Duurzaam vernieuwen. Leren van Expeditie durven, delen, doen. Femke Geijsel, Edith van Eck

Transcriptie

1 Duurzaam vernieuwen Leren van Expeditie durven, delen, doen Femke Geijsel, Edith van Eck

2 Over deze publicaties Duurzaam vernieuwen is een van de slotpublicaties van het Innovatieproject van de VO-raad. De inzet van dit project was: innoveren van onderop, door scholen zelf. Als scholen zelf aangeven wat ze willen doen en hoe, zo was de gedachte, maken innovaties een grotere kans om duurzaam ingebed te raken. Meer kans dan er zou zijn in het geval van innoveren bij wet of aan de hand van de meer gebruikelijke projectsubsidies. In Expeditie durven, delen, doen werkten zestien scholen drie jaar lang aan innovaties die zij zelf wilden. Dat deden zij in nauwe samenwerking met onder zoekers. Leidt dat dan ook tot duurzaam vernieuwen? Hoewel die vraag over een paar jaar pas echt te beantwoorden is, blijkt er nu al veel over te zeggen. Dit boekje is gebaseerd op inzichten, ervaringen en verwachtingen van schoolleiders en onderzoekers, en op onderzoek. Analyse maakt duidelijk wat ervoor nodig is om een vernieuwing duurzaam in te bedden. De rol van onderzoek en onderzoekers komt nadrukkelijk aan de orde. Als onderzoek en vernieuwen worden verbonden, blijkt dit in scholen een specifieke manier van werken te stimuleren. In dit boekje gaat het vooral om de verbinding tussen onderzoek en de school als geheel. De verbinding tussen onderzoek en docenten komt aan bod in En, heb je vandaag nog een goede vraag gesteld? Over de concrete vernieuwingen en wat die teweeg hebben gebracht, gaat het in Op zoek naar talent. Vervolgens vertellen school- en projectleiders in Scholen voorop waaraan ze hebben gewerkt, wat er goed ging en wat niet, en wat deelname aan de Expeditie hen heeft gebracht. Een vernieuwing duurzaam inbedden is gemakkelijker bij consistent beleid en eenduidige prikkels uit de omgeving. Zijn die er niet, dan is de vraag hoe scholen daarmee omgaan. Het debat over onderwijskwaliteit beschrijft hoe de omgeving waarin scholen functioneren, tijdens de Expeditie veranderde. Het laat zien hoe de Expeditiescholen omgaan met het spanningsveld tussen het werken aan hun innovaties en de verschuivende eisen en verwachtingen in de omgeving. De opbrengsten van alle deelprojecten zijn kort samengevat in Vijf jaar innoveren. Opbrengsten van het Innovatieproject.

3 Duurzaam vernieuwen Leren van Expeditie durven, delen, doen Femke Geijsel, Edith van Eck

4 Woord vooraf Deze publicatie beschrijft hoe zestien Expeditiescholen de afgelopen jaren gewerkt hebben aan innovaties en vernieuwing, steeds gekoppeld aan onderwijsonderzoek. Het is een uiterst interessante publicatie geworden, die laat zien dat er een betekenisvol alternatief mogelijk is voor de vaak problematische relatie tussen onderwijspraktijk en onderwijsonderzoek. Aan de hand van de beschrijving van de concrete innovaties en de inschattingen die schoolleiders en betrokken onderzoekers hebben gemaakt over de duurzaamheid ervan, krijgen we een goede indruk van de bestendigheid van wat gerealiseerd is. Maar belangrijker nog dan die concrete innovaties zelf is het proces van vernieuwen en het werken met innovatieroutines waardoor de scholen veel beter zijn toegerust om met de grote veranderingen om te gaan die in de komende jaren op het onderwijs af zullen gaan komen. In deze tekst wordt duidelijk gemaakt welke rol onderzoek daarbij gehad heeft. Wat nu het meest inspirerend is aan deze publicatie, is dat dit onderzoek een heel andere rol heeft gekregen dan het wetenschappelijk onderzoek waar de laatste tijd regelmatig over geklaagd wordt. Wekelijks zien we bijdragen op opiniepagina s waarin gesomberd wordt over de doorgeslagen publicatiepuntenjacht die de onderzoeker steeds verder zou wegleiden van het onderzoek dat hij of zij echt zou willen doen en dat echt relevant zou zijn voor de praktijk. Het is het soort onderzoek dat de werkelijkheid op een school volgens critici reduceert tot een bak met een beperkt aantal variabelen, waarmee je als onderzoeker wel even kunt uitrekenen of iets werkt of niet. Leraren lezen zulk onderzoek niet meer omdat ze aanvoelen dat het niet over hen gaat en studeer kamerwijsheid is, die niets met hun complexe werkelijkheid te maken heeft. Over het onderzoek dat in de Expeditie verricht is, zijn zij echter wel enthousiast. Waarom? Omdat het in co-creatie gebeurt. Duurzaam vernieuwen laat namelijk zien dat de situatie op scholen ontegenzeggelijk ingewikkelder is dan iets wat van tevoren te bedenken is. Lerend vernieuwen is een concept uit het boek dat benadrukt dat de uitkomsten van een complexe vernieuwing vaak van tevoren niet vast kunnen staan en dus niet op voorhand in de studeerkamer 2 Duurzaam vernieuwen

5 bedacht kunnen worden. Dat dwingt onderzoekers en onderwijsmakers tot een voortdurende interactie. En dus tot voortdurende systematisering en reflectie. En zo moet een expeditie ook zijn. Want alleen een ontdekkingstocht waarbij de uitkomst niet bij voorbaat vaststaat, leidt tot ontdekkingen. Rob Martens Prof. Rob Martens is hoofd onderzoek en plaatsvervangend directeur van het Ruud de Moorcentrum. Dit universitaire expertisecentrum van de Open Universiteit richt zich op het professionaliseren van leraren via de werkplek. Hij bekleedt ook de Dr. Gerard Veringa leerstoel. Deze wordt mogelijk gemaakt door NTR en heeft multimediale educatie als onderwerp. Duurzaam vernieuwen 3

6 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 De Expeditie in vogelvlucht 13 3 Duurzame vernieuwing Een jaar verder Vijf jaar verder Tot slot 36 Case: het Magelhaen College 37 4 Duurzaam vernieuwen Leerervaringen Duurzaamheid Tot slot 48 Case: het Cornelis de Houtman College 49 5 De rol van onderzoek Onderzoek op school Rollen van onderzoekers Onderzoekend vernieuwen Onderzoek en verantwoording Tot slot 67 6 Wat leren we ervan? Drie maal drie Duurzame vernieuwing Duurzaam vernieuwen Drie rollen Drie condities Drie aspecten van duurzaamheid Discussie 80 4 Duurzaam vernieuwen

