierf in het harnas, niet in dat van kapitein Kenau, maar als onderneemster Kenau Simonsdr. die in hout handelde. Volgens haar dochters was ze in de handen gevallen van zeerovers. Kenau was naar Noorwegen gegaan om hout in te kopen, ze haar dochters een brief gestuurd. En vervolgens op zee gestorven, volgens haar dochters. De roem van Kenau Kenau mag dan roemloos en eenzaam aan haar einde zijn gekomen, toch is zij na haar dood één van de meest bejubelde vrouwen uit de vaderlandse geschiedenis geworden. Ze werd naar voren geschoven als de meest exemplarische vrouw van de vaderlandse heldenstrijd tegen de Spaanse tirannie. De naam van Kenau als voorvechtster van de Haarlemse vrouwen werd al aan het begin van het beleg gevestigd. We moeten onderscheid maken tussen het meehelpen van de vrouwen bij het versterken van de wallen en het echte meevechten van de vrouwen. De vrouwen waren verplicht mee te helpen bij het maken van de halve maan, maar echt meevechten gebeurde minder. Het optreden van Kenau zal altijd een punt van discussie blijven. De Haarlemmers waren hun slechte herinneringen aan de lastige weduwe snel vergeten want haar moed werd uitgebreid geprezen door de historici van de stad. Kenau werd als aanvoerster van de Haarlemse vrouwenvendel al snel door allerlei historici van haar voetstuk gestoten. Een echte Kenau Dankzij het feit dat wij een vrouw met haar op de tanden nog altijd een echte kenau noemen is Kenau nooit helemaal vergeten. De bronnen die melding doen van haar doen en laten, laten zien dat Kenau haar naam voortdurend eer aan deed. Pagina 6 van 6