OVERSCHRIJVEN VAN HET ANGSTGEHEUGEN. Reconsolidatie: overschrijven van het angstgeheugen. en preventie van terugkeer van angst.

Transcriptie

1 Reconsolidatie: overschrijven van het angstgeheugen en preventie van terugkeer van angst. Eline Landgraaf Universiteit van Amsterdam Collegekaartnummer: KP UvA Supervisor: Merel Kindt Mede UvA Supervisoren: Marieke Soeter & Aad Lehmann 1

2 Abstract Reconsolidatie, het proces waarbij een gereactiveerd geheugen opnieuw wordt opgeslagen, biedt de mogelijkheid om het geheugen te wijzigen. Recent onderzoek heeft aangetoond dat het angstgeheugen van mensen kan worden gewist en dat de terugkeer van angst kan worden voorkomen door extinctieleren tijdens het reconsolidatieproces uit te voeren. Dit resulteerde in een afname van de angstrespons en preventie van terugkeer van angst. In de huidige studie werd getracht eerder onderzoek te repliceren. In een vreesconditioneringsparadigma werd angst aangeleerd bij mensen met behulp van angstrelevante stimuli. Vervolgens vond in de Reactivatie Extinctie conditie 10 minuten na geheugenreactivatie, wanneer het zogenaamde reconsolidatieraam geopend was, extinctieleren plaats. In de Extinctie conditie werd slechts extinctie toegepast. Een dag later werd onderzocht of angst was verminderd in de Reactivatie Extinctie conditie vergeleken bij de Extinctie conditie. De angstrespons werd gemeten met de startle respons. Daarnaast werden huidgeleidingsrespons en US-verwachtingsbeoordelingen gemeten, welke het cognitieve niveau van contingentieleren reflecteren. Extinctie tijdens de reconsolidatiefase resulteerde niet in een afname van de angstrespons en niet in de preventie van terugkeer van angst in vergelijking met enkel extinctie leren. Resultaten van eerder onderzoek bij mensen werden in de huidige studie niet gerepliceerd. Nader onderzoek naar een techniek waarbij het angstgeheugen gewist kan worden, waardoor angst ook op de lange termijn niet terug zal komen, is vereist zodat de basis van vele psychische stoornissen kan worden geëlimineerd. 2

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Methode 9 Resultaten 21 Discussie 36 Referenties 40 3

4 1. Inleiding Een aanzienlijk aantal mensen lijdt aan een psychische stoornis, zoals angststoornissen (Bijl, Ravelli, & van Zessen, 1998; de Graaf, ten Have, & Dorsselaer, 2010). Het emotionele geheugen speelt een grote rol in angststoornissen (LaBar & Cabeza, 2006). Het genezen van angststoornissen is zeer complex, zelfs de meest effectieve behandelingen voor angststoornissen kunnen slechts de angst reactie elimineren (Bouton, 2002). Zoals blijkt uit de hoge terugval percentages na ogenschijnlijk succesvolle behandeling (Bouton, 2002; Craske, 1999), blijft het angstgeheugen echter intact. Als het angstgeheugen zou kunnen worden verzwakt, dan zou men mogelijk in staat zijn om de basis van vele psychiatrische stoornissen, zoals de posttraumatische stressstoornis, te elimineren (Dudai, 2006; Nader, Schafe, & LeDoux, 2000; Servan-Schreiber & Pearlstein, 1998; Tronson & Taylor, 2007). Een van de meest effectieve behandelingen voor angststoornissen is cognitieve gedragstherapie. Het terugval percentage van deze behandelmethode is echter hoog (Bouton, 2002; Craske, 1999). Exposure is een van de meest doeltreffende onderdelen van cognitieve gedragstherapie. Hierbij wordt de patiënt blootgesteld aan het gevreesde object of situatie, zonder dat de gevreesde consequentie optreedt. Het vreesconditioneringsparadigma biedt excellente mogelijkheden om het aanleren en afleren van angst te bestuderen. Bij vreesconditionering wordt een neutrale stimulus (geconditioneerde stimulus, CS; bijvoorbeeld een toon) gevolgd door een ongeconditioneerde stimulus (US; bijvoorbeeld een schok) waardoor er een angstreactie plaatsvindt (ongeconditioneerde respons, UR). Daarna zal enkel de neutrale stimulus (CS) een geconditioneerde angstrespons (CR) kunnen oproepen (Pavlov, 1927). Er is dus een associatie geleerd tussen de oorspronkelijk neutrale stimulus en de aversieve consequentie waardoor de CS na conditionering een 4

5 angstreactie kan ontlokken die aanvankelijk door de US werd opgewekt. Extinctie is het experimentele model voor Exposure therapie, waarbij angst in de extinctiefase wordt uitgedoofd door na de CS geen US meer aan te bieden. Het effect van extinctie is niet permanent omdat het oorspronkelijke angstgeheugen niet wordt overschreven. Er wordt slechts een nieuw geheugenspoor geleerd wat de activiteit van het initiële angstgeheugen onderdrukt (Bouton, 2002; Pavlov, 1927; Westbrook, Iordanova, McNally, Richardson & Harris, 2002). De extinctie effecten van cognitieve gedragstherapie gaan verloren indien de therapie setting verlaten wordt (renewal), wanneer een substantiële hoeveelheid tijd verstrijkt na exposure (spontanous recovery), door bloostelling aan de ongeconditioneerde stimulus (reinstatement) of door reacquisitie (reacquisition) (Bouton, 2002; Effting & Kindt, 2007; Rowe & Craske, 1998; Rowe & Craske, 1998; Schiller et al., 2008). Onderzoek bij dieren heeft aangetoond dat het angstgeheugen niet noodzakelijk permanent is maar kan worden veranderd (Dudai, 2006; Nader et al., 2000; Tronson & Taylor, 2007). De reactivatie van een geconsolideerd (angst)geheugen kan ervoor zorgen dat het weer labiel wordt, waarna het geheugenspoor opnieuw geconsolideerd wordt. Dit proces wordt ook wel reconsolidatie genoemd. Tijdens deze labiele staat is het geheugen vatbaar voor verandering (Nader et al., 2000; Nader & Hardt, 2009; Tronson, Wiseman, Olausson & Taylor, 2006). Reconsolidatie van het angstgeheugen kan worden verstoord door middel van neurobiologische manipulaties voor of kort na de geheugenreactivatie. Deze verstoring van reconsolidatieproces kan leiden tot het overschrijven van het angstgeheugen. Recent werd dit ook bij mensen aangetoond (Kindt, Soeter, Vervliet, 2009) in een vreesconditioneringsparadigma. Daarbij werd oraal de β-adrenerge antagonist 5