7 1 Inleiding 5

8 Wat kunnen we verstaan onder duurzame vernieuwing en hoe kun je de dynamiek van onderwijsvernieuwing zo beïnvloeden dat dit duurzame vernieuwing bevordert? In deze publicatie zoeken we antwoorden op deze vraag in de ervaringen van de scholen die hebben deelgenomen aan Expeditie durven, delen, doen. Meer dan tot nu toe gebeurd is, zou het leerproces dat daar plaatsvindt misschien nog versterkt kunnen worden door systematischer te evalueren aan de hand van duidelijke doelen. En hopelijk draagt ook dit onderzoek bij aan verdere reflectie op condities voor innoveren en het daarvoor noodzakelijk leren op alle niveaus. 1 De vernieuwingen waaraan Expeditiescholen hebben gewerkt, komen voort uit hun eigen initiatief. Scholen waren al bezig met de vernieuwingen of hadden daarvoor vergevorderde plannen. Het is de afgelopen tien jaar steeds gewoner aan het worden dat scholen zelf vernieuwingstrajecten opstarten. In 2008 consta teerden onderzoekers op basis van onderzoek naar vernieuwing van de onderbouw voortgezet onderwijs: Het open karakter van de vernieuwing onderbouw doet veel meer dan bij de topdown vernieuwingen uit het verleden een beroep op het vermogen van de school om te veranderen en te vernieuwen. Vernieuwing moet niet langer worden uitgevoerd, maar zelf bedacht. Daaraan zijn scholen nog niet gewend. Het betekent niet alleen keuzes maken voor nieuw gedrag, maar ook heel veel leren: leren samenwerken, leren van feedback, leren organiseren, kortom leren innoveren. En daarvoor bestaat geen blauwdruk. In zekere zin moet elke school hiervoor het eigen wiel uitvinden. De netwerken blijken daarbij een nuttige functie te vervullen, zeker voor schoolleiders die de moeilijke innovatietaak op hun schouders hebben. Bij de opzet van de Expeditie is voortgebouwd op deze en soortgelijke bevindingen van andere onderzoekers. De bedoeling was, bij te dragen aan duurzame vernieuwing in scholen. Zo diende de vernieuwingsvraag echt uit de scholen zelf te komen, vanuit het oogpunt dat eigenaarschap de basis is voor leren en dit de kans op duurzame vernieuwing vergroot. Een tweede kenmerk van Expeditie durven, delen, doen is de koppeling aan onderzoek. Op alle deelnemende scholen werd de vernieuwing gevolgd en ondersteund door onderzoek. Een doel van dit schoolgebonden onderzoek was, systematische reflectie en evaluatie te stimuleren. De achterliggende gedachte was dat systematisch reflecteren en evalueren (nog) geen gemeengoed is in scholen, terwijl precies dat kan bijdragen aan leren en het duurzaam inbedden van vernieuwingen. Scholen en betrokken onderzoekers werden reeds bij aanvang toegerust met wat er uit onderzoek bekend is over leren innoveren, onder andere door de publicatie over dit thema van Sietske Waslander, die als 6 Duurzaam vernieuwen

9 programma leider onderzoek van de Expeditie optreedt. 2 Maar wat is dat dan: duurzaam vernieuwen? In Leren over innoveren staat over die terminologie het volgende: In het onderwijs manifesteert een innovatie zich uiteindelijk altijd in gedrag: hetzij van een individu, hetzij van een groep mensen. Bij innovatie gaat het om activiteiten die samen een concept of een idee omvatten, de praktische vertaling daarvan en de daadwerkelijke uitvoering. Een innovatie is geen doel op zich, maar impliceert zowel een probleem als de oplossing voor dat probleem. Daarmee is ook gezegd dat een innovatie iets toevoegt, dat het meerwaarde genereert en dat het gericht is op de toekomst. Het woord verwijst bovendien naar iets wat nieuw is. Dat kan een nieuw idee zijn, maar ook een combinatie van wat al bestaat. Bovendien is pas sprake van een innovatie als het nieuwe gedrag van mensen is ingebed in een dagelijkse routine. Duurzaam innoveren is zo beschouwd een pleonasme: innoveren impliceert al dat het om duurzame ver nieuwing gaat. Innoveren en duurzaam vernieuwen zijn zo beschouwd synoniemen 3 Daarmee weten we nog niet hoe duurzaam vernieuwen in de praktijk gaat. De ervaringen van Expeditiescholen bieden de mogelijkheid om nu, na afloop van het project, een rijk en door de praktijk gevoed beeld te geven van duurzaam vernieuwen. We kijken daarbij in het bijzonder naar de rol die het onderzoek op de Expeditiescholen heeft gespeeld. Zoals gezegd is elke Expeditie school ondersteund door onderzoekers. In nauw overleg met de school hebben zij onder zoeken gedaan naar (delen van) de vernieuwing en hebben zij effecten gemeten. Op basis van de onderzoeken die in de participerende zestien scholen zijn gedaan, en op basis van een aantal aanvullende onderzoeksactiviteiten om de ervaringen van scholen en onderzoekers systematisch in beeld te brengen, kunnen we nu een onderbouwd beeld geven van de rol van onderzoek bij duurzaam vernieuwen. Meer inzicht in die rol is niet alleen voor de Expeditiescholen van belang, maar voor alle VO-scholen in Nederland en voor ontwikkeling van de sector als geheel. De vraag die in de volgende hoofdstukken centraal staat, luidt dan ook: Wat kunnen we van de ervaringen van de Expeditiescholen leren over het bevorderen van duurzame vernieuwing en over de rol van onderzoek daarbij? Werkwijze Een belangrijke vraag na afloop van de Expeditie is natuurlijk of de vernieuwingen waaraan scholen hebben gewerkt, doorgaan nu het project is afgelopen. Die vraag is niet nu, maar pas over een aantal jaren echt te beant woorden. Om niettemin al nu, direct na afloop van het project, een indruk te krijgen van de duurzaamheid van de vernieuwingen, zijn we als volgt te werk gegaan. Duurzaam vernieuwen 7

10 Als eerste stap is tijdens een bijeenkomst van de school- en teamleiders en docenten van de Expeditiescholen gesproken over de volgende onderwerpen: De intentie van de Expeditie is duurzame vernieuwing. De essentie van duurzaamheid is behoud. De Expeditie komt over niet al te lange tijd ten einde. Wat blijft er behouden? Bij aanvang van de Expeditie is meegegeven dat het de duurzaamheid bevordert als een school parallel aan de innovatie werkt aan verbetering van condities. In het boekje Leren over innoveren worden uit de bestaande literatuur zeven condities afgeleid die voor duurzaam vernieuwen relevant zijn. De vraag is nu: zijn de condities gaandeweg verbeterd en in hoeverre is hier expliciet werk van gemaakt? Welke rol speelt onderzoek hierbij? In de discussies die volgden, kwamen over het geheel genomen twee centrale reacties naar voren. Ten eerste: elementen van de vernieuwing die bijdragen aan de kwaliteit van het onderwijs op school, blijven behouden. Ten tweede: belangrijker is dat de opgebouwde vernieuwingsgezindheid behouden blijft. Mensen werkzaam in de Expeditiescholen benadrukten dat het misschien niet zozeer gaat om duur zaamheid van de vernieuwing op zich zoals een specifiek onderdeel in het curriculum maar om duurzaamheid van de manier waaróp de mensen in de school zijn gaan werken aan verbeteren en vernieuwen. Dat het proces van ver nieuwen duurzaam is geworden. We noemen dat hier verder duurzaam vernieuwen. Dit ter onderscheiding van duurzame vernieuwing, waarbij het gaat om de duurzaamheid van hetgeen er wordt veranderd. Wat betreft de condities voor duurzaam vernieuwen die bekend zijn uit eerder onderzoek, constateerden de meeste mensen dat deze zeker gaandeweg waren verbeterd. Minstens zo interessant was het besef dat dit in de meeste gevallen terloops was gebeurd; zonder dat scholen systematisch, weloverwogen en weldoordacht hadden gewerkt aan het verbeteren van de condities. Over de rol van onderzoek meenden de scholen op dat moment halverwege het laatste Expeditiejaar nog niet zo heel veel te kunnen zeggen. De eindresultaten van de onderzoeken waren op dat moment ook nog niet bekend. De reacties waren op verschillende manieren te duiden. Zo gaven mensen aan dat het onderzoek een relatief marginale rol had gespeeld in de vernieuwingsdynamiek. Tegelijkertijd noemden mensen diverse voorbeelden van manieren waarop het onderzoek aanleiding was geweest om gaandeweg plannen bij te stellen. Hoe waren deze reacties met elkaar te rijmen? Geïnspireerd en geïntrigeerd door deze eerste reacties van de betrokkenen uit de Expeditiescholen zijn we aan het einde van de Expeditie een klein onder 8 Duurzaam vernieuwen

11 zoek begonnen. Daartoe zijn we de volgende vragen geformuleerd. We hebben daarbij voortgebouwd op het eerdergenoemde onderscheid tussen duurzame vernieuwing waarbij het gaat om dat wat wordt veranderd en duurzaam vernieuwen wat verwijst naar de manier waarop aan de verandering is gewerkt. 1 Over duurzame vernieuwing: Wat denk je over één jaar nog terug te zien in de onderwijsorganisatie en -inhoud dat gekoppeld kan worden aan de innovatie die in de Expeditieperiode is ingezet? In hoeverre betreft dit de totale vernieuwing die in de Expeditieperiode is ingezet of juist een aspect of een deel hiervan, of een aantal onderdelen? En welke dan juist weer niet? In hoeverre betreft deze borging de organisatie en in hoeverre het handelen van leraren in de lespraktijk? Verwacht je dat het over vijf jaar nog zo zal zijn? 2 Over duurzaam vernieuwen: Wat hebben de mensen op de school gedurende de Expeditieperiode geleerd over innovatie en innoveren? Zijn de volgende twee componenten herkenbaar in hetgeen er geleerd is? a. een attitudecomponent: innovatiebereidheid of commitment b. een vaardigheidscomponent: de opgebouwde innovatieroutine In hoeverre betreft het leren op individueel niveau en in hoeverre is er sprake van inbedding in de organisatie? Wat denk je over één jaar nog terug te zien in de manier waarop mensen op de school werken, van hetgeen ze over innoveren geleerd hebben gedurende de Expeditieperiode? Verwacht je over vijf jaar hiervan nog iets terug te kunnen zien? 3 Over de rol van onderzoek: Wat is de rol van onderzoek geweest met betrekking tot duurzame vernieuwing? Wat is de rol van onderzoek geweest met betrekking tot duurzaam vernieuwen? Deze vragen zijn aan schoolleiders én aan onderzoekers voorgelegd. Op die manier wilden we beide perspectieven op dezelfde school naast elkaar kunnen leggen. De schoolleiders van de Expeditiescholen zijn in de periode mei-juli 2010 geïnterviewd. De inter views zijn opgenomen met een audio recorder en vervolgens uitgewerkt. In diezelfde periode hebben we van elke school de meest betrokken onderzoeker gevraagd de vragen schrifte lijk te beantwoorden. Duurzaam vernieuwen 9

12 In de volgende hoofdstukken citeren we veelvuldig uit de interviews met schoolleiders en de schriftelijke reacties van de onderzoekers. De scholen die participeren in de Expeditie zijn bekend en daarom is anonimiteit onmogelijk. Tegelijkertijd gaat het ons hier niet zozeer om een specifieke school, maar juist om de gecombineerde leerervaringen van scholen en onderzoekers samen. Om die reden geven we bij de citaten niet expliciet aan van welke school ze afkomstig zijn, dan wel op welke school ze betrekking hebben. Om dezelfde reden is in een enkel geval een specifiek, niet relevant detail verwijderd of net iets anders verwoord. Leeswijzer Dit boekje gaat over de vernieuwingen waaraan de Expeditiescholen drie jaar lang hebben gewerkt. Hoewel het ons hier niet primair gaat om de effecten van die vernieuwingen zelf, willen we wel een indruk geven van het type vernieuwingen waarom het zoal gaat. Het gaat hier ook om de rol van het onderzoek bij de vernieuwingen. Daar willen we eveneens een indruk van geven. Hoewel we in de resterende hoofdstukken niet verwijzen naar afzonderlijke scholen, concrete vernieuwingen en specifieke onderzoeken, geeft hoofdstuk 2 in vogelvlucht een overzicht van de vernieuwingen en de onderzoeken waarover de rest van het boekje gaat. Om de leerpunten te verduidelijken, hebben we op basis van de ervaringen in alle Expeditiescholen twee gefingeerde cases gemaakt. Die cases zijn zeer levensecht, en zullen voor menigeen zeer herken baar zijn, maar verwijzen niet per se naar een specifieke school. De eerste casus beschrijft een school die als geheel met een vernieuwend onderwijsconcept werkt. Het Magelhaen College loopt aan tegen de vraag hoe de kracht van het onderwijsconcept behouden kan worden naarmate de school groeit. De tweede case is die van het Cornelis de Houtman College, een bestaande school. Hier functioneert een vernieuwing als een eiland binnen een grote school. Hoe is deze vernieuwing te verbreden? De eerste casus is als intermezzo opgenomen tussen de hoofdstukken 3 en 4, de tweede tussen hoofdstuk 4 en 5. In hoofdstuk 3 staan we stil bij duurzame vernieuwing, bij dat wat werd veranderd. We baseren ons daar op de reacties van schoolleiders en onderzoekers. Vervolgens verleggen we in hoofdstuk 4 de aandacht naar duurzaam vernieuwen, naar de manier waarop de scholen hebben gewerkt. In hoofdstuk 5 staan we stil bij de rol van onderzoek. Heeft het onder zoek bijgedragen aan duurzame inbedding, zoals bedoeld? Zo ja, hoe dan? En zo nee, waarom niet? Tot slot stellen we ons in hoofdstuk 6 de vraag wat we kunnen leren over de dynamiek van vernieuwing en onderzoek. Hierin grijpen we terug op de leerpunten uit de cases. 10 Duurzaam vernieuwen

13 1 Voncken, E., Derriks, M., Ledoux, G., Sleegers, P. & Kock, J., de (2008). Een hele toer. Ervaringen van schoolleiders en docenten met de vernieuwing van de onderbouw VO. Amsterdam: Kohnstamm Instituut. 2 Waslander, S (2007). Leren over Innoveren. Overzichtsstudie van wetenschappelijk onderzoek naar duurzaam vernieuwen in het voortgezet onderwijs. Utrecht: VO-Project Innovatie. 3 Waslander, S (2007), p.14. Duurzaam vernieuwen 11

14 12 Duurzaam vernieuwen

15 2 De Expeditie in vogelvlucht 13

16 In dit hoofdstuk presenteren we de Expeditie scholen in vogelvlucht. Hoe hebben zij gewerkt aan onderwijsvernieuwing, welke vernieuwingen hebben zij opgepakt en op welke manieren is het onderzoek op de scholen ingezet? Met deze schoolplaatjes in het achterhoofd worden de bevindingen over vernieuwing, vernieuwen en de rol van onderzoek die we in de komende hoofdstukken bespreken, concreter en beter te plaatsen. Deze portretten zijn gebaseerd op Scholen voorop. 4 Voor de uitge breidere portretten verwijzen we graag naar de oorspronkelijke publicatie. Burgemeester Harmsma School, Gorredijk Talentontwikkeling door middel van een flexibel aanbod Innovatie De Burgemeester Harmsmaschool is een plattelandsschool met een heterogene leerlingenpopulatie (vmbo en havoonderbouw). In de onderbouw zitten de leerlingen van lwoo tot havo bij elkaar in stam- en tafelgroepen. Daarbinnen werken ze op gedifferentieerde wijze. Sinds 2004 loopt het project Talent op Profiel (TOP), een verzameling onder wijsinhoudelijke en organisatorische proeftuinen die een appèl doen op de sterke kanten van iedere leerling. Om dit initiatief om te zetten in een duurzame ontwikkeling, is een vervolg nodig: TOP-2 (de school werkt met ontwikkelings projecten van drie jaar). Uitgangspunt van TOP-2 blijft de gedifferentieerde aanpak voor de leerlingen. In de bovenbouw werken leerlingen vanuit dat plan op lespleinen óók voor de havo-vakken aan intersectorale programma s en echt geprofileerde eindexamens. De school doet dit met behulp van modularisering van het onderwijsaanbod. De innovatie moet leiden tot meer talentontplooiing en motivatie, een veiliger pedagogisch klimaat, een hoger afsluitniveau en een betere voorbereiding op vervolgonderwijs. Onderzoek De school wilde onderzoeken hoe de implementatie van de plannen verliep. In welke mate en op welke manier lukt het de gekozen aanpak te realiseren? Hoe effectief zijn de innovaties? Welke effecten zijn er op de motivatie van leerlingen, op hun prestaties en op hun competentie- en talentontwikkeling? Welke effecten zijn er op de tevredenheid en het professioneel handelen van docenten? Twee onderzoekers van Oberon volgden de school tijdens de Expeditie. Corlaer College, Nijkerk Leef je in, leef je uit Innovatie Sinds schooljaar zijn 120 leerlingen van het Corlaer College drie jaar lang op Expeditie geweest. Havo- en vwoleerlingen zaten door elkaar en waren verdeeld over acht teams van vijftien leerlingen met een docent als vaste teamcoach. De Expeditieteams werkten vanaf 14 Duurzaam vernieuwen

17 de tweede klas een dag per week aan een zelfgekozen, maat schappelijk relevant project, bijvoorbeeld rond een weeshuis in Oost-Europa, wetlands in Canada of kleinschalige landbouw in Afrika. Het project moest iets van blijvende waarde opleveren voor de mensen ter plekke en moest de leerlingen van het Corlaer College helpen hun kwaliteiten te ontdekken en te ont wikkelen. De grondgedachte achter Expeditie Corlaer is: door iets te doen voor een ander, ontwikkel je jezelf. Onderzoek De innovatieplannen vereisten een cultuur omslag van doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg naar excelleren is heel gewoon. Vandaar de centrale onder zoeksvraag: hoe kun je talenten van leer lingen ontwikkelen zowel op cognitief als sociaal-emotioneel en maat schappelijk gebied en op welke manier kun je zo n cultuuromslag voor elkaar krijgen? Expeditie Corlaer was ook een zoektocht naar manieren om leerlingen effectief te coachen, als individu en binnen groepen. Als Expeditie Corlaer zou slagen, dus als het zou lukken 120 havo/vwo-leerlingen uit te dagen hun talenten in te zetten, wilde de school de opgedane ervaringen gebruiken om excelleren duurzaam te verankeren in alle leerjaren. Twee wetenschappers van Oberon en een docentonderzoeker van Corlaer voerden het onderzoek uit. Johan de Witt Scholengroep, Den Haag Talentencentrum Innovatie Talenten van álle kinderen herkennen, erkennen en ontplooien, dat is het doel van het project Talentencentrum op twee scholen van de Johan de Witt Scholen groep. De ambitie begint en eindigt niet daar: het is de bedoeling de leerlingen een doorlopende leerlijn te bieden van basisschool tot en met mbo en hbo. De scholen proberen leerlingen zo snel mogelijk op de juiste plek in school terecht te laten komen: in de onderbouw door te schakelen naar het voor de leerling meest geschikte niveau, in de bovenbouw door individuele leerroutes aan te bieden met onderscheid in tempo en niveau. Om dit goed te doen, ontwikkelt de school een leerbiografie, een eigen, meer volledige variant van het leerlingvolgsysteem. Door een nauwkeurige intake en regelmatige voortgangs gesprekken wordt gezocht naar de goede leerroute op het hoogst mogelijke niveau. Overstap naar een hoger niveau wordt gerealiseerd via schakelprotocollen. De innovatie vraagt van docenten inzicht in het herkennen van de potentie van leerlingen en in de verschillende leerniveaus. Duurzaam vernieuwen 15

18 Onderzoek De Johan de Witt Scholengroep ontwikkel de de leerbiografie als instrument om leerlingen te laten presteren naar vermogen. In de leerbiografie komen alle resultaten van ontwikkelde instrumenten en werkwijzen samen. Het doel is om zoveel mogelijk onderwijs op maat te bieden. Het gaat erom enerzijds zoveel mogelijk opstroom te realiseren, anderzijds zoveel mogelijk leerlingen te handhaven (afstroom of voortijdig schoolverlaten te voorkomen). Het ontwikkelen van (instrumenten voor) de leerbiografie gebeurde met hulp van het Kohnstamm Instituut en de Universiteit Leiden. Met de laatste heeft de scholengroep een Talentencentrum opgericht, dat als doel heeft te voorkomen dat potentiële talenten van leerlingen onbenut blijven. Het Kohnstamm Instituut onderzocht ook het proces van de innovatie. Voorts is onderzocht hoe de leerlingen de school beoordelen. Da Vinci College, Leiden Leer Werk Leef Samen! Innovatie Het Da Vinci College wil de talenten van leerlingen ontwikkelen door de school open en transparant in de samenleving te laten staan en innovatieve leer omgevingen aan te bieden waarbinnen betekenis vol leren centraal staat. De muren van de school worden als het ware afgebroken, zodat de buitenwereld (ouders, basisscholen, zorginstellingen, bedrijven, hogescholen en universiteiten) binnenkomt en de stap naar buiten gemak ke lijker wordt. Zo verzorgen externe experts lessen tijdens TOPtrajecten, geven leerlingen van het Da Vinci College les aan kleine groepjes basisschoolleerlingen in het programma Leerlingen en Onderwijzend Leren en is het Peer Support-project bedoeld om leerlingen te stimuleren elkaar te ondersteunen op het gebied van kennis, vaardigheden en sociale ontwikkeling. Zo ontstaat binnen school een sfeer van zorg, respect en betrokkenheid. Onderzoek De centrale onderzoeksvraag betrof de invloed van de transparante school op de talentontwikkeling van leerlingen. De transparante school is de afgelopen jaren gerealiseerd in topklassen en in deelprojecten. In het eerste onderzoeks jaar zijn de bevindingen van leerlingen in de topklassen onderzocht door een team van docentonderzoekers en onderzoekers van de lerarenopleiding van de Universiteit van Amsterdam (ILO). In het tweede jaar hebben de docent-onderzoekers onder begeleiding van de ILO-onderzoekers een aantal deelprojecten onder de loep genomen. Inmiddels had de school in het tweede Expeditiejaar een experiment met een digitaal leerlingportfolio opgezet, waarin leerlingen aan de hand van rollen en competenties hun talentontwikkeling konden expliciteren. In het derde 16 Duurzaam vernieuwen

19 onderzoeksjaar is dit experiment onderzoeksmatig gevolgd. gericht op talentontwikkeling. Sinds de start in 2006 is gewerkt in en aan een heterogene leergemeenschap (vmbo vwo) waarin alle leerlingen zoveel mogelijk leren over zichzelf en de wereld om hen heen. Het onderwijsconcept is gestoeld op vijf pijlers: altijd interactie van hoge kwaliteit; heldere en ambitieuze doelen; zoveel mogelijk echte opdrachten in de werkelijkheid; rekening houden met verschillende leervoorkeuren; trots kunnen zijn en leren door reflectie. Leerlingen worden steeds op hun eigen niveau uitgedaagd. Een op excelleren gerichte professionele cultuur, een heterogene leerlingenpopulatie en een stimulerend leerklimaat met vaste werktijden voor leerlingen en docenten zijn volgens de school randvoorwaarden om tot talentontwikkeling voor elke leerling te komen. Optimale talentontwikkeling wordt nagestreefd door middel van thematisch, vakoverstijgend onderwijs. Schoolbreed is het onderzoek naar de transparante school gericht op de voorwaarden voor talentontwikkeling van leerlingen, namelijk motivatie, betekenisvol leren en welbevinden. IJburg College, Amsterdam IJburg College Y-gen-wijs Innovatie Het IJburg College is een nieuwe school in een nieuwe wijk. Een school in ontwikke ling met een eigen onderwijsconcept, Onderzoek De school heeft onderzocht of haar manier van thematisch werken ( themaleren, een belangrijk kenmerk van het IJburgconcept) daadwerkelijk bijdraagt aan het bereiken van de missie van de school. Dat wil zeggen: zorgt themaleren ervoor dat leerlingen zoveel mogelijk leren over zichzelf en over de wereld om hen heen? Helpt het om leerlingen via sleutelvragen tot sleutelinzichten van een thema te brengen? Maken de leerlingen zich de kernconcepten die bij een thema horen ook eigen op een voor hen betekenisvolle manier? Al vanaf de start werkte de school samen met ILO-wetenschappers. In de laatste jaren heeft het onderzoek zich toegespitst op de ontwerpcyclus van themaleren, mede omdat daarin de vijf op onderzoek gebaseerde ontwerpprincipes van het IJburg-concept het meest expliciet gestalte kregen. Praktijk en theorie zijn zo hand in hand gegaan. In het onderzoek zijn ook kwantitatieve indicatoren meegenomen om de leerprestaties en schoolloopbaan van de leerlingen te volgen. OSG Nieuw Zuid, Rotterdam Missie geslaagd! Innovatie Het doel van OSG Nieuw Zuid was, de uittocht naar andere Rotterdamse wijken en buurgemeenten te stoppen en nieuwe Duurzaam vernieuwen 17

20 leerlingen uit de buurt te werven. Nieuw Zuid wilde een aantrekkelijke brede school worden met een moderne leeromgeving en profielen waarin het reguliere curriculum is ingebed. De profielen zijn bedoeld om talenten en motivatie van leerlingen aan te spreken, zodat zij meer zelfvertrouwen, kennis en vaardigheden ontwikkelen. Zo zijn een Masterklas en een Mediaklas ontwikkeld en wordt gewerkt aan een Sport- & Cultuurprofiel. De innovatie is vooral bedoeld om de achter standsleerlingen uit de buurt een positiever en kansrijker toekomstperspectief te bieden, maar ook om kinderen te trekken uit de middenklasse, waarop de nieuwbouwprojecten in de wijk zich richten. Door deze mix zullen de leerlingen gemakkelijker de kennis en vaardigheden opdoen die de samenleving vraagt. Onderzoek OSG Nieuw Zuid heeft Mediaklassen en een Masterklas binnen het vmbo ingevoerd en heeft de onderzoekers van Oberon gevraagd deze innovatie te volgen en de opbrengsten in kaart te brengen. De ambitie van de innovatie was dat leerlingen meer zelfvertrouwen krijgen, beter gaan presteren en (in de Master klas) opstromen naar een hoger niveau dan het advies van de basisschool. Door middel van interviews en vragenlijsten voor leerlingen, docenten en ouders is de innovatie gevolgd: hoe was het draagvlak, de communicatie, de samenwerking met de omgeving? Wat liep goed en wat waren knelpunten? Ook is gebruik gemaakt van bestaande tevredenheidspeilingen bij docenten, leerlingen en ouders. De cognitieve prestaties op het gebied van Nederlandse taal, studievaardigheden, Engels en wiskunde zijn in kaart gebracht met een leerlingvolgsysteem dat speciaal hiervoor is ingevoerd. Ook is een instrument ingezet voor het meten van de sociale competenties bij leerlingen. Picasso Lyceum, Zoetermeer Talenten Ontwikkelen tot Prestaties (TOP) Innovatie Ieder kind heeft talenten die in aanleg aanwezig zijn, ieder mens heeft behoefte zijn talenten te kennen en te ontwikkelen. Vanuit die overtuiging wil het Picasso Lyceum het onderwijs zo inrichten dat de talenten van leerlingen ook echt ontdekt en ontwikkeld worden. De school streeft naar een betere talentontplooiing via TOP-klassen (science, cultuur, sport en ICT) en door meer maatwerk te bieden. Zo deed de school mee aan de pilot Meerdere Examenmomenten. Het onderwijsconcept stoelt op drie pijlers: samenhang in het onderwijsprogramma, zelfstandigheid in leren en werkhouding en een op coaching gerichte interactie tussen leerling en leraar. De innovatie moet er onder meer toe leiden dat leerlingen beter leren om keuzes te maken, beter en sneller doorstromen naar het examen en een hoger opleiding sniveau bereiken. Daarnaast is het doel zelfbewuste jongeren op 18 Duurzaam vernieuwen

21 te leiden die communicatief en sociaal vaardig zijn. Onderzoek Het onderzoek op het Picasso Lyceum startte met het nader definiëren van het onderwijsconcept van de school, waarin talentontwikkeling centraal staat. De centrale onderzoeksvraag luidde: Hoe kunnen we als school de leerling het beste ondersteunen bij zijn talentontwikkeling? Het Kohnstamm Instituut heeft instrumen ten ontwikkeld om talent ontwikkeling te meten en mentoren te ondersteunen bij hun coachende taak daarbij. Daarnaast is in kaart gebracht op welke wijzen er aan de verschillende aspecten van talentontwikkeling gewerkt wordt. Voorts zijn de TOP-klassen geëvalueerd, bijgesteld en opnieuw geëvalueerd. Ook het (werken met een instrument voor het) coachen is geëvalueerd. Bij de evaluatieonderzoeken zijn docentonderzoekers ingezet. OSG Piter Jelles, Leeuwarden Ontdekkingsreis naar de ontwikkeling van talent Innovatie Piter Jelles!mpulse is een leer- en leefgemeenschap die sinds 2005 probeert het leerproces van de leerling in woord én daad centraal te stellen. Je leert niet voor cijfers, je leert omdat je wilt leren. De school wil een klimaat scheppen waar in leerlingen niet alleen leren voor een diploma: dat is slechts een tussenstap, geen einddoel. Het doel van leren is talenten en interesses te ontwikkelen in een contextrijke leeromgeving met een doorlopende leerlijn. Daarom stippelen leerlingen zoveel mogelijk hun eigen leertraject uit, een reis vol ontdekkingen en keuzes en als logisch uitvloeisel daarvan ook de gelegenheid om fouten te maken. Wel met steun: leren doe je van en met elkaar in gedeelde verantwoordelijkheid. Onderzoek De medewerkers van!mpulse denken dat de landelijke discussie over het Nieuwe Leren gebaat is bij objectieve, wetenschappelijk verkregen gegevens over de effecten van onderwijs vernieuwingen.!mpulse is een zogeheten scenario-4 school die werkt vanuit de inzichten van het Nieuwe Leren en zich daarom goed leent voor een dergelijk onderzoek. Twee wetenschappers van Oberon deden tijdens de Expeditie onderzoek naar de wijze waarop!mpulse in de bovenbouw vorm geeft aan de Tweede Fase. De school leiding zelf hoopt dankzij de onderzoeksresultaten van de Expeditie te profiteren van nieuwe inzichten om de kwaliteit van de school te verbeteren. Willem Lodewijk Gymnasium, Groningen Toptalent uitdagen tot topprestaties Innovatie Veel gymnasiasten halen op hun sloffen het vwo-diploma. Te veel leerlingen boren Duurzaam vernieuwen 19

22 lang niet al hun talenten aan. Voor intensiever gymnasiaal onderwijs was de school op zoek naar nieuwe didactiek en nieuw lesmateriaal. De school werkte via de Expeditie en Pegasus (een gymnasiaal samenwerkingsverband) aan de versterking van haar gymnasiale karakter. Toptalent uitdagen tot topprestaties lukt niet met een paar losse verdiepende opdrachten. Dat vraagt om een systematische herinrichting van het onderwijsprogramma. Docenten konden daarvoor ontwikkeltijd in hun taken pakket krijgen, evenals een aantal mensen met onderwijs ondersteunende taken. De innovatie veronderstelt een aangepast personeelsbeleid: gerichte aannamecriteria bij nieuw personeel en ontwikkelmogelijkheden voor zittend personeel. Er was veel animo voor onderwijsinhoudelijke veranderingen: de helft van de docenten vroeg ontwikkeltijd aan, de school is aangewezen als Universumschool en participeert in de pilot voor het nieuwe economie-examen. Onderzoek Hoe kunnen de twaalf- tot achttienjarigen van nu de leerlingen van de internetgeneratie zo geprikkeld worden dat ze bereid zijn al hun talenten in te zetten op school? Hoe kun je als gymnasium spannend en uitdagend onderwijs op hoog niveau ontwikkelen? Hoe bied je leerlingen de ruimte om hun talenten te ontwikkelen (en de grenzen daarvan te verkennen)? Hoe bied je docenten de mogelijkheid om hun onderwijs te innoveren? Wat is de meerwaarde van praktijkgericht onderzoek naar de effecten van zulke innovaties? Naar deze vragen deed het Willem Lodewijk Gymnasium gedurende de looptijd van de Expeditie onderzoek in samenwerking met twee onderzoekers van het Kohnstamm Instituut. De docenten kregen de mogelijkheid onderzoek te doen naar hun eigen innovaties en de effecten daarvan, de onderzoekers begeleidden hen daarbij zodat de onderzoeken op een weten schappelijk verantwoorde manier konden worden uitgevoerd. Gezamenlijk rapporteerden zij de resultaten. Amadeus Lyceum, Vleuten Ontwikkeling van cultuurgebaseerd onderwijs Innovatie Het Amadeus Lyceum beschouwt kunst en cultuur als voertuig voor het leren. Leerlingen worden uitgedaagd kennis en vaardigheden op te doen via competentiegerichte werkvormen waarbij kunst en cultuur zijn geïntegreerd in de andere vakken. Culturele instellingen in en rond Utrecht werken mee aan vakoverstijgende projecten. De school beoogt met dit cultuur gebaseerd onderwijs (cgo) meer samenhang en verdieping aan te brengen in het hele onderwijsprogramma, van brugklas tot examenklas. De school wil daarmee haar leerlingen meer motiveren voor school, spijbelen en uitval voorkomen en de sociale integratie bevorderen. Als leren gaat over je eigen omgeving, je eigen geschiedenis en je eigen cultuur in relatie tot die van anderen dan gaat 20 Duurzaam vernieuwen

23 leren meer vanzelf, aldus de school. De school staat op de cultuurcampus in Vinexwijk Leidsche Rijn en deelt voorzieningen met de gemeente bibliotheek, een kunstencentrum, een welzijnsinstelling en een theater. Onderzoek De centrale onderzoeksvragen van het Amadeus Lyceum zijn enerzijds gericht op de vormgeving van cgo en anderzijds op de opbrengsten van deze nieuwe vorm van onderwijs. Onderzoekers van het Kohnstamm Instituut van de Universiteit van Amsterdam en het Onderwijscentrum van de Vrije Universiteit hebben samen met de school de kenmerken en achterliggende ideeën van cgo beschreven. Datzelfde geldt voor de wijze waarop deze ideeën vorm krijgen in ontwerpen voor pilots en modulen, en uiteindelijk in de onderwijspraktijk is in kaart gebracht. Qua opbrengsten is geëvalueerd hoe met behulp van cgo de kernwaarden van het Amadeus Lyceum (persoonlijke ontwikkeling, zelfsturing, dialoog en respect, en creativiteit) zijn gerealiseerd, in hoeverre door cgo beoog de leerresultaten zijn behaald, en in hoeverre met cgo is bijgedragen aan de motivatie van leerlingen voor leren en voor school. SG Sint Ursula, locatie Heythuysen Een synthese gerealiseerd, naar verdere ontschotting Innovatie Met een steuntje in de rug gewoon naar het vmbo: SG Sint Ursula en De Ortolaan, een school voor speciaal voortgezet onderwijs, laten cluster 4-leerlingen van De Ortolaan meedraaien op de vmbo-afdeling van Sint Ursula. Cluster 4-leerlingen kunnen gewoonlijk alleen in het speciaal onderwijs terecht. Passend onderwijs zo dicht mogelijk bij huis is echter het streven. De leerlingen komen in zogenaamde syntheseklassen en volgen het reguliere curriculum. Als leerlingen het aankunnen, verlaten ze in een later stadium de syntheseklas en gaan ze verder in een reguliere vmbo-klas. De syntheseklas is ook bedoeld voor leerlingen van Sint Ursula die tijdelijk bijzondere begeleiding nodig hebben. Op deze manier kan afstroom naar De Ortolaan of een andere buitenschoolse voorziening wellicht voorkomen worden. Beide instellingen hopen dat de leerlingen dankzij deze aanpak met meer plezier naar school gaan en vaker met een diploma op zak doorstromen naar een mbo-opleiding. Onderzoek Samen met onderzoekers van het Kohnstamm Instituut van de Universiteit van Amsterdam en het Onderwijscentrum van de VU hebben Scholengemeenschap Sint Ursula en VSO De Ortolaan onder Duurzaam vernieuwen 21

24 zocht of en onder welke voorwaarden het mogelijk is om cluster 4-leerlingen op een succesvolle manier te integreren in het reguliere vmbo. Er is onderzocht welke eisen gesteld moesten worden aan de schoolorganisatie, de zorgstructuur en -arrangementen, het onderwijszorgbeleid, de leeromgeving, het curriculum, en de pedagogisch-didactische aanpak en competenties van docenten. Gedurende de hele periode zijn dossiers van schakelende leerlingen opgebouwd, allerlei onderzoeksinstrumenten ontwikkeld en ingezet, er is geobserveerd en geïnterviewd, en vooral ook is samen met docenten gewerkt aan het doen van onderzoek en het gebruiken van onderzoeksresultaten. Pieter Zandt SG, Urk / Comenius College, Capelle a/d IJssel / Montessori College, Nijmegen / Panta Rhei College, Amstelveen KIOSC: Kennis-, Innovatie- en Onderzoekscentrum Innovatie Vier scholen trokken samen op om een eigen onderzoekscentrum op te zetten. In elke school deden docenten, leerlingen en mensen uit de schoolleiding samen onderzoek naar onderwijsleerprocessen. Onderzoek dat hard nodig is om innovaties duurzamer, meer evidence based en minder hypegevoelig te maken. Op dit moment is het zo dat veel innovatieenergie niet leidt tot de beoogde kwaliteits verbetering van het primaire proces. Door het Kennis-, Innovatie- en Onderzoekscentrum (KIOSC) een goed verankerde plek te geven in school, ontstaat een blijvende onderzoeksmatige en innovatieve cultuur. Elk centrum moet ook een verbindings punt worden tussen onderzoek binnen en buiten de school. Deze onderbouwde manier van omgaan met onderwijs vernieuwingen geeft leraren meer (academische) status en beroepseer. Onderzoek Het onderzoek in het kader van de Expeditie stond los van de eigen onderzoeks vragen van de vier KIOSC-scholen. Het gaat hier om een metaonderzoek van onderzoekers van het IVLOS (Universiteit Utrecht) met als centrale vraag: welke samenhang is er tussen het functioneren van KIOSC en de ontwikkeling van een onderzoekshouding en onderzoekscultuur en de werkbeleving van de docenten? Als duidelijk is op welke manieren de scholen KIOSC vormgeven en welke factoren en condities bijdragen tot succes, kunnen andere scholen profiteren van die kennis. Afgeleide onderzoeksvragen zijn: hoe en in welke mate draagt KIOSC bij aan het innovatieve vermogen van de school? Montaigne Lyceum, Den Haag Kwalitijd voor onderwijs: ontwikkelen doe je zelf Innovatie De innovatie op het Montaigne Lyceum richt zich op de docenten: hoe benut je de creativiteit en het enthousiasme waarmee 22 Duurzaam vernieuwen

25 docenten deze nieuwe school binnenkomen en hoe houd je beide vast? De oplossing zoekt de school in de ontwikkeling van eigen lesmateriaal: daarin kan de docent zijn inspiratie en creativiteit kwijt en hij ontleent er beroepseer aan. Achterliggende gedachte is dat bestaande onder wijsmethodes ontoereikend zijn voor competentiegericht onderwijs. In plaats van eindeloos te blijven aanpassen, kiest de school voor een radicalere stap: zelf ontwikkelen, aangestuurd door het Onderwijs Atelier. Dankzij deze organisatie vorm krijgt materiaal ontwikkeling volgens het Montaigneformat een serieuze plaats in het takenpakket van de leraren. Docenten hebben zo rust en tijd om ontwikkelwerk te verrichten. Namens elk docententeam zorgt een onderwijsarchitect voor coördinatie en afstemming in de hele school. van de rol van het OnderwijsAtelier. Docenten, onderwijsarchitecten en directie vormden samen met de onderzoekers een hecht projectteam en waren gezamenlijk verantwoordelijk voor het onderzoek. Voor het Montaigne Lyceum maakt onderzoek deel uit van de praktijk van de school en dat blijft ook na de Expeditie zo. Onderzoek In het onderzoek van de Expeditie wilde de school achterhalen op welke wijze een balans gevonden kan worden tussen de ontwikkeling van onderwijsmateriaal in teams en de werkbeleving van docenten. De school hoopte met het onderzoek een manier van onderwijsontwikkeling te vinden die rekening houdt met de professionaliteit van de docenten, de kwaliteit van het onderwijs en de visie van de school. Het onderzoek is uitgevoerd door IVLOS (Universiteit Utrecht). Een van de onderzoekstaken was de evaluatie van het OnderwijsAtelier binnen de school. Dit heeft geleid tot een herdefiniëring Duurzaam vernieuwen 23

26 4 Aarts, M. (2011). Scholen voorop. Praktijkervaringen van scholen uit Expeditie durven, delen, doen. Utrecht: VO-raad 24 Duurzaam vernieuwen

27 3 Duurzame vernieuwing 25

28 In dit hoofdstuk zijn de uitvoerders van de Expeditie aan het woord: scholen en onderzoekers. Verwachten zij dat de vernieuwingen waaraan is gewerkt, blijven bestaan nu het project is afgelopen? Hoe wordt de innovatie-inhoud geborgd in het handelen van leraren en in de schoolorganisatie? Welke factoren belemmeren en bevorderen de duurzaamheid van de vernieuwing? Zijn er verschillen tussen de scholen en tussen de verschillende soorten vernieuwingen die in de Expeditie zijn ingevoerd? En zijn er verschillen in de visie van schoolleiders respectievelijk onder zoekers in hun oordelen over de duurzaamheid van de ingezette vernieuwing? 3.1 Een jaar verder Als eerste hebben de betrokkenen de vraag gekregen wat er over een jaar nog zichtbaar zal zijn van de vernieuwing. Het gaat dan steeds om de vernieuwing die in de Expeditieperiode is ingezet, of het onder deel dat de school speciaal onder de loep heeft genomen tijdens de Expeditie. Zoals uit de schoolportretten al duidelijk is geworden, zijn vernieuwingen in scholen vaak veelomvattend. De vraag is daarom ook relevant of de betrokkenen verwachten dat de hele vernieuwing een duurzame inbedding krijgt binnen de school, of dat die duurzame inbedding alleen voor onderdelen geldt. Schoolleiders en onderzoekers zijn het er zeer over eens en zijn er ook vrij zeker van dat de vernieuwing die op de Expeditiescholen is ingezet, over een jaar nog opera tioneel zal zijn. Dat wil niet zeggen dat men verwacht dat de vernieuwing af is of dat er niets meer veranderd zal worden. Integendeel. Op sommige scholen zijn er plannen om het hele project waaraan is gewerkt tijdens de Expeditie, binnen de school te verbreden of op te schalen. Op andere scholen zal de kern van de vernieuwing worden voortgezet, maar niet alle onderdelen. Op weer andere scholen zullen onderdelen van de ver nieuwing hun plaats vinden in het regu liere curriculum. Op verreweg de meeste scholen is de vernieuwing niet af en lijkt de vraag naar duurzaamheid prematuur. De betrokkenen voorzien in groten getale dat de hele vernieuwing, deelprojecten of specifieke producten nog worden door ontwikkeld en op basis van ervaringen verder worden bijgesteld. Even belangrijk is dat er scholen zijn die aangeven niet door te gaan met de vernieuwing. Een van de scholen geeft aan dat delen van de vernieuwing bewust worden stopgezet omdat is gebleken dat ze niet goed van de grond zijn gekomen. Ook andere schoolleiders gaan ervan uit dat niet alle ontwikkelingen worden voort gezet. Een schoolleider beschrijft het proces als volgt: 26 Duurzaam vernieuwen

29 We hebben in de drie Expeditiejaren steeds op een ander punt het accent gelegd. We zijn begonnen met keuzeactiviteiten buiten de lessen om; daar hebben we in het eerste jaar heel veel accent op gelegd. In het tweede jaar zijn we wat meer gaan focussen op didactiek binnen de verschillende lessen. En in het derde jaar, dat nu aan het aflopen is, gaat het over de vaardigheden die leerlingen nodig hebben om verstandige keuzes te kunnen maken, enzovoort. Dat betekent dat je ieder jaar op een aantal dingen hebt ingezet die je mogelijk niet helemaal haalt. En dat je daar na het accent verschuift en daardoor misschien ook een aantal onderdelen verliest We gaan ervan uit dat er ook weer dingen wegvallen. Het belangrijkste vinden wij dat je blijft nadenken over zaken die van belang zijn. Op een van de scholen zijn de onderzoekers kritischer. Continuïteit is een belangrijke voorwaarde om vernieuwingen duurzaam in te bedden in school. Aan die voorwaarde is niet altijd voldaan. Zo zien deze onderzoekers weinig continuïteit in ideeën van de schoolleiding en daardoor in uitvoering. We betwijfelen of hier volgend jaar nog iets van over is Verbreden, opschalen, integreren Veel Expeditiescholen voorzien op de korte termijn het verbreden, opschalen en integreren van de vernieuwing. Bij verbreden gaat het dan bijvoorbeeld om het verspreiden van de vernieuwing naar een andere afdeling binnen de school. We gaan verder met het werken met teams maar nu schoolbreed, ook op het vmbo. Ik verwacht daar diezelfde manier van werken in terug te zien. Ons idee is dat de coaches die nu de teams van leerlingen gecoacht hebben, straks die nieuwe coaches gaan coachen. Dat proberen we zo verder uit te bouwen, als onderdeel van het onderwijs op onze school. Ook kan sprake zijn van een vernieuwing die gestart is in een pilotproject en die nu de weg naar de reguliere school moet vinden. Ik zie zelf de afgelopen drie jaar als: op pilotniveau dingen beginnen, een beetje uitproberen en effecten toetsen. Nu is iedereen zich ervan bewust dat er dingen moeten gebeuren. Nu komt de slag om er schoolbreed concreet mee aan het werk te gaan. Scholen die werken met een heel nieuw onderwijsconcept, kunnen te maken krijgen met opschalen. Vernieuwingen die voor een bepaald leerjaar zijn ontwikkeld, moeten dan hun weg gaan vinden naar andere leerjaren die nog niet ontwikkeld zijn. Een onderzoeker die op een van deze scholen heeft gewerkt zegt hierover: Wat behouden blijft, naar verwachting, betreft de totale vernieuwing. Het vormt de pedagogisch-didactische kern van het schoolconcept. Over één jaar zal het een stabiele basis hebben in de onderbouw en is er een begin om het in de middenbouw een plek te geven. Duurzaam vernieuwen 27

30 In andere gevallen krijgt verbreding eerder de vorm van integratie. Bijvoorbeeld als een vernieuwing die eerst project matig is aangepakt, een vanzelfsprekend onderdeel van de school en het curriculum wordt. Schoolleiders verwoorden die omslag op verschillende manieren: Het cultuurgebaseerd onderwijs wordt van een project doorontwikkeld naar een cultuurcurriculum. De projectmatige structuur wordt losgelaten omdat nu het hele curriculum cultuurgebaseerd wordt, het wordt integraal. Het schakelconcept dat onderwerp is van de innovatie, wordt een steeds integraler onderdeel van de onderwijsorganisatie. De school gaat het nu ook implementeren in havo/vwo. Het wordt meer een deel van het onderwijs zelf: het behelst grote delen eruit, maar niet meer onder de noemer Expeditie of innovatie. Het is meer onderdeel van school/het onderwijs zelf. Of en hoe de vernieuwing de komende periode wordt voortgezet, hangt ook af van de aard van de vernieuwing. Betreft deze de onderwijsvisie, het onderwijsconcept, of gaat het meer om pilotprojecten? En kan de school überhaupt nog terug of maken de randvoorwaarden die zijn afgestemd op de vernieuwing, terug keer naar de manier van werken voor de Expeditie feitelijk onmogelijk? De aard van de vernieuwing en de randvoorwaarden bepalen mede wat betrokkenen de komende periode van de vernieuwing verwachten terug te zien. Het meest uitgesproken zijn schoolleiders die werken met een nieuw onderwijsconcept. Wij kiezen voor leerdomeinen met thematisch onderwijs, het is redelijk integraal. Sommige Expeditiescholen hadden echt een projectvernieuwing. Maar wij zitten met een nieuw type onderwijs in een nieuw gebouw. Dat wat wij mede dankzij de Expeditie hebben kunnen ontwikkelen, vormt het hart van ons onderwijs in de onderbouw. Wij hebben ons onderwijsconcept helemaal vormgegeven dankzij de impuls en dat zul je hier over een jaar nog terug vinden in een nog betere, nog verder versterkte vorm. Alles zien we terug. Want onze innovatie behelst ons concept. ( ) Dat was al iets van onze school wat we wilden gaan opzetten, en toen kwam de Expeditie voorbij en daar paste het heel mooi in: talentontwikkeling. De innovatie is wie wij zijn, het kan dus ook gewoon niet ophouden Doorontwikkelen Verbreden, opschalen en integreren betekent niet dat de vernieuwing af is. Op een aantal scholen is er een duidelijke wens om de vernieuwing die tijdens de Expeditie is gerealiseerd, te blijven door ontwikkelen: Alles ontwikkelen we door. Het gaat om de kern van het onderwijs; Nederlands, Engels, Wiskunde, de leerbiografie, het volgen van 28 Duurzaam vernieuwen