Het effect van voorafgaande blootstelling aan stimuli op de mate van geconditioneerde angstgeneralisatie tussen deze stimuli

Transcriptie

1 Het effect van voorafgaande blootstelling aan stimuli op de mate van geconditioneerde angstgeneralisatie tussen deze stimuli Auteur: Doutzen Koopmans Begeleider: Bram Vervliet Jaar: 2009 Plaats: Amsterdam Instelling: Universiteit van Amsterdam 1

2 Het effect van voorafgaande blootstelling aan stimuli op de mate van geconditioneerde angstgeneralisatie tussen deze stimuli Abstract - Generalisatie speelt een belangrijke rol in conditionering en in het ontwikkelen van pathologische angst, er is helaas weinig bekend over wat generalisatie beïnvloedt. Dit onderzoek is een replicatie van een eerder onderzoek naar het effect van voorafgaande stimulus exposure op de mate van generalisatie tussen twee stimuli. Angstconditionering vond plaats met een paarse driehoek (CS) en een elektrische schok (UCS). Voor de testfase is een roze driehoek (generalisatie-test-stimulus, GS) gebruikt. Vooraf aan conditionering werden proefpersonen 6 maal blootgesteld een CS en GS of een GS en een blauwe cirkel. Pre-exposure aan de GS in beide groepen is om te controleren voor veiligheid leren. Beide groepen leerden de schok verwachten bij de CS, ook trad er extinctie, er trad echter geen renewal op. Beide groepen vertoonden, tegen de verwachting in, volledige generalisatie van de schokverwachting. Met meer aandacht voor het ontbreken van renewal, zal vervolg onderzoek betere resultaten geven. 2

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 3 1. Inleiding 4 2. Methode Proefpersonen Apparatuur en stimulus materiaal Procedure Resultaten Verwachtingsratings Acquisitiefase Generalisatie naar de eerste testfase Extinctie Renewal EMG verschilscores Acquisitiefase Generalisatie naar de eerste testfase Extinctie Renewal EMG gemiddelden van de verschilscores Acquisitiefase Generalisatie met de eerste testfase Extinctie Renewal Correlatie onderzoek Angst Discussie Literatuurlijst 40 3

4 1. Inleiding Door de constant veranderende omgeving waarin we leven zijn twee percepties van een stimulus nooit compleet hetzelfde. Om het aanleren van nieuw gedrag mogelijk te maken, is enig niveau van stimulus generalisatie noodzakelijk. Perceptuele variabiliteit wordt hiermee overwonnen (Hull, 1943). Generalisatie is onderdeel van het klassieke angstconditioneringparadigma. Basismechanismen van angstconditionering zijn herhaaldelijk onderzocht in onderzoek met ratten (Kalish, 1969; Razran, 1949). Volgens het klassieke angstconditioneringparadigma wordt gedurende de eerste fase van een experiment een geconditioneerde stimulus zoals het geluid van een bel (CS) herhaaldelijk gepaard aangeboden met een ongeconditioneerde aversieve stimulus (UCS), zoals bijvoorbeeld een schok. In deze fase wordt geconditioneerde angst voor het geluid van de bel verworven. Generalisatie vindt plaats wanneer een tweede bel, die perceptueel ongelijk is (generalisatie-test-stimulus of GS), ook angst oproept. Generalisatie vindt ook plaats bij mensen, dit blijkt uit een demonstratie van Watson en Rayner in Een baby van 11 maanden oud (Little Albert), werd geconditioneerd met angst voor een witte rat. De witte rat werd hierbij herhaaldelijk gepaard aangeboden met een onaangenaam hard geluid. Conditionering met het harde geluid zorgde ervoor dat er bij Little Albert een angstreactie optrad. Dit uitte zich in huilen bij het zien van de witte rat en pogingen de rat te ontwijken. Na afloop van het experiment vertoonde Little Albert een gegeneraliseerde angstreactie voor een grijze rat, voor een jas van zeehonden bond en zelfs voor de baard van sinterklaas. Een belangrijke en zich herhalende bevinding is, dat de sterkte van de generalisatie een directe functie is van perceptuele gelijkenis van de stimuli (Vervliet, Vansteenwegen, & Eelen 2006). Gelijkenis wordt gedefinieerd door het aantal perceptuele eigenschappen dat de stimuli met elkaar gemeen hebben (Rescorla, 1976). Generalisatie wordt verklaard door aan te nemen dat twee gelijkende stimuli een bepaalde associatie met elkaar oproepen gedurende conditionering. Er ontstaat een gegeneraliseerde reactie terwijl de stimulus die wordt gepresenteerd geen volledige fysieke gelijkenis vertoont met de originele, aan angst gekoppelde stimulus (Rescorla, 1976). Denk aan de generalisatie van de angst van Little Albert voor de witte rat naar andere pluizige voorwerpen. 4