6 propranolol toegediend voorafgaand aan reactivatie van een eerder geleerd angstgeheugen. Propranolol blokkeert de β-adrenerge receptoren die vermoedelijk een rol spelen bij de proteïne synthese die noodzakelijk is voor het opnieuw vastleggen van de eerder geleerde vreesassociatie. Uit deze studie bleek dat tijdens de extinctie fase en testfase 24 uur later, het aanbieden van de combinatie van propranolol en geheugen reactivatie resulteerde in een substantiële vermindering van de angstrespons, vergeleken bij de placebo reactivatie conditie. Daarnaast bleek dat de combinatie van propranolol en reactivatie van het angstgeheugen noodzakelijk is voor een vermindering van angstrespons, aangezien de angstrespons niet verminderde in de propranolol geen reactivatie conditie en in de placebo reactivatie conditie. Een reactivatie trial in combinatie met propranolol heeft de gedragsmatige uitdrukking van het angstgeheugen gewist. Dit impliceert dat het angstgeheugen zou kunnen zijn gewist of niet beschikbaar zou zijn. De resultaten van dit onderzoek geven aanwijzingen dat het angstgeheugen flexibeler is dan lange tijd werd gedacht. Onlangs is een alternatieve en zeer creatieve methode ontwikkeld waarbij op spectaculaire wijze het angstgeheugen werd gewist zonder gebruik te maken van farmacologische middelen (Monfils, Cowansage, Klann, & LeDoux,2009). In deze studie werd de bekende extinctie procedure toegepast bij ratten met het verschil dat deze werd aangeboden nadat eerst het angstgeheugen was gereactiveerd, zodat het zogenaamde reconsolidatieraam geopend was. Neutrale stimuli kunnen tijdens reconsolidatie worden opgenomen in de oude angstherinneringen, waardoor het angstgeheugen gewist wordt.het angstgeheugen werd slechts gewist wanneer extinctie werd aangeboden binnen een bepaald tijdsbestek, 10 minuten of 1 uur nadat het angstgeheugen was gereactiveerd. Het angstgeheugen bleef echter intact als de extinctie pas later werd aangeboden, 6 of 24 uur na geheugen reactivatie. Dit doet 6

7 vermoeden dat de periode waarin het angstgeheugen labiel is en dus openstaat voor verandering, slechts enkele uren duurt. Daarna lijkt de zogenaamde reconsolidatie periode als het ware weer te sluiten. Uit de resultaten van deze studie blijkt dat het aanbieden van extinctie na reactivatie van het angstgeheugen, binnen de zogenaamde reconsolidatie periode, ervoor zorgt dat de eerder geleerde angstrespons niet terugkomt. Dit impliceert dat deze manipulatie (i.e., reactivatie) het geheugen labiel kan maken, waarna het geheugen kan worden overschreven door middel van extinctieleren, in plaats van een nieuw geheugenspoor aan te leren wat de activiteit van het initiële angstgeheugen onderdrukt, zoals bij extinctieleren. Zeer recent is een soortgelijk onderzoek verschenen als de hierboven beschreven studie (Monfils et al., 2009), maar uitgevoerd bij mensen (Schiller et al., 2009). In deze studie werden twee onderzoeken met geheugenreactivatie uitgevoerd. In beide onderzoeken werd bevestigd dat het angstgeheugen slechts werd gewist wanneer de extinctie 10 minuten na de geheugenreactivatie plaatsvond. Een jaar later was de angstrespons nog steeds verdwenen. De angstrespons werd gemeten aan de hand van de huidgeleidingsrespons. Ook in deze studie werd aangetoond dat het angstgeheugen intact bleef als de extinctie 6 uur na de reactivatie werd aangeboden of als er geen reactivatie plaatsvond. Deze studie bevestigt de resultaten van eerder onderzoek (o.a. Monfils et al., 2009), dit zou dus wederom impliceren dat het angstgeheugen door extinctieleren tijdens de reconsolidatiefase zou zijn overschreven. De huidige studie betrof een replicatiestudie van bovengenoemde onderzoek (Schiller et al., 2009). De volgende twee hypothesen werden onderzocht: de angstrespons bij mensen kan worden verzwakt en de terugkomst van angst kan worden voorkomen door tijdens het reconsolidatieproces, waarbij het geheugen labiel werd gemaakt door reactivatie, extinctie toe te passen. Om deze hypothesen te 7

8 onderzoeken werd een soortgelijk paradigma gebruikt als in het onderzoek van Schiller et al. (2009). Er werd gebruik gemaakt van een differentiële angst conditionering procedure met angst relevante stimuli die als CS s werd gebruikt en een elektrische prikkel fungeerde als US. Gedurende 3 dagen werden drie fases onderscheiden: angst acquisitie fase (dag 1), geheugen reactivatie en extinctie fase (dag 2; Reactivatie-Extinctie conditie) óf enkel een extinctie fase (dag 2; Extinctie conditie) en extinctie gevolgd door een reinstatement procedure, een testfase en reacquisitiefase (dag 3). In deze studie werd angst uitgebreider gemeten dan in de studie van Schiller et al. (2009). De geconditioneerde angst respons werd gemeten als potentiatie van de oogknipperreflex (fear potentiated startle; FPS), als reactie op een hard geluid (40 ms, 104 db), met electromyography (EMG) van de rechter orbicularis oculi spier. Daarnaast werd de huidgeleidingsrespons (Skin Conductance Respons; SCR) en online schok (US) verwachtingsbeoordelingen gemeten, welke het cognitieve niveau van contingentie leren reflecteren (Weike, Schupp, & Hamm, 2007). Verwacht werd dat door extinctieleren tijdens de reconsolidatieproces uit te voeren een verminderde startle respons en huidgeleidingsrespons zal plaatsvinden aan het begin van de extinctiefase op dag 3 en dat dit resulteerde in een verminderd reinstatement effect, in vergelijking met enkel extinctieleren. Verder werd verwacht dat door extinctieleren tijdens de reconsolidatieproces uit te voeren de startle respons en de huidgeleidingsrespons tijdens reacquisitie minder terugkeerde dan zonder reactivatie. Tot slot was er geen eenduidige verwachting over het effect dat de reactivatie van het angstgeheugen op de verwachtingsbeoordelingen zal hebben. Uit eerder onderzoek (Hamm & Vaitl, 1996; Weike et al., 2007; Weike, Schupp, & Hamm, 2008) is gebleken dat huidgeleidingsrespons en verwachtingsbeoordelingen 8

9 geassocieerd zijn. Vanuit dit perspectief kon verwacht worden dat de (US) verwachtingsbeoordeling zal afnemen door reactivatie van het angstgeheugen, aangezien verwacht werd dat de hiermee geassocieerde huidgeleidingsrespons verminderd. Recenter onderzoek (Kindt et al, 2009) heeft echter aangetoond dat de reactivatie van het angstgeheugen in combinatie propranolol geen invloed had op verwachtingsleren. Aangezien eerdere onderzoeken niet in lijn met elkaar zijn, werden er geen voorspellingen gedaan over de verwachtingsbeoordelingen. 2. Methoden 2.1 Proefpersonen Veertig studenten van de Universiteit van Amsterdam (13 mannen, 27 vrouwen) tussen de 18 en 33 jaar (n = 40, gemiddelde ± SD leeftijd, 21.1 ± 3.0 jaar), deden mee aan het onderzoek. Proefpersonen werden random toegewezen aan de Reactivatie Extinctie conditie of de Extinctie conditie met de voorwaarde dat de condities zo goed mogelijk werden gematcht op de mate van angstdispositie (STAI-T) (Spielberger, Gorsuch & Lusthene, 1970; Defares & Spielberger, 1980), angstgevoeligheid (ASI) (Peterson & Reiss, 1992) en mate van angst voor spinnen (SPQ) (Klorman, Weerts, Hastings, Melamed, & Lang, 1974). Om deel te mogen nemen aan het onderzoek was de minimumleeftijd van de proefpersonen 18 jaar en de maximumleeftijd 35 jaar. De exclusie criteria voor dit onderzoek waren proefpersonen met een medische afwijking, waaronder epilepsie. Proefpersonen die bepaalde medicatie gebruiken mochten niet deelnemen aan het onderzoek. Daarnaast werden proefpersonen die gehoorproblemen hebben uitgesloten. Verder konden studenten die een psychische stoornis zoals een angststoornis, depressieve episode, manische episode of psychotische episode hadden 9

10 niet deelnemen aan het onderzoek. Aan het begin van het onderzoek werd een medische screening afgenomen om de exclusie criteria te achterhalen en proefpersonen die hieraan voldeden uit te sluiten. Een score 26 op de Anxiety Sensitivity Index (ASI) (Peterson & Reiss, 1992) was ook een exclusie criteria, dit om proefpersonen uit te sluiten met een hoog niveau van angstgevoeligheid. Er werden geen proefpersonen uitgesloten. Voor deelname aan het experiment ontvingen de proefpersonen aan het einde van de derde sessie 4,5 proefpersoonpunten of 31,50 euro. 2.2 Materialen Stimuli De geconditioneerde stimuli (CS1 en CS2) waren twee verschillende afbeeldingen van spinnen, (IAPS nummer 1200 en 1201; Lang, Bradley & Cuthbert, 2005). De afbeeldingen zijn 200 mm hoog en 270 mm breed en werden getoond op een zwart 19-inch computerbeeldscherm. De ongeconditioneerde stimulus (US) bestond uit een elektrische prikkel van 2-msec die via twee Ag Elektrodes van 20 mm bij 25 mm, met een vaste inter-elektrode afstand van 45 mm werd toegediend. De puls elektroden werden bevestigd aan de bovenkant van de pols van de niet-dominante hand. Geleidingsgel (Signa, Parker) werd tussen de huid en de elektroden aangebracht. De puls elektroden werden aangestuurd door de Digitimer Constant Current Stimulator DS7A (Hertfordshire, UK), hiermee kon de intensiteit van de elektrische prikkel individueel worden bepaald. Alle akoestische stimuli werden binauraal door een koptelefoon (Monacor model MD-4600) geleverd. De schrikreactie probe (startle probe) bestond uit een witte ruis (alle frequenties omvattende) geluidsstimulus met een geluidsdrukniveau van 104 db(a) en een duur 10

11 van 40 msec. Tijdens het gehele experiment was er een achtergrondgeluid (70dB) aanwezig Oogknipperreflex De geconditioneerde angst respons werd gemeten als potentiatie van de oogknipperreflex (Fear Potentiated Startle Response; FPS) als reactie op de schrikreactie probes. De startle respons als reactie op de schrikreactie probes tijdens de angst geconditioneerde stimulus (CS1) werd vergeleken met de startle respons tijdens de controle stimulus (CS2). De startle respons was een onderdeel van de schrikreactie en reageerde op angst, dat wil zeggen angst versterkt de startle respons. De akoestische oogknipperreflex werd gemeten aan de hand van electromyografie (EMG) van de rechter orbicularis oculispier. Twee 7-mm Ag/AgCL Elektrodes gevuld met elektrolyte gel werden ongeveer 1 cm onder de pupil en 1 cm onder de laterale ooghoek geplaatst. Een grond Elektrode werd op het voorhoofd geplaatst. Elektromyografische activiteit werd met het programma Vsrrp geregistreerd Huidgeleidingsrespons De geconditioneerde huidgeleidingsrespons (SCR) registreerde in eerste plaats de toegenomen oriëntatie naar de CS, die wordt geregistreerd door toenemende autonome arousal (Weike et al., 2007). Huidgeleidingsrespons werd gemeten met een ingangsversterker met een sinusvormige excitatie spanning (±.5 V) van 50 Hz, afgeleid van de hoofdfrequenties. Het input apparaat was aangesloten aan de twee Ag/AgCl Elektroden van 20 bij 16 mm. De Elektroden werden aan het mediale vingerlid van de wijsvinger en ringvinger van de niet-dominante hand gekoppeld. Het signaal van het input apparaat werd doorgegeven door een signaalconditionering 11

12 versterker en de analoge output werd gedigitaliseerd op 1000 Hz door een 16-bit ADconverter (National Instruments, NI-6224). De huidgeleidingsrespons werd vastgesteld door de gemiddelde baseline (2 sec voordat de CS komt) af te trekken van de piek in de periode tussen 1 en 7 seconden volgend op de start van de CS. Een minimum respons criterium van 0.02 micro Siemens (μs) werd gehanteerd. Alle andere reacties werden gescoord als nul en bleven in de analyses (Effting & Kindt, 2007). De ruwe huidgeleidingsrespons scores werden getransformeerd naar genormaliseerde distributies US-verwachtingsscores Met een online schok (US) verwachtingsmeting werd declaratieve kennis over de contingentie tussen de geconditioneerde en de ongeconditioneerde stimulus gemeten. De proefpersoon gaven tijdens het zien van elke afbeelding binnen 5 seconden met behulp van de linker muisklik, welke bedient werd met de dominante hand, aan in hoeverre hij wel of geen elektrische prikkel verwachtte. De USverwachtingsscores werden geregistreerd op een continue 11-puntsschaal lopende van zeker geen elektrische prikkel (-5) naar onzeker (0) tot zeker een elektrische prikkel (5) Vragenlijsten Toestandsangst en dispositieangst werden meten met de Nederlandse vertaling van de State-Trait Anxiety Inventory (Spielberger, et al., 1970; Nederlandse vertaling: Zelfbeoordelingsvragenlijst, ZBV, van der Ploeg et al., 1980). De vragenlijst bestond uit twee schalen; toestandsangst, de mate van angst die wordt ervaren op het moment dat de vragenlijst werd ingevuld en dispositieangst, de mate van angst die over het 12

13 algemeen werd ervaren. De STAI-T en de STAI-S bestonden beide uit 20 items. Beide schalen werden gemeten met een 4-puntsschaal van geheel niet tot zeer veel (min. score = 20, max. score = 80). Voorbeeldvragen van de STAI-T waren: Ik ben gelijkmatig van stemming, Ik voel me uitgerust, Ik raak helemaal gespannen en in beroering als ik denk aan mijn zorgen van de laatste tijd. En voorbeeldvragen van de STAI-S: Ik voel me veilig, Ik maak me zorgen, Ik pieker over nare dingen die kunnen gebeuren. Na omscoring was de maximale score op de STAI-T gelijk aan 80 en op de STAI-S ook 80. De betrouwbaarheid van de test was goed (Evers, van Vliet- Mulder, & Groot, 2000). De Test- hertestbertouwbaarheid (tussentijd 49 dagen) van de STAI-T waren hoog en variëren van α =.84 (mannen) tot α =.88 (vrouwen). De test- hertestbetrouwbaarheid van de STAI-S varieerde van α =.30 (vrouwen) tot α =.73 (mannen). Test-hertestbetrouwbaarheid was goed, met uitzondering van onverklaarbare hoge toestandsangst bij mannen (van der Ploeg, 1982). Beide schalen correleerde onderling hoog en hadden een goede interne consistentie en een redelijke constructvaliditeit (Emmelkamp, Bouman, Visser, 2009). Angstgevoeligheid werd gemeten met de de Reiss-Epstein-Gursky Anxiety Sensitivity Index (ASI) (Peterson & Reiss, 1987). Deze vragenlijst mat overtuigingen dat angst en de hiermee geassocieerde symptomen (voornamelijk somatische symptomen), behalve direct fysiek discomfort mogelijk schadelijke fysieke, psychologische of sociale consequenties kon veroorzaken (Barlow, 2004). De vragenlijst bestaat uit 16 items. Items waren onder andere: Wanneer ik merk dat mijn hart snel klopt, ben ik bang een hartaanval te krijgen en Ongewoonlijke lichamelijke sensaties maken me bang. De antwoorden konden worden ingevuld op een 5- puntsschaal die loopt van nauwelijks tot heel erg. De ASI had een goede interne consistentie, α =.88 (Peterson & Heilbroner, 1987) en de test-hertest betrouwbaarheid 13

14 was α =.71 (tussentijd 3 jaar) (Maller & Reiss, 1991). De constructvaliditeit van de ASI was goed (Taylor, Koch & Crockett, 1991). De mate van angst voor spinnen werd gemeten met de Spider Phobic Questionnaire (Klorman et al., 1974). De vragenlijst bestond uit 31 items. Items waren onder andere: Als iemand zegt dat er spinnen in de buurt zijn, word ik alert en gespannen, Ik krijg rillingen als ik aan spinnen denk en Ik denk dat ik niet banger ben voor spinnen dan de gemiddelde persoon. Antwoordschaal was juist of onjuist. De SPQ had een goede betrouwbaarheid en validiteit (Frederikson, 1983; Klorman et al., 1974; Muris & Merckelbach, 1996). De test- hertestbetrouwbaarheid was α =.94 (tussentijd 3 weken). De interne consistentie varieerde tussen de α =.83 en de α =.90. Met de US-vragenlijst werd nagegaan of de groepen niet onbedoeld verschilde, zowel subjectief als objectief, in de mate waarin ze de US als aversief ervaarde. Evaluatie van de US werd gemeten op een 11-puntsschaal, lopende van onaangenaam tot aangenaam. De intensiteit van de prikkel werd op een 5- puntsschaal gemeten van licht tot onhoudbaar. De mate van opschrikken van de prikkel werd op een 5-puntschaal gemeten van niet sterk tot zeer sterk. De moeite die het kostte om de prikkel te verdragen werd gemeten op een 5-puntsschaal van geen (0) tot veel (5). De mate van positief gevoel en spanning van de proefpersoon ten opzichte van de twee afbeeldingen van spinnen, de elektrische prikkels en de schrikreactie probes (harde geluiden) werd gemeten met de Self-Assessment Manikin (Bradley & Lang, 1994). De Self-Assessment Manikin bestond uit twee delen; een Self-Assessment Manikin voormeting (SAM-VM) en een Self-Assessment Manikin nameting (SAM- NM). De twee verschillende afbeeldingen van spinnen (CS1 en CS2) werden gevolgd door een vraag. Onder elke vraag stond een reeks poppetjes waarop de proefpersonen 14

15 antwoord kon geven op een 9-puntsschaal van positief tot negatief en gespannen tot ontspannen. De SAM-VM bestond uit vier vragen waarop de proefpersonen de mate van positief vs. negatief gevoel of de mate van gespannenheid vs. ontspannenheid aangaf die hij ervaarde bij het zien van de twee afbeeldingen van spinnen. De SAM-NM bestond uit 12 vragen waarop de proefpersoon de mate van positief vs. negatief gevoel en de mate van gespannenheid vs. ontspannenheid aangaf die hij ervaarde bij het zien van de twee afbeeldingen van spinnen, bij het voelen van de elektrische prikkels en het horen van harde geluiden. De SAM had een goede betrouwbaarheid. De interne consistentie voor mate van positief gevoel was α =.94 en voor mate van spanning α =.94 (Lang, Bradley, & Cuthbert, 1997). Uit eerder onderzoek bleek dat de dimensies positiviteit en spanning covarieërden met fysiologische reacties die geassocieerd waren met emotionele ervaring (zoals SCR en EMG), dit impliceerde dat de SAM een valide maat was voor emotionele reactie (Lang, Greenwald, Bradley, & Hamm, 1993). Aan de hand van de mondelinge vragen werd gecontroleerd of de proefpersonen tijdens het experiment wisten bij welke afbeelding ze meestal een elektrische prikkel op hun pols kregen, of ze van tevoren van medestudenten iets over het onderzoek hadden gehoord en of ze al eerder aan soortgelijk onderzoek hadden meegewerkt. Antwoordschaal was ja of nee. Dit om te controleren voor de validiteit van het onderzoek; dat de angstrespons daadwerkelijk een reactie was op het experiment en niet een gevolg van het feit dat de proefpersonen al op de hoogte waren van wat hun te wachten stond of omdat ze de instructies van het onderzoek niet hadden begrepen. 15

16 2.4 Procedure Gedurende 3 dagen werden drie fases onderscheiden: angst acquisitie fase (dag 1), geheugen reactivatie en extinctie fase (dag 2; Reactivatie-Extinctie conditie) óf enkel een extinctie fase (dag 2; Extinctie conditie) en extinctie gevolgd door een reinstatement procedure, een testfase en reacquisitiefase (dag 3). Alle drie de dagen duurde ongeveer 1,5 uur. Een aanvullend overzicht van de procedure wordt weergeven in Figuur 1. Acquisitie (Dag 1). De proefpersoon kreeg eerst een informatiebrochure over het onderzoek. Vervolgens werden de medische screening, ASI, SPQ, SAM-VM, STAI-T en STAI-S afgenomen. Daarna diende de proefpersoon het informed consent, het toestemmings-, en het benaderingsformulier te ondertekenen. De EMG Elektroden werden op de proefpersoon bevestigd, er werd nagegaan of het signaal van de oogknipperreflex goed doorkomt door middel van het Vsrrp programma op test apparatuur te zetten. Dan werden de puls Elektroden op de proefpersoon bevestigd en werd samen met de proefpersoon de hoogte van de elektrische prikkel bepaald zodat deze duidelijk onaangenaam maar niet pijnlijk was. De proefpersoon kreeg instructies over het voorspellen van de US; één afbeelding werd meestal gevolgd door de elektrische prikkel, terwijl de andere afbeelding sowieso nooit werd gevolgd door de prikkel. De CS1, CS2 en NA werden random binnen blokken aangeboden, met de beperking dat niet meer dan twee opeenvolgende trials hetzelfde mochtenen zijn. De inter-trial intervallen (ITI) zijn 15 / 20 / 25 sec; M = 20 sec, ook deze werden binnen de blokken random aangeboden en niet meer dan twee dezelfde opeenvolgende ITI s. De proefpersoon kreeg eerst 8 habituatie trials (zie Figuur 1)., waarbij alleen de harde geluiden (NA) werden aangeboden. Vervolgens kreeg de proefpersoon 6 CS1 +, 2 CS1 -, 8 CS2 - en 8 NA trials aangeboden. De CS werd 16

17 Dag 1 Conditie Habituatie Acquisitie Reactivatie- Extinctie vs. Extinctie 8 NA Trials 6 A+ Trials 2 A- Trials 8 B- Trials 8 NA Trials Dag 2 Conditie Reactivatie Pauze Habituatie Extinctie Reactivatie- Extinctie * 1 A- Trial 1 NA Trial 10 minuten 8 NA Trials 11 A- Trials 12 B- Trials 11 NA Trials Dag 2 Conditie Pauze Habituatie Extinctie Extinctie ** 15 minuten 8 NA Trials 12 A- Trials 12 B- Trials 12 NA Trials Dag 3 Conditie Habituatie Extinctie US Test Reacquisitie Reactivatie- 8 NA Trials 12 A- Trials 3 US s 8 A- Trials 5 A+ Trials Extinctie 12 B- Trials 8 B- Trials 5 B- Trials vs. 12 NA Trials 8 NA Trials 5 NA Trials Extinctie Figuur 1. Design van het Experiment * Enkel Reacivatie Exintinctie conditie, ** Enkel Extinctie conditie 8 seconden gepresenteerd en 7 seconden na het begin van de CS kwam een hard geluid die 500ms later werd gevolgd door een elektrische prikkel. Daarna werden de elektroden verwijderd. Ten slotte vulde de proefpersoon de vragenlijsten SAM-NM; UCS en STAI-S in en werden de mondelinge vragen afgenomen. 17

18 Geheugen reactivatie en Extinctie of Extinctie (Dag 2). De condities verschilden enkel van elkaar op dag 2, wel of geen geheugen reactivatie. Reactivatie- Extinctie conditie De elektroden werden op de proefpersoon bevestigd. De proefpersoon in de Reactivatie-Extinctie conditie kreeg één geïsoleerde reactivatie trial (CS1-R), waarbij de CS1-8 seconden werd aangeboden en niet werd gevolgd door een elektrische prikkel, daarna werd er een NA trial aangeboden (zie Figuur 1). Vervolgens werden de elektroden losgekoppeld en nam de proefpersoon aan een andere tafel plaats waar de proefpersoon 10 minuten wachtte in de laboratorium setting. Daarna kon de proefpersoon weer plaatsnemen aan de onderzoekstafel en werden elektroden weer bevestigd. Dan kreeg de proefpersoon 8 habituatie trials (NA) aangeboden. Waarna 12 CS1 -, 12 CS2 - en 12 NA extinctie trials. Ten slotte werden de Elektroden verwijderd. Extinctie conditie De proefpersonen in de Extinctie conditie kregen geen reactivatie trial. Ze wachtte eerst vijftien minuten, zodat de proefpersonen in beide condities even lang in de laboratorium setting aanwezig waren en werkelijk slechts verschilden op wel of geen reactivatie trial. De Elektroden werden op de proefpersoon bevestigd. Vervolgens werden 8 habituatie trials (NA) en 12 CS1 -, 12 CS2 - en 12 NA extinctie trials aangeboden. Ten slotte werden de Elektroden verwijderd. Extinctie, reinstatement, testfase en reacquisitiefase (Dag 3). De proefpersoon vulde eerst de vragenlijsten SAM-VM en STAI-S in. Daarna werden de Elektroden op de proefpersoon bevestigd. Eerst werden 8 habituatie trials, 12 CS1 -, 12 CS2 - en 12 NA extinctie trials en 3 geïsoleerde US prikkels (reinstatement trials) aangeboden, daarna volgde een testfase; 8 CS1 -, 8 CS2 - en 8 NA. Vervolgens 18

19 kreeg de proefpersoon 5 CS1 +, 5 CS2 - en 5 NA reacquisitie trials aangeboden. De elektroden werden verwijderd. De proefpersoon vulde de vragenlijsten SAM-NM; UCS; STAI-S in. Ten slotte ontving de proefpersoon 4.5 proefpersoonpunt of 31,50 euro. 2.5 Statistische analyse De STAI-T, ASI en SPQ werden geanalyseerd met een onafhankelijke t-test. De intensiteit van de elektrische prikkel en de evaluatie van de elektrische prikkel werden ook met een onafhankelijk t-test geanalyseerd. De huidgeleidingsresponsen, de geconditioneerde oogknipperreflexen (startle responses) en US-verwachtingen werden geanalyseerd met een factorieel design voor variantie analyse met herhaalde metingen (factorial repeated measures analysis of variance; ANOVA) met conditie als between-subject factor (Reactivatie- Extinctie vs Extinctie) en stimulus (CS1 vs CS2; CS1 vs NA) en trial als within-subject factoren. Proefpersonen met een succesvol niveau van acquistitie en extinctie op dag 2 werden meegenomen in verdere analyses (Schiller et al., 2009). Proefpersonen werden niet meegenomen in de analyses als in het laatste deel van de angst acquisitie het verschil tussen de CS1 en CS2 in tegenovergestelde richting was (dat wil zeggen een gemiddelde van trial 7-8 CS2 > CS1). Proefpersonen werden ook buiten analyses gelaten als in het laatste deel van de extinctie het verschil tussen CS1 en CS2 in tegenovergestelde richting was (dat wil zeggen een gemiddelde van trial CS1 > CS2). Om acquisitie te analyseren werden de differentiële reacties (CS1 vs. CS2) van eerste acquisitie trials (trial 1-2) vergeleken met de laatste acquistie trials (trial 7-8). De geheugen reactivatie van de startle respons werd geanalyseerd door de 19

20 differentiële respons (CS1 vs. NA) te vergelijken, zowel van de laatste acquisitie trials trial 7-8 (CS1 vs. NA) met de reactivatietrials (CS1-R vs. NA) als tussen de reactivatietrials (CS1-R vs. NA). Voor de huidgeleidingsrespons en de verwachtingsbeoordelingen werd de geheugen reactivatie geanalyseerd van de laatste CS1 acquisitie trials (trial 7-8) tot de reactivatietrial CS1-R. Het verloop van differentiële reactie (CS1 vs CS2) van acquisitie tot extinctie werd geanalyseerd door de laatste acquistie trials (trial 7-8) te vergelijken met de eerste extinctie trials (trial 1-2). Om extinctie te analyseren werden differentiële responsen (CS1 vs CS2) op de eerste extinctie trials (trial 1-2) vergeleken met de laatste extinctie trials (trial 11-12). Om het reinstatement effect te analyseren werden de differentiële reacties (CS1 vs CS2) op laatste extinctie trials van dag 3 (trial 11-12) vergeleken met de eerste test trial, na de US s. Om reacquisitie te analyseren werden de differentiële reacties (CS1 vs CS2) op de eerste reacquisitie trials (1-2) vergeleken met de laatste reacquisitie trials (4-5). Omdat de angst zeer snel terugkeerde tijdens reacquistie, werden ook de differentiële reacties (CS1 vs. CS2) op de eerste reacquistietrial (trial 1) vergeleken met de laatste reacquisitietrial (trial 4-5). Om de snelheid van de reacquisitie te analyseren, werden de differentiële responsen (CS1 vs CS2) van alle 5 de reacquisitie trials met elkaar vergeleken. De analyses van de NA voor de startle respons werden ook uitgevoerd met een ANOVA met conditie als between-subject factor (Reactivatie- Extinctie vs Extinctie) en trial (trial 1-2 vs. de twee laatste van elke fase) als within-subject factoren. Ontbrekende data werden verwijderd van de analyses. Significantie werd gemeten op p <

21 3. Resultaten 3.1 Databehandeling Vijf proefpersonen vielen uit tijdens het onderzoek, waarvan drie proefpersonen na dag 1 waren gestopt met deelnemen en twee proefpersonen vielen af omdat de angstresponsen niet bruikbaar waren. 3.2 Beschrijvende statistieken De Reactivatie Extintie conditie en Extinctie conditie verschilde niet significant van elkaar in termen van angst voor spinnen (ts(38) < 1), dispositie angst (ts(38) < 1) en angst gevoeligheid (ts(38) < 1). De intensiteit van de geselecteerde schok (US) lag tussen de 2 en 48 ma (gemiddelde ± SD schok; ± 11.31). Alhoewel de geselecteerde schok intensiteit lager was in de Extinctie conditie (zie Tabel 1), was er geen significant verschil tussen de condities in geselecteerde schok intensiteit (ts(38) < 1). Er was ook geen verschil in schok (US) intensiteit evaluatie tussen de condities op dag 1 (ts(38) < -1.13). De manipulatie heeft geen invloed gehad op het verloop van US intensiteit evaluatie, in beide conditie werd geen siginifant verschil gevonden (Fs(1,38) < 1) tussen dag 1 en 3. De condities verschillen niet van elkaar wat betreft toestandsangst op dag 1 (ts(38) < 1). De manipulatie beïnvloedde het verloop van toestandsangst tussen dag 1 en dag 3 niet (Fs(1,38) < 1.39). De mate van positief gevoel en spanning ten opzichte van de twee afbeeldingen van spinnen, elektrische prikkels en schikreactie probes verschilde niet significant tussen de condities op dag 1 (ts(38) < 1.30). De manipulatie heeft ook hier geen invloed gehad op het verloop, de condities verschilde niet significant van elkaar (Fs(1,38) < 1) tussen dag 1 en dag 3. 21

22 Tabel 1 Gemiddelden (Standaarddeviatie) angst voor spinnen, dispositie angst en angst gevoeligheid, intensiteit van schok en US evaluatie van de Reactivatie- Exintinctie conditie en de Extinctie conditie Reactivatie Extinctie Extinctie Angst voor spinnen 5.25 (5.10) 5.90 (5.28) Dispositie angst (7.35) (7.51) Angstgevoeligheid 8.65 (5.00) 8.55 (4.05) Intensiteit schok (US) (ma) (11.27) (11.52 ) Schok (US) evaluatie dag (0.55) 2.75 (0.70) 3.3 Startle respons Zoals eerder vermeld werden proefpersonen waarvan het niveau van acquisitie en extinctie op dag 2 niet succesvol was niet meegenomen in de analyses omdat de terugkomst van angst dan niet goed kon worden onderzocht (Schiller et al., 2009). In totaal werden 17 proefpersonen op basis van hun niveau van acquisitie of extinctie niet meegenomen in de analyses, waarvan 8 proefpersonen uit de Reactivatie Extinctie conditie en 9 proefpersonen uit de Extinctie conditie. De analyses van de startle respons werden uitgevoerd over 23 proefpersonen, waarvan 12 proefpersonen in de Reactivatie Extinctie conditie en 11 proefpersonen in de Extinctie conditie zaten. Om de hypothesen en verwachtingen te kunnen toetsen, was het ten eerste van belang dat angstconditionering op dag 1 plaatsvond. Ten tweede was het belangrijk dat de geconditioneerde angst goed geconsolideerd was tijdens de geheugenreactivatie. Ten derde was het een vereiste dat angst nog aanwezig was aan 22

23 het begin van de extinctie op dag 2. Tot slot moest de angst uitdoven na extinctie op dag 2. Als aan deze eisen werd voldaan, kon vervolgens worden onderzocht of de startle respons was verminderd aan het begin van dag 3. Uit variantie analyse kwam naar voren dat er angstconditionering heeft plaatsgevonden op dag 1, de differentiële startle respons (CS1 vs. CS2) nam significant toe (stimulus x trial, F(1,21) = 18.30, p < 0.001, η² =.47) van acquisitie trial 1-2 tot trial 7-8. Er werd geen significant verschil in angst conditionering tussen de Reactivatie Extinctie conditie en Extinctie conditie waargenomen (stimulus x tijd x conditie, F(1,21) < 1; Figuur 2). De reactivatietrials dienen zowel als herinneringssignaal, als initiële test voor geheugen sterkte (Tronson & Taylor, 2007). Uit variantie analyse van de geheugen reactivatie bleek de differentiële startle respons (CS1-R vs. NA-R) op de geheugenreactivatie zelf significant was (t(11) = 2.29, p < 0.05, twee- zijdig). Daarnaast bleek dat de differentiële startle respons (CS1 vs. NA) niet significant afnam (stimulus x trial, F(1,11) < 1.19) van de laatste acquisitie trials (trial 7-8; CS1 vs. NA) tot de reactivatie trials (CS1-R vs. NA-R) in de Reactivatie- Extinctie conditie. Dit indiceerde dat de geconditioneerde angst goed geconsolideerd was. Bovendien bleek dat de angst conditionering 24 uur later nog steeds aanwezig was, in beide condities was er geen sprake van een significante afname van de differentiële startle respons (CS1 vs. CS2) (stimulus x trial, F(1,20) < 1.05) van acquisitie (trial 7-8) tot extinctie dag 2 (trial 1-2). Voorts doofde de geconditioneerde angst uit na extinctie op dag 2, de differentiële startle respons (CS1 vs. CS2) nam significant af (stimulus x trial, F(1,20) = 6.64, p < 0.05, η² =.25) van trial 1-2 tot trial Er werd geen significant verschil tussen de condities gevonden (stimulus x trial x conditie, F(1,20 < 1). De geconditioneerde angst is dus in beide condities uitgedoofd, waardoor de terugkomst van angst kan worden onderzocht. 23

24 A Reactivatie - Extinctie Fear-Potentiated startle (mv) cs+ cs- na B Extinctie Fear-Potentiated startle (mv) cs+ cs- na Figuur 2. Gemiddelde startle respons op de geconditioneerde stimulus (CS1), de controle stimulus (CS2) en de NA voor de Reactivatie- Extinctie conditie (n = 12, a) en de Extinctie conditie (n = 11, b). Error bars representeren SEM. De eerste verwachting, dat de geheugenreactivatie in combinatie met extinctie een verminderde startle respons zal veroorzaken op dag 3 aan het begin van de extinctiefase vergeleken bij extinctie alleen, werd niet bevestigd. Na uitdoving van de geconditioneerde angstrespons op dag 2, leek de angstrespons niet terug te keren op dag 3. Variantie analyse van beide condities liet geen significante differentiële (CS1 24

25 vs. CS2) startle respons zien (stimulus x trial, F(1,20) < 2.57) tussen de extinctie eind dag 2 (trial 11-12) tot begin dag 3 (trial 1-2). Echter, bleek dat de differentiële startle respons (CS1 vs. CS2) in beide condities echter niet significant te zijn afgenomen (stimulus x trial, F(1,21) < 2.72) van de acquisitie (trial 7-8) tot de extinctie op dag 3 (trial 1-2). Voor nadere controle of angst nog aanwezig was aan het begin van dag 3 werd nogmaals een analyse uitgevoerd. De angstrespons bleek in beide condities inderdaad nog aanwezig aan het begin van dag 3, de differentiële startle respons (CS1 vs. CS2) bleek significant in de Reactivatie-Extinctie conditie (t(11) = 3.90, p < 0.005, twee zijdig) en marginaal significant in de extinctie conditie (t(10) = 2.17, p = 0.056, twee zijdig) aan het begin van dag 3 van trial 1-6. Dus, de angst acquisitie van de startle repons was nog aanwezig. Tegen verwachting in, veroorzaakte de reactivatie van het angstgeheugen gevolgd door extinctie geen verminderde startle respons, vergeleken bij de proefpersonen die alleen extinctie kregen. Voor nader onderzoek rondom de hypothesen, werd eerst aan de hand van een variantie analyse onderzocht of de angst uitdoofde na extinctie op dag 3, vervolgens werden reinstatement effect en reacquisitie onderzocht. Variantie analyse van de differentiële startle respons (CS1 vs. CS2) op dag 3 liet in beide condities geen significante afname van differentiële startle respons zien (stimulus x trial, F(1,21) < 1) van het begin van de extinctie op dag 3 (trial 1-2) tot het eind van extinctie op dag 3 (trial 11-12). Maar de startle respons nam wel af gedurende dag 3 (hoofdeffect van trial, F(1,21) = 7.95, p < 0.05, η² =.28) van trial 1-2 tot trial Uit nadere analyses blijkt dat angst nog aanwezig was in de Reactivatie Extinctie conditie, de differentiële startle respons was significant (t(11) = 3.38, p < 0.01, twee-zijdig). Maar angst was niet meer aanwezig in de extinctie conditie, de differentiële startle respons was niet significant (t(10) < 1.87). 25

26 Verwachting twee, geheugenreactivatie in combinatie met extinctie zal resulteren in een vermindert reinstatement effect vergeleken bij extinctie alleen, werd niet bevestigd. Uit variantie analyse van het reinstatement effect bleek in beide condities geen significante toename van differentiële startle respons (CS1 vs CS2) (stimulus x trial, F(1,21) < 1) van de laatste extinctie trials (trial 11-12) tot de eerste test trial. Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de angst niet was uitgedooft tijdens de extinctiefase op dag 3. Deze resultaten waren niet in lijn met de verwachtingen. De derde verwachting, dat reactivatie van het angstgeheugen in combinatie met extinctie zal zorgen voor een verminderde reacquisitie vergeleken bij extinctie alleen, werd niet bevestigd. Tegen verwachting in, bleek dat de reactivatie van het angstgeheugen in beide condities geen afname van differentiële startle repons (CS1 vs CS2) had veroorzaakt (stimulus x trial, F(1,21) < 1) van begin reacquisitie (trial 1-2) tot eind van de reacquisitie (trial 4-5). De angst keerde tijdens de reacquisitie zeer snel terug, dit bleek uit de significante toename van differentiële startle respons (stimulus x trial, F(1,21) = 23.72, p < 0.001, η² =.53) van reacquistie trial 1 naar trial 2. Er werd geen verschil tussen de condities gevonden (stimulus x trial x conditie, F(1,21) <1). Omdat er zeer snel geleerd werd tijdens reacquisitie werd dit nogmaals geanalyseerd van de eerste reacquisitie trial (trial 1) tot eind van de reacquisitie (trial 4-5). Uit variantie analyse van de reacquisitie bleek een significante toename van de differentiële startle repons (CS1 vs. CS2) (stimulus x trial, F(1,21) = 6.14, p < 0.05, η² =.23) van trial 1 tot trial 4-5). Geen significant verschil tussen de groepen werd gevonden (F(1,21) < 2.20). Uit variantie analyse van het verloop van de reacquisitie bleek een significante differentiële startle repons (CS1 vs. CS2) tussen alle 5 de reacquisitie trials (stimulus x trial, F(4,84) = 4.12, p < 0.005, η² =.16). Ook hier werd 26

27 geen verschil tussen de condities gevonden (stimulus x trial x conditie, F(4,84) < 1). Dus, de reactivatie van het angstgeheugen gevolgd door extinctie zorgde dus niet voor een verminderde reacquistie, vergeleken bij extinctie alleen. Uit variantie analyse van de startle respons op de NA bleek dat condities niet van elkaar verschilde tijdens acquisitie, extinctie dag 2, extinctie dag 3, reinstatement en reacquistie (trial x conditie, Fs < 1.79). De condities verschilden dus in geen enkele fase van elkaar op baseline niveau. Concluderend kon worden gesteld dat de angstrespons niet werd verzwakt en de terugkeer van angst niet werd voorkomen door extinctieleren tijdens de reconsolidatieproces uit te voeren. 3.4 Huidgeleidingrespons Allereerst werden wederom een aantal analyses uitgevoerd om de volgende voorwaarden te controleren. Ten eerste of angstconditionering op dag 1 heeft plaatsgevonden, ten tweede of angst nog aanwezig was aan het begin van de extinctie op dag 2. Tot slot of de angst was uitgedoofd na extinctie op dag 2. Als aan deze voorwaarden werd voldaan, dan kon vervolgens worden onderzocht of de huidgeleidingsrespons was verminderd aan het begin van dag 3. Uit variantie bleek dat er angstconditionering heeft plaatsgevonden op dag 1, er werd een significante toename van de differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) gevonden (stimulus x trial, F(1,38) = 6.99, p < 0.05, η² =.16; Figuur 3) van trial 1-2 tot trial 7-8. Er werd geen significant verschil in angstconditionering tussen de reactivatie extinctie conditie en extinctie conditie waargenomen (stimulus x tijd x conditie, F(1,38) < 1). Verder bleek uit analyse van de geheugenreactivatie dat de huidgeleidingsrespons significant afnam (t(15) = -5.05, p < 0.001, twee-zijdig) van de 27

28 A Reactivatie - Extinctie Huidgeleidingsrepons (µs) 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0, cs -cs B Extinctie Huidgeleidingsrepons (µs) 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0, cs -cs Figuur 3. Gemiddelde huidgeleidingsrespons op de geconditioneerde stimulus (CS1) en de controle stimulus (CS2) voor de Reactivatie- Extinctie condititie (n = 20, a) en de Extinctie conditie (n = 20, b). Error bars representeren SEM. laatste acquisitie CS1 trials (trial 7-8) tot de reactivatie trial (CS1-R) in de Reactivatie- Extinctie conditie. Bovendien was de geconditioneerde angst 24 uur later nog steeds aanwezig, in beide condities was geen significante daling van de differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) (stimulus x trial, F(1,34) < 1) tussen acquisitie (trial 7-8) en extinctie (trial 1-2). Daarnaast doofde de angst uit 28

29 tijdens de extinctie op dag 2, de differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) nam significant af (stimulus x trial, F(1,34) = 11.51, p < 0.01, η² =.25) tussen trial 1-2 en trial Er werd geen verschil tussen de condities gevonden (stimulus x trial x conditie, F(1,34) < 1). Aangezien aan de voorwaarden werd voldaan, waren nadere analyses over de vermindering van de huidgeleidingsrespons aan het begin van dag 3 mogelijk. De vierde verwachting, dat de reactivatie van het angstgeheugen gevolgd door extinctie resulteert in een verminderde huidgeleidingsrespons aan het begin van de extinctiefase op dag 3 vergeleken met alleen extinctie, werd niet bevestigd. De angst die was uitgedoofd op dag 2, keerde terug op dag 3. Variantie analyse liet een significante toename zien van de differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) (stimulus x trial, F(1,34) = 6.52, p < 0.05, η² =.16) tussen de extinctie eind dag 2 (trial 11-12) en begin dag 3 (trial 1-2). Er werd geen significant verschil waargenomen tussen de Reactivatie Extinctie conditie en Extinctie conditie (stimulus x trial x conditie, F(1,34) < 1). Ook uit nadere variatie analyse bleek dat er nog angst aanwezig was aan het begin van de extinctiefase op dag 3. De reactivatie van het angstgeheugen in combinatie met extinctie heeft niet heeft geresulteerd in een significante afname van differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs CS2) (stimulus x trial, F(1,38 < 1) van de acquisitie (trial 7-8) tot de extinctie op dag 3 (trial 1-2). Deze resultaten waren strijdig met eerder onderzoek (Schiller et al., 2009) waarbij geheugen reactivatie gevolgd door extinctie wel resulteerde in een significante afname van huidgeleidingsrespons, vergeleken bij extinctie alleen. Om een verminderd reinstatement effect aan te tonen werd eerst onderzocht of de angst uitdoofde tijdens de extinctiefase op dag 3. De differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) nam ignificant af (stimulus x trial, F(1,38) = 29

30 5.16, p < 0.05, η² =.12) van het begin van de extinctie op dag 3 (trial 1-2) tot het eind van de extinctie op dag 3 (trial 11-12), dit blijkt uit variantie analyse. De condities vertoonde geen significant verschil in extinctie leren op dag 3 (stimulus x trial x conditie, F(1,38) < 1). Verwachting vijf, dat de reactivatie van het angstgeheugen resulteert in een verminderd reinstatement effcect vergeleken bij extinctie alleen, werd niet bevestigd. In beide condities nam de differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs CS2) niet siginificant toe (stimulus x trial, F(1,38) < 1) van de laatste extinctie trials (trial 11-12) tot de eerste test trial. De huidgeleidingsrespons nam op zowel CS1 als CS2 significant toe na de reinstatement trials (hoofdeffect van stimulus, F(1,38) = 25.66, p < 0.001, η² =.40), dit toonde aan de eerder geleerde angst voor de controle stimulus (CS2) was gegeneraliseerd (Dirkx, Hermans, Vansteenwegen, Baeyens, & Eelen, 2007). In eerder onderzoek (Kindt et al., 2009) werd deze generalisatie verklaard door dispositieangst (STAI-T). Ook in de huidige studie werd een significante positieve correlatie gevonden tussen de score op de STAI-T en de huidgeleidingsrepons op de controle stimulus (CS2) tijdens reinstatement (trial 1), r =.43, p < Als de STAI- T als covariaat werd meegenomen in de variantie analyse, dan werd wel een significante toename van differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) gevonden (stimulus x trial, F(1,37) = 4.57, p, 0.05, η² =.11) van de laatste extinctie trials (trial 11-12) tot de eerste testtrial. Wederom werd geen verschil tussen de condities gevonden (stimulus x trial x conditie, F(1,37) < 1). Eerder onderzoek (Schiller et al., 2009) vond na geheugenreactivatie en extinctie een verminderd reinstatement effect, deze resultaten werden niet gerepliceerd. De zesde verwachting, dat geheugenreactivatie in combinatie met extinctie zal zorgen voor een verminderd reinstatement effect vergeleken met extinctie alleen, 30

31 werd niet bevestigd. Uit variantie analyse bleek dat de differentiële (CS1 vs. CS2) huidgeleidingsrepons niet significant toenam (stimulus x trial, F(1,37) < 2.11) van begin reacquisitie (trial 1-2) tot eind van de reacquisitie (trial 4-5). Angst keerde zeer snel terug tijdens reacquisitie, dit bleek uit de significante toename van differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) (stimulus x trial, F(1,37) = 5.55, p < 0.005, η² =.13) van trial 1 tot trial 2. Er was geen verschil tussen de condities (stimulus x trial x conditie, F(1,37) < 1). Daarom werd de reacquisitie geanalyseerd door trial 1 te vergelijken met trial 4-5. Uit variantie analyse van de reacquisitie bleek een significante toename van de differentiële huidgeleidingsrespons (CS1 vs. CS2) (stimulus x trial, F(1,37) = 6.52, p < 0.05, η² =.15) tussen begin reacquisitie (trial 1) en eind van de reacquisitie (trial 4-5). Tussen de groepen werd geen significant verschil gevonden (F(1,37) < 1). De huidgeleidingsrespons keerde tijdens reacquisitie niet minder terug in de Reactivatie Extinctie conditie dan in de Extinctie conditie, dit resultaat is niet in lijn met de verwachting. Samenvattend kon worden gesteld dat de angstrespons niet werd verzwakt en de terugkeer van angst niet werd voorkomen door extinctieleren tijdens de reconsolidatieproces toe te passen. 3.5 US-Verwachtingsscore Werderom werden eerst analyses uitgevoerd om te controleren of aan een aantal voorwaarden werd voldaan. Eerst werd onderzocht of angstconditionering op dag 1 heeft plaatsgevonden. Vervolgens werd geanalyseerd of angst nog aanwezig was aan het begin van de extinctie op dag 2. Tot slot werd een analyse uitgevoerd om te bekijken of de angst was uitgedoofd na extinctie op dag 2. Als aan deze 31