5 Generalisatie bepaalt volgens Ehlers en Clark (2000) en Feldner, Monson en Friedman (2007) grotendeels het pathologische karakter van het Post Traumatisch Stress Syndroom (PTSS). PTSS is een angststoornis die kan ontstaan als gevolg van een ernstige stressgevende situatie, met ernstige verwondingen, een bedreiging van de fysieke integriteit of de dreigende dood van betrokkene of van anderen (DSM-IV-TR 2005). Hierbij kan onder andere gedacht worden aan een ernstig auto-ongeluk. Generalisatie treedt op wanneer de betrokkene van een autoongeluk in de weken na het trauma de reflectie van een zonnestraal (GS) aanziet voor de koplampen (CS) van de met grote snelheid naderende auto. De zonnestraal kan dan voor herbelevingen van het auto-ongeluk zorgen. Een vage fysieke gelijkenis (licht) is voldoende om stimuli als gelijk te beschouwen ofwel te generaliseren naar de stimuli uit de traumatische situatie (Baddeley, 1997). De symptomen van PTSS zijn ernstig gezien men lijdt aan intense angst, hulpeloosheid of afschuw. Bovendien is er sprake van prikkelbaarheid, emotionele verdoving en/of onverschilligheid. PTSS wordt vastgesteld wanneer deze symptomen langer dan 3 maanden aanhouden. (DSM-IV-TR 2005). Generalisatie van de angst naar trauma ongerelateerde stimuli (zoals de zonnestraal) heeft geen postief effect op de symptomen van PTSS. Zoals uit voornoemd voorbeeld blijkt, zorgen niet alleen trauma gerelateerde stimuli voor herbelevingen van de traumatische gebeurtenis, maar doen generalisatie stimuli dit ook. Dit heeft het aanhoudend vermijden van stimuli die aan het trauma zijn verbonden tot gevolg. Het sociaal en beroepsmatig functioneren kan bij PTSS ernstig worden belemmerd. Behandeling is dan ook van groot belang. Er bestaan uiteenlopende behandelmethoden voor PTSS. Een aantal van deze methoden is uitgebreid empirisch onderzocht en wordt tot op heden veelvuldig toegepast. Hierbij moet men denken aan Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) (Lee, Gavriel, Drummond, Richards & Greenwald, 2002; Shapiro, 1996), langdurige exposure (Basoglu, Livanou, Salcioglu & Kalender, 2003;, Schnurr et al., 2007;), cognitieve interventies (Ehlers et al., 2003; Tarrier et al., 1999) en interventies die exposure en cognitieve elementen combineren (Monson et al., 2006). Behandelingen die minder uitgebreid empirisch zijn onderzocht zijn relaxatietechnieken, hypnotherapie (Brom, Kleber & Defares, 1989) en psychodynamische therapie (Van Etten & Taylor, 1998). Naast interventies die zich richten op PTSS, zijn er ook behandelingen die zich richten op de preventie van het ontwikkelen van PTSS. Er zijn volgens Feldner, Monson en Friedman 5

6 (2007) vijf foci: Psychologische Debriefing (PD), psychosociale interventies gericht op risico, Stepped Collaborative Care (SCC), Acute Stress Disorder (ASD) behandeling en psychobiologische interventies. Deze zogenaamde crisisinterventies richten zich op mensen waarbij sprake is geweest van blootstelling aan een traumatische gebeurtenis en die daardoor risico lopen om PTSS te ontwikkelen, onafhankelijk van reeds aanwezige symptomen. PD staat bekend als de meest frequent gebruikte methode in de acute opvang van traumaslachtoffers (McNally, Bryant & Ehlers, 2003). Aan zowel de behandelmethoden als aan de preventiemethoden van PTSS zitten verscheidene nadelen. Volgens Lohr, Tolin en Lilienfeld (1998) staat EMDR totaal los van bestaande theoretische concepten, interventies en huidige toepassingen op verschillende klinische problemen. Langdurige exposure blijkt eveneens belangrijke beperkingen met zich mee te brengen. Gebleken is dat een deel van de patiënten met langdurige exposure hier zelfs helemaal niet op reageert of weinig vooruitgang boekt (Bryant, 2000; Foa en Meadows, 1997). Voorts tonen sommige studies aan dat een exposure-programma heel belastend kan zijn voor patiënten, het kan zelfs leiden tot aversieve effecten (Pitman et al., 1996). De effectiviteit van PD is niet bewezen (Foa & Meadows, 1997). Er is geen grotere vooruitgang van het herstelproces bij patiënten die deelnemen aan een PD-programma dan patiënten die herstellen zonder een psychologische interventie (McNally, Bryant & Ehlers, 2003). Er zijn ook nadelen die alle bestaande behandelmethoden en preventiemethoden van PTSS gemeenschappelijk hebben. Ze zijn namelijk allemaal posttrauma gericht. PTSS is zich dan al aan het ontwikkelen of heeft zich al ontwikkeld. Dit is opvallend, gezien er wel pre-trauma methodes bestaan bij minder ernstige vormen van angst. Latente inhibitie wordt bijvoorbeeld ingezet bij het voorkómen van een fobie voor de tandarts. Dit gebeurt door middel van blootstelling (pre-exposure) aan de tandarts met weinig of geen nadelige gevolgen wat voorkomt dat er later geconditioneerde negatieve associaties (fobie) met de tandarts kunnen worden gevormd (Davey, 1989). Daarnaast zou een profylactische methode een uitgewezen manier zijn om groepen die kwetsbaar zijn voor blootstelling aan mogelijke trauma s te beschermen, bijvoorbeeld militairen. Het gebrek aan aandacht voor pre-trauma preventie bij de bestaande interventies is onder andere de aanleiding geweest voor ons onderzoek. De hypothese dat generalisatie centraal staat in de ontwikkeling van een angststoornis, maakt generalisatie tot een belangrijk onderwerp voor preventie. De focus op generalisatie geeft een nieuwe benaderingswijze aan 6

7 de preventie van angst. In ons onderzoek zal worden gekeken naar de invloed die preventief kan worden uitgeoefend op de generalisatie van angstreacties bij mensen. Verscheidene onderzoeken naar pre-exposure, generalisatie en angstconditionering, bij zowel ratten als mensen, vormen de essentiële basis voor de opzet van ons onderzoek. Het onderliggende mechanisme van generalisatie is in conditioneringexperimenten met dieren uitvoerig onderzocht. Uit onderzoek van Rescorla (1976) naar generalisatie is gebleken dat generalisatie afhankelijk is van fysieke gelijkenis tussen stimuli. Een oude bevinding van Gibson en Walk (1956) wijst echter uit dat generalisatie ook kan worden beïnvloed door preexposure. Ratten die vooraf werden blootgesteld aan twee gelijkende geometrische figuren leerden sneller discrimineren (dus minder generaliseren) tussen deze twee figuren, dan de ratten die niet vooraf werden blootgesteld. Recentere onderzoeken vinden vergelijkbare resultaten aan de hand van smaakconditionering. Mackintosh, Kaye, en Bennet (1991) hebben smaakconditionering bij twee groepen ratten onderzocht. De eerste groep ratten werd blootgesteld aan zowel een rietsuiker-citroen oplossing (AX) als een zout-citroen oplossing (BX), waarbij citroen (X) het gemeenschappelijk element was en rietsuiker (A) en zout (B) unieke elementen waren. Een tweede groep ratten ontving geen pre-exposure aan de oplossingen. Aan de twee groepen ratten werd een AX oplossing gegeven en beide groepen ratten werden vervolgens geïnjecteerd met lithium chloride (dat misselijkheid veroorzaakt). Bij de tweede groep die geen pre-exposure had ontvangen resulteerde de aversie voor AX meteen ook tot een aversie voor BX. De groep die van te voren was blootgesteld aan zowel AX als BX ontwikkelde geen aversie voor BX. Pre-exposure werd gebruikt om beter te discrimineren tussen AX en BX, waardoor er minder werd gegeneraliseerd. Verscheidene onderzoeken vinden ditzelfde effect bij mensen, waaronder de onderzoeken van Dwyer, Hodder en Honey (2004) en Mundy, Dwyer en Honey (2006). In deze onderzoeken werd gebruik gemaakt van een vergelijkbaar smaak-conditioneringparadigma als bij de experimenten bij ratten. We weten nu dat pre-exposure bij ratten en mensen het vermogen tot discriminatie tussen stimuli vergroot. Dit heeft tot gevolg dat er minder wordt gegeneraliseerd. Een verklaring voor dit fenomeen wordt daarmee niet gegeven. Er zijn onderzoeken die dit effect verklaren in termen van differentiële latente inhibitie (MCLaren, Kaye, en Mackintosh, 1989). Gedurende pre-exposure aan AX en BX, wordt het gemeenschappelijke element X tweemaal zo vaak gepresenteerd als de unieke elementen A en B. Dus X ondergaat meer latente 7

8 inhibitie en wordt minder opvallend dan A en B en de aandacht gaat hierdoor uit naar de unieke elementen. Bij latere conditionering met AX zal er meer op het A element worden gelet. Hierdoor zal er minder ruimte overblijven voor generalisatie naar BX. Uit de volgende onderzoeken blijkt echter dat differentiële latente inhibitie niet de volledige verklaring is voor afname van generalisatie. Blair and Hall (2003) demonstreerden dat generalisatie sterker afneemt na gemengde preexposure dan na aaneengeschakelde pre-exposure. Gemengde pre-exposure houdt het afwisselend presenteren van twee stimuli in, terwijl bij aaneengeschakelde pre-exposure alle presentaties van één stimulus voorafgaan aan alle presentaties van de andere stimulus. Er werd een experiment uitgevoerd met ratten die allemaal gemengde pre-exposure ontvingen aan de smaken AX en BX. Ze ontvingen echter ook nog pre-exposure aan een derde gelijkende smaak, CX, vooraf of na de blootstelling aan AX en BX. Dus BX was gemengd ten opzichte van AX, terwijl CX aaneengeschakeld was. De AX samenstelling werd gecombineerd met een lithium chloride injectie. Deze manier van pre-exposure had als gevolg dat in de testfase BX meer geconsumeerd werd dan CX. Dit suggereert dat er sprake is van minder generalisatie van de AX aversie naar BX dan naar CX. Hieruit mogen we concluderen dat gemengde pre-exposure leidt tot betere discriminatie dan aaneengeschakelde pre-exposure. Differentiële latente inhibitie kan dit blootstellingeffect niet verklaren, omdat alle stimuli gelijke pre-exposure hebben ontvangen en dus onderdeel zijn geweest van hetzelfde niveau van latente inhibitie. Er moet nog een andere verklaring zijn voor dit fenomeen. Een mogelijke verklaring voor het verschil tussen de gemengde versus de aaneengeschakelde pre-exposure, wordt gegeven aan de hand van het onderzoek van McLaren et al. (1989). Volgens hen leidt gemengde pre-exposure tot inhibitorische verbindingen tussen A en B. Deze inhibitorische verbindingen voorkomen activatie van het A-element, die anders zou plaatsvinden (door de aanwezigheid van X) op BX trials. Vergelijkbaar voorkómen de inhibitorische verbindingen de activatie van het B-element op AX trials. De patronen van activatie, uitgelokt door AX en BX, worden dientengevolge heel verschillend van elkaar en hierdoor kan er beter gediscrimineerd worden tussen AX en BX. Een verbeterd discriminatievermogen zorgt voor minder generalisatie. Deze inhibitie wordt niet verwacht zich te ontwikkelen gedurende aaneengeschakelde blootstelling. Kortom, AX en BX worden meer verschillend na gemengde dan na aaneengeschakelde pre-exposure. 8

9 Nog een alternatieve verklaring voor het effect van gemengde versus aaneengeschakelde preexposure effect biedt de theorie van Hall (2003) over de opvallendheid van de stimulus. Hij stelt dat het sterke perceptueel leereffect een gevolg is, niet van inhibitie tussen de twee unieke elementen, A en B, maar van de toename in opvallendheid van deze elementen. Centraal in dit idee is het proces van habituatie. Het is algemeen bekend dat met herhaalde blootstelling stimuli habituatie ondergaan ofwel vermindering van opvallendheid. Dit betekent dat de mate van activatie die de stimulus teweegbrengt, afneemt met elke presentatie. De afwezigheid van habituatie is opvallend bij gemengde aanbiedingen. Als aanvulling hierop, stelt Hall (2003) een proces van dishabituatie voor dat verschijnt wanneer stimuli associatief dan direct worden geactiveerd. Onder deze omstandigheden wordt gesuggereerd dat de opvallendheid van stimuli eerder toeneemt dan afneemt en dat het proces van habituatie wordt verminderd, of zelfs wordt omgekeerd. Bovenstaande onderzoeken geven inzicht in het blootstellingeffect en invloed hiervan op (de mate van) generalisatie. Deze theorieën zijn zeer bruikbaar voor de opzet van verder onderzoek naar het voorkómen van angstgeneralisatie bij mensen. Onderzoek naar angstconditioneringbij mensen kan een inzichtelijk beeld geven van zowel de klinische mogelijkheden van het blootstellingeffect als de theorie die hieraan ten grondslag ligt. Overigens kan het benadrukken van perceptuele processen in de ontwikkeling van angst een aanvulling zijn op het bestaande angstconditioneringsparadigma. Het onderzoek van Vervliet, Vansteenwegen en Kindt (in voorbereiding) is het eerste onderzoek dat het pre-exposure effect onderzoekt bij menselijke angstconditionering. Er is in dit onderzoek gekeken naar het effect van pre-exposure van de stimulus, op de sterkte van de geconditioneerde angstgeneralisatie tussen twee stimuli. In dit onderzoek ontvingen twee groepen proefpersonen tien maal een presentatie van een CS (paarse driehoek), waarvan 8 maal gecombineerd met een elektrische schok. Deze werden gevolgd door drie testpresentaties van een GS (roze driehoek). Belangrijk is dat de participanten voorafgaand werden blootgesteld aan 6 maal een CS afgewisseld met 6 maal een GS of 6 maal een CS afgewisseld met 6 maal een controle stimulus (blauwe cirkel). Respectievelijk werden deze verschillende groepen de pre-exposure groep en de controlegroep genoemd. Er kwam uit de metingen naar voren, dat de pre-exposure groep het verwachten van de schok (schokverwachting) in mindere mate generaliseerde naar de GS, dan de controlegroep. 9

10 Dat de pre-exposure groep bij het zien van de GS de schok in mindere mate verwachtte dan de controlegroep, is nog geen volledig bewijs voor de invloed van differentiële latente inhibitie waardoor vermindering van de generalisatie ontstaat. De pre-exposure groep heeft in de pre-exposure fase geleerd dat de GS veilig is, er volgde tot nog toe geen schok op. Het in mindere mate verwachten van de schok in de testfase zou van dit zogenaamde veiligheidleren een gevolg kunnen zijn. Veiligheidleren wordt ook wel geconditioneerde inhibitie genoemd en het houdt in dat een GS inhibitorisch wordt waneer de waarschijnlijkheid dat de schok (UCS) zal optreden in de aanwezigheid van de GS kleiner is dan de waarschijnlijkheid dat de schok (UCS) zal plaatsvinden in de afwezigheid van de GS (Rescorla, 1969). Veiligheid leren is iets anders dan differentiële latente inhibitie, maar beide effecten kunnen de uitkomst van Vervliet et al. (in voorbereiding) verklaren. Het onderzoek in deze scriptie zal de procedure van Vervliet et al. (in voorbereiding) grotendeels herhalen. Om te controleren voor veiligheid leren, zullen er een aantal aanpassingen worden gedaan in de blootstelling van de stimuli vooraf aan de conditioneringsfase. In tegenstelling tot het onderzoek van Vervliet et al. (in voorbereiding) zal niet alleen de pre-exposure groep, maar ook de controlegroep de GS te zien krijgen gedurende pre-exposure. Mocht er sprake zijn van een veiligheid leren, dan is de hypothese dat in beide groepen een vermindering van generalisatie van de geconditioneerde schokverwachting zal plaatsvinden bij het zien van de GS. Wanneer er echter sprake is van differentiële inhibitie (blootstellingeffect), dan is de hypothese dat alleen bij de preexposure groep een vermindering van generalisatie van de geconditioneerde schokverwachting zal plaatsvinden. Er zal gebruik worden gemaakt van conditionering als procedure. De zogenaamde preexposuregroep (N=16) wordt eerst blootgesteld aan een paarse driehoek (CS) afgewisseld met een roze driehoek (GS). Een controlegroep (N=16), anders dan in het voorgaande onderzoek van Vervliet et al. (in voorbereiding), zal worden blootgesteld aan een roze driehoek (GS) afgewisseld met een blauwe cirkel (CCS). Voor beide groepen worden de stimuli zes keer vertoond op alternerende wijze (pre-exposure fase). Beide groepen hebben op deze wijze de GS tijdens de pre-exposure gezien. Vervolgens wordt de paarse driehoek in een acquisitiefase aan beide groepen tien keer gepresenteerd, 8 maal gevolgd door een elektrische schok (UCS). Hiernavolgend wordt de roze driehoek 6 keer zonder elektrische schok aangeboden en de 10

11 paarse driehoek ook 3 keer zonder elektrische schok (test/extinctiefase). De verwachting van de schok wordt zowel fysiologische als cognitief gemeten. Nu eerst zal de verantwoording van de instrumentaria worden besproken, daarna volgen de concrete verwachtingen. Voor de CS en de GS is gekozen voor 2 neutrale visuele stimuli in de vorm van een geometrische figuur zoals een driehoek. Dit voorkomt dat eerdere ervaringen met de stimuli de resultaten beïnvloeden. Voorts worden met visuele stimuli grotere effecten gevonden (Lipp, Siddle, & Dall, 1998). Een elektrische schok is de meest gebruikte UCS in studies naar menselijke angst (Tursky, Watson, & O Connell, 1965). Het gebruik van deze stimulus is goed toepasbaar en geaccepteerd door de ethische commissie. Daarnaast vallen andere meetinstrumenten af, omdat deze beïnvloed worden door subjectieve oordelen (visuele stimuli), te complex zijn (Air-Blast methode, Grillon & Ameli, 1998) of gebruik maken van zintuigen die in dit onderzoek reeds worden aangesproken voor fysiologische metingen (auditieve stimuli, Hamm, Vaitl & Lang, 1989). Het is belangrijk dat voor iedereen de prikkel niet pijnlijk, maar wel onaangenaam is. De verbinding en de locatie van de elektroden, de anatomie van de huid en het oordeel van de hevigheid van de prikkel kunnen per proefpersoon verschillen. Daarom wordt de intensiteit van de prikkel op de persoon afgestemd. Naast het opwekken van angst gedurende de conditionering, is het ook van belang een adequate methode te hanteren die kan waarnemen in welke mate door de proefpersoon de schok wordt verwacht en of men angst voor de schok ervaart. Dit gebeurt gedurende alle conditioneringfasen van het onderzoek. De schokverwachting kan verbaal worden gemeten op cognitief niveau. De angst kan fysiologisch worden gemeten op lichamelijke niveau (Lang, 1985). Door middel van verbale metingen, in de vorm van een schuifbalk, kan worden beoordeeld in welke mate de proefpersonen hebben geleerd tijdens het experiment en of ze bewust zijn van de CS-UCS relatie. Dawson en Reardon (1973) hebben geconcludeerd, dat metingen van contingentie bewustzijn, het beste gemeten kan worden gedurende de conditioneringfase. Verbale metingen zijn eenvoudig operationaliseerbaar, er kunnen echter geen harde conclusies worden getrokken over het al dan niet aanwezig zijn van angst. Sommige conditioneringsprocessen zijn namelijk onbewust. Fysiologische methoden zullen deze 11

12 conditioneringsprocessen echter wel blootgeven. Eventuele conclusies kunnen door gebruik van fysiologische metingen sterker worden onderbouwd. Er zijn verscheidene fysiologische responsies die in verband staan met angst, waaronder ademhaling, huidgeleiding, of spiersamentrekkingen (Craske, Hermans & Vansteenwegen, 2006). In dit onderzoek is gebruik gemaakt van huidgeleiding en spiersamentrekking (schrikreflex). De huidgeleiding wordt gemeten middels de Skin Conductance Response (SCR) die de elektrische spanning van de huid meet. SCR is gebaseerd op de relatie tussen sympathische activiteit en emotionele opwinding. Verandering van de SCR kan een aanwijzing zijn voor emotionele opwinding, maar het kan niet de specifieke emotie identificeren die wordt uitgelokt. Angst, boosheid, schrikreactie en oriëntatie van seksuele gevoelens zijn allemaal emoties die een SCR kunnen produceren. Het wordt gebruikt in gedragstherapie om fysiologische reacties zoals angst te meten (Conesa, 1995). De schrikreflex (startlereflex of schrikreactie) is een hersenstamresponse op een bepaalde stimulus, zoals een hard geluid of een lichtflits (Berg & Balaban, 1999). Wanneer een mens angstig is, zal zijn schrikreflex heftiger zijn. Daarom is de schrikreflex als maat geschikt om aan te kunnen tonen in welke mate iemand angstig is. De schrikreflex uit zich onder andere in spiersamentrekkingen zoals het knipperen van de oogleden. In dit onderzoek zal gebruik gemaakt worden van deze oogknipreflex. Deze wordt in de vorm van elektrische activiteit door middel van een electromyogram (EMG) gemeten (Blumenthal & Melkonian (2003), Evinger, 1995). Het oogknipreflex-emg wordt als een bruikbaar en betrouwbaar instrument beschouwd om informatieverwerking op verschillende niveaus van het centrale zenuwstelsel te toetsen. Het is dan ook bij veel verschillende onderzoeken ingezet als instrument, onder andere bij onderzoek naar het bestuderen van aandachtsfactoren (Filion, Dawson, & Schell, 1993) en emotie (Cuthbert, Bradley, & Lang, 1996). De schrikreflex zal in dit onderzoek worden opgewekt door middel van een luide toon. Deze wordt gelijktijdig met de elektrische prikkel aangeboden. De anticipatieangst voor de eerste elektrische prikkel zal als gevolg hebben dat de oogknipreflex (schrikreactie voor de luide toon) zal toenemen. Om referentie te creëren met de schrikreflex afzonderlijk van de elektrische prikkel, wordt de luide toon ook alleen aangeboden. Wanneer er sprake is van een blootstellingeffect verwachten we gedurende de presentatie van de eerste roze driehoek in de testfase, bij de pre-exposure groep een grotere afname van de oogknipreflex en schokverwachting te observeren dan bij de controlegroep. 12

13 Wanneer er sprake is van veiligheid leren, verwachten we gedurende de presentatie van de eerste roze driehoek in de testfase, bij zowel de pre-exposuregroep als de controlegroep, gelijke vermindering van de oogknipreflex en de schokverwachting te observeren. Verder wordt er exploratief gekeken of de mate van extinctie verschilt tussen beide groepen. Dit wordt gedaan omdat in eerder onderzoek van Vervliet, Vansteenwegen, Baeyens, Hermans en Eelen (2004) aanwijzingen zijn gevonden dat de mate van extinctie afhankelijk is van de mate van generalisatie. Wanneer de groepen verschillen in de mate van generalisatie, verwachten we dit terug te zien in de mate van extinctie. 13

14 2. Methode 2.1 Proefpersonen Tweeëndertig studenten (19 mannen en 13 vrouwen) hebben aan dit onderzoek deelgenomen. Met de deelname kon 7 euro of een proefpersoonpunt worden verdiend. De proefpersonen werden random verdeeld over één van de twee condities. Er werd bij aanvang een informed consent getekend. Hierin stond dat ten alle tijde mocht worden gestopt met het onderzoek. De leeftijd van de proefpersonen varieerde van 19 tot 36. Proefpersonen met concentratieproblemen, een visuele- of een gehoorbeperking, epilepsie of hartklachten werden van deelname uitgesloten. 2.2 Apparatuur en stimulus materiaal Er werd gebruik gemaakt van een elektrische prikkel als UCS. Variërend van 1.0 tot 45.0 milliampère. Er was sprake van een constante elektrische prikkel van 400 Volt en een duur van 2 milliseconden, deze werd aangeboden via een Digitimer DS7A (Hertfordshire, UK). De twee elektroden, met een afmeting van 25 bij 20 millimeter en een onderlinge afstand van 45 millimeter, werden bevestigd op de linker onderarm. Ter bevordering van de geleiding van de schok, werd tussen de huid en de elektroden een gel (Signa, Parker) aangebracht. De elektrische prikkel werd aangestuurd via de computersoftware. De visuele stimuli (CS, GS en CCS) werden afgebeeld op een 19 inch computerscherm op 70 centimeter van de proefpersoon. De stimuli werden vervaardigd met Paint (standaard software van Windows) en deze werden aangeboden door middel van het programma WESP (v1.99h). De CS was een licht paarse driehoek met tint: 220, verzadiging: 240, belichting: 120, rood: 0, groen: 128 en blauw: 255. De gegeneraliseerde-test-stimulus was een op de CS lijkende driehoek, deze had echter als afwijkende waarde een blauw van 128, waardoor de driehoek meer roze leek. De controlestimulus was een blauwe cirkel met een diameter van 85 millimeter met de volgende waarden: tint: 140, verzadiging: 240, belichting: 120, rood: 0, groen: 128 en blauw: 255. De startle stimulus was een 104 decibel luide toon die 40 milliseconde bestreek. Deze toon bestond uit een stoot van breedbandgeluid en werd via een koptelefoon aangeboden. De corresponderende startle respons werd gemeten met drie electromyography (EMG) elektroden. Hiermee wordt de spanning van de oogspiertjes gemeten (en op die manier de knipperreflex). Deze AG/AGCL elektroden hebben een diameter van 2.5 millimeter en 14

15 werden gevuld met elektrolyt gel. Een van de elektroden werd 1 centimeter onder de pupil van het linker oog geplaatst, een tweede werd 1 centimeter onder de laterale canthus geplaatst en tot slot werd de derde elektrode 1 cm onder de andere twee elektroden geplaatst. Het EMG signaal werd gefilterd tussen de lage en hoge frequenties met een cut-off waarde van 1 Hz tot 1500 Hz en vergroot met een factor Dit ruwe EMG signaal werd gedigitaliseerd op 500 Hz. De proefpersoon werd nadrukkelijk gevraagd gedurende het gehele experiment de subjectieve verwachting van de schok aan te geven, dit kon door middel van een schuifbalk. Deze balk bevat een schuifknop die door de proefpersoon met de hand van links naar rechts kan worden bewogen tussen een waarde van 0 tot 10. Hierbij stond de waarde 0 voor zeker geen schok, de waarde 5 voor onzeker en de waarde 10 voor zeker wel een schok. Om de huidgeleiding te meten werd een input apparaat gebruikt met een 5 Volt sinusvormige golf van 50 Hertz. Het apparaat was verbonden met twee Ag/AgCl elektrodes van elk 20 bij 16 millimeter. Deze werden bevestigd aan de handpalmzijde van de linker middel- en wijsvinger, ter hoogte van de middelste vingerkootjes. Er werd geen geleidende gel gebruikt. Dit was ter voorkoming dat deze gel een deel van de subtiele elektrische prikkel zou opslaan. Het analoge signaal van het input apparaat werd versterkt en gedigitaliseerd bij 100 Hz door een 16-bit AD-omvormer (National Instruments, NI-6224). De vragenlijsten die werden gebruikt zijn de STAI (State-Trait Anxiety Inventory) versie DY-2 (van der Ploeg, Defares & Spielberger, 1980), een algemene vragenlijst en een exitinterview. De STAI is een zelfbeoordelinglijst welke zowel de trek als de toestand angst meet. De proefpersoon werd gevraagd om aan de hand van een stelling aan te geven hoe men zich op dat moment of in het algemeen voelde. Ik voel me uitgerust, is een voorbeeld van zo n stelling. De proefpersoon kon hierbij een van de volgende opties aankruizen: bijna nooit, soms, vaak, bijna altijd. De algemene vragenlijst bestond uit vragen over leeftijd, geslacht, concentratieproblemen, visuele problemen, gehoorproblemen, epilepsie en hartklachten. Heb je visuele problemen? Zo ja welke?, is een voorbeeld van zo n vraag. In het exitinterview stonden vragen over het aantal verschillende driehoeken dat werd waargenomen, hoe deze driehoeken van elkaar verschilden, in hoeverre de prikkel onaangenaam was, hoe heftig de prikkel was, in hoeverre de prikkel de proefpersoon deed opschrikken en tot slot in hoeverre de proefpersoon in staat was de prikkel te voorspellen. Tevens werd gevraagd of men een idee had van het doel van het onderzoek en of men eventuele bekendheid had met gelijkwaardig onderzoek. In welke mate vond je de elektrische prikkel onaangenaam in het algemeen? (0-15

16 10) en Hoeveel verschillende soorten driehoeken heb je gezien? zijn voorbeelden van vragen. 2.3 Procedure Gedurende het experiment zat de proefpersoon in een geluidsdichte ruimte aan een tafel met een computerscherm voor zich. Vervolgens werd de proefpersoon gevraagd het informed consent te lezen en te ondertekenen. Na goedkeuring van het informed consent werd gevraagd de algemene vragenlijst en de STAI in te vullen. Vervolgens werden de EMG elektroden onder het linkeroog bevestigd en de huidgeleiding elektroden aan de linker middelen wijsvinger. Als laatste werden de elektroden met een klittenband op de linker onderarm aangebracht. Omdat niet iedere proefpersoon even gevoelig is werd de hoogte van de elektrische prikkel stapsgewijs bepaald, met een minimum van 2 ma en een ethisch verantwoord maximum van 45 ma. De proefpersoon kreeg hierbij de volgende instructie: Omdat niet iedereen even gevoelig is, bepalen we nu eerst de hoogte van de elektrische prikkel die voor jou onaangenaam is. Voor het onderzoek is het belangrijk dat de elektrische prikkel niet pijnlijk is, maar wel duidelijk onaangenaam. Dus het moet enige inspanning kosten om de prikkel te verdragen. Ik begin met een lichte prikkel en zal deze met kleine stapjes verhogen. Dat doe ik vanuit de andere kamer. Ik vertel iedere keer wanneer er een volgende prikkel komt. Het is de bedoeling dat je aangeeft wanneer de elektrische prikkel voor jou niet pijnlijk, maar wel duidelijk onaangenaam is. Dit geef je aan door stop te zeggen. Mocht je een stapje terug willen, dan is dat natuurlijk mogelijk. De deur van de kamer laat ik open zodat ik je goed kan horen. Na het vaststellen van de prikkel kreeg de proefpersoon de volgende instructie: Tijdens het experiment zal je geometrische figuren te zien krijgen op dit scherm. Het is de bedoeling dat je daar goed naar kijkt. Ook zal je een aantal keer de elektrische prikkel voelen. Het is jouw taak om zo goed mogelijk te leren voorspellen wanneer de elektrische prikkel komt. Je verwachting kan je weergeven met dit schuifbalkje. Naarmate je het schuifje meer naar links beweegt, betekend dit dat je zekerder bent dat de prikkel niet gaat komen, hoe meer je naar rechts gaat, des te zekerder ben je dat de prikkel wel gaat komen. Het midden betekent dat je onzeker bent. Geef het gehele experiment je verwachting aan, ook wanneer er geen stimuli zijn. Geef ook duidelijk aan wanneer je zeker geen schok verwacht (!). En ook wanneer je het niet zeker weet. Tijdens het experiment zal je ook een aantal keer een luide toon horen. Die wordt 16

17 aangeboden via deze hoofdtelefoon. Het duurt straks even voor de eerste figuren in beeld verschijnen. Dat is normaal, dus maak je daar geen zorgen over. Als er iets is tijdens het experiment, dan kan je het me melden via de intercom, of door op het raam kloppen. Dan zet ik meteen het experiment af en kom ik binnen. Anders blijf je gewoon zo rustig mogelijk zitten tijdens het gehele experiment, tot ik hier straks weer binnen kom. Hierna werd de hoofdtelefoon opgezet en ging de proefleider naar de naastgelegen kamer om het experiment te starten. Het experiment verliep als volgt: De sessie startte met een habituatiefase die bestond uit 11 startle tonen om de initiële startle reactie te doen verminderen. De experimentele conditie kreeg tijdens de pre-exposure-fase om en om afgewisseld de te conditioneren stimulus (CS) en de generaliseerbare stimulus (GS) te zien. Deze bestonden respectievelijk uit een paarse driehoek en de roze driehoek. De controleconditie kreeg tijdens de pre-exposure-fase om en om afgewisseld de blauwe cirkel (controle stimulus) en een roze driehoek te zien. Pre-Exposure Acquisitiefase Test-1 Extinctie Test-2 Experimentele conditie Controleconditie CS-(6), GS-(6) CS-, (10, 80% bekrachtigd met een UCS) CCS-(6), GS-(6) CS- (10, 80% bekrachtigd met een UCS) GS-(3) GS-(3) CS-(3) GS-(3) GS-(3) CS-(3) Elke stimulus presentatie duurde 5,12 seconde, 4,5 seconde na aanvang van de stimulus werd de toon aangeboden. Om een baseline reactie te meten werd de toon gedurende zowel de experimentele conditie als de controle conditie random tussen de stimuli aangeboden. Dit gebeurde 12 keer gedurende de exposure-fase, 10 keer gedurende de acquisitiefase en 8 maal gedurende de resterende fase. Nadat de proefpersoon het volledige experiment had doorlopen, werd het exit interview ingevuld. De proefleider gaf tot slot één proefpersoonpunt of 7 euro als beloning voor de deelname aan het onderzoek. 17

18 3. Resultaten Voor de analyses werden niet alle 32 proefpersonen gebruikt, maar enkel diegenen die op de tiende trial (meetmoment) van de acquisitiefase een hogere waarde hadden, dan op de eerste trial van de acquisitiefase. Alleen deze proefpersonen hebben namelijk geleerd dat het schokje na de figuur kwam. Daarnaast werd er geselecteerd door middel van de exitinterviews (o.a. betreffende kleurenblindheid). Over de resterende 26 proefpersonen werden de uiteindelijke analyses uitgevoerd. De experimentele conditie bestond uit 10 mannen en 4 vrouwen, en de controleconditie bestond uit 8 mannen en 4 vrouwen. Door middel van een Chi-kwadraat toets werd aangetoond dat de man-vrouwverhouding in beide condities gelijk was, χ²(1) =.069, p =

19 3.1. Verwachtingsratings Acquisitiefase In Grafiek 1 staan de resultaten voor de acquisitiefase. Grafiek 1. Gemiddelden van de 10 trials van de acquisitiefase en per conditie (de leercurve ) In Grafiek 1 is te zien hoe de score van de proefpersonen steeg naarmate het experiment vorderde. Er is een ANOVA uitgevoerd met 1 repeated measure factor (Trial, 10 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus). Hieruit bleek een significant hoofdeffect voor Trial, F(9,216) = , p < Dit betekent dat de schokverwachting in beide condities toenam over de 10 trials. Er was tevens een klassieke leercurve te zien. Dit werd bevestigd door de lineaire trend, F(1,24) = , p < en de kwadratische trend, F(1,24) = , p < Er was geen significant hoofdeffect voor Conditie, F(1,24) =.917, p =.348 en geen significant interactie-effect tussen Trial en Conditie, F(9,216) =.711, p =.699. Dit geeft aan dat de twee condities, zoals verwacht, niet verschilden wat betreft het verloop van de acquisitie. Verder werd een éénwegs-anova uitgevoerd waarin de tiende trial werd vergeleken tussen de condities. Dit werd gedaan om te kijken of er meer werd geleerd door een van de condities Deze verschilden niet significant onderling, F(1,24) =.636, p =.433. Er is dus niet significant meer geleerd door de experimentele conditie dan door de controleconditie. 19

20 3.1.2 Generalisatie naar de eerste testfase Er is gekeken of de experimentele conditie of de controleconditie lager scoorde op het eerste meetmoment van de eerste testfase dan op het laatste meetmoment van de acquisitiefase. De resultaten staan gerapporteerd in Grafiek 2. Grafiek 2. Gemiddelden van de laatste trial van de acquisitiefase en de eerste trial van de eerste testfase per conditie: mate van generalisatie Voor de experimentele conditie werd een grotere afname verwacht dan voor de controleconditie. In Grafiek 2 is te zien dat deze verwachting niet uitkomt.. Een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus), toonde aan dat er geen hoofdeffect was voor Trial, F(1,24) =.038, p =.847. Ook bleek hieruit dat er voor Conditie geen hoofdeffect, F(1,24) = 1.798, p =.192, noch een interactie-effect was, F(1,24) =.045, p =.834. De condities verschilden niet van elkaar en er werd door beide condities geen onderscheid gemaakt tussen de CS en de GS. Ter bevestiging van het ontbreken van een interactie-effect, werden voor beide condities aparte analyses uitgevoerd. Hiervoor is per conditie een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveau s) uitgevoerd. Tegen de verwachting in, leken bij de experimentele conditie de score op de eerste trial van de testfase hoger dan de laatste trial van de acquisitiefase. Dit was echter niet significant, F(1,13) =.101, p =.755. Ook bij de controle conditie leek de score op de eerste trial van de testfase hoger dan de laatste trial van de acquisitiefase, maar dit verschil was niet significant, F(1,11) =.000, p =

21 3.1.3 Extinctie De resultaten van de extinctie fase staan in Grafiek 3. Grafiek 3. Gemiddelden van de 6 trials van de extinctiefase per conditie: de Extinctie curve. De resultaten in Grafiek 3 suggereren dat er extinctie plaatsvond in beide condities. Dit werd bevestigd met een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 6 niveau s) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus). Zoals verwacht werd hier een hoofdeffect gevonden voor Trial, F(5,120) = , p < met een lineaire trend, F(1,24) = , p < Er werd geen significante kwadratische trend gevonden, F(1,24) = 1.541, p =.226. Dit betekent dat voor beide condities extinctie heeft plaatsgevonden. Er is geen hoofdeffect gevonden voor Conditie, F(1,24) =.038, p =.847, noch een interactie-effect tussen Trial en Conditie, F(5,120) = 1.340, p =.252. Deze resultaten suggereren dat het verloop van extinctie niet afhankelijk was van de conditie. 21

22 3.1.4 Renewal In Grafiek 4 zijn de resultaten gerapporteerd waarin beide condities renewal zouden kunnen vertonen door de hernieuwde aanbieding van de CS na de extinctiefase. Grafiek 4. Gemiddelden van de laatste trial van de extinctiefase en de eerste trial van de tweede testfase, per conditie: renewal De resultaten in Grafiek 4 laten zien dat er renewal leek plaats te vinden. Er werd met een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus), echter geen hoofdeffect gevonden voor Trial, F(1,24) = 2.012, p =.169. Ondanks dat er een trend in de voorspelde richting was waar te nemen, waren de resultaten niet significant. Er werd tevens geen hoofdeffect gevonden voor Conditie, F(1,24) =.130, p =.722, noch een interactie-effect, F(1,24) =.000, p =.999. De mate van renewal was dus niet afhankelijk van de conditie. 22

23 3.2 EMG verschilscores Om de EMG te kunnen meten werden verschilscores gebruikt. Deze verschilscores werden berekend door de maximale oogknipreflex te verminderen met de baseline. De maximale oogknipreflex werd gemeten gedurende de aanbieding van de CS of de GS. De baseline werd gemeten tussen de aanbiedingen van de CS en de GS in. Voor de analyses zijn niet alle 32 proefpersonen gebruikt. Dit komt doordat niet van alle proefpersonen data bekend zijn. Hierdoor zal elke analyse een ander aantal proefpersonen bevatten. Daarnaast is er in tegenstelling tot in de analyses van de andere meetinstrumenten niet geselecteerd op proefpersonen die op de tiende trial van de acquisitiefase een hogere waarde hadden, dan op de eerste trial van de acquisitiefase. (ACQ10 ACQ1 > 0). In dit criterium kan de habituatie voor de elektrische prikkel namelijk een probleem zijn: het kan zijn dat proefpersonen wel leren angstig te zijn voor de stimulus omdat ze weten dat er een schokje op gaat volgen, maar dat ze gaandeweg het schokje minder aversief vinden en dus minder angst tonen. Anderzijds kan het ook zijn dat ze de luide knal gaandeweg minder aversief vinden, waardoor de meting van de startle vanzelf lager wordt. Er is geen controle voor dit habituatie-fenomeen, daarom kunnen we dus niet uit een eenvoudige vergelijking tussen de eerste en de laatste acquisitietrial besluiten of er acquisitie is of niet Acquisitiefase Om te controleren of de proefpersonen op de tiende trial van de acquisitiefase een hogere waarde hadden dan op de eerste trial van de acquisitiefase, zijn de tien meetmomenten van de acquisitiefase met elkaar vergeleken. Dit diende tevens om te controleren of er geen verschil is tussen de twee condities. Voor deze analyse zijn 13 proefpersonen uit de experimentele- en 12 uit de controleconditie gebruikt. Omdat er niet voldoende data van alle proefpersonen beschikbaar was. 23

24 Grafiek 5. Gemiddelden van de 10 trials van de acquisitiefase per conditie (de leercurve ) In Grafiek 5. is te zien hoe de score van de proefpersonen wisselend steeg en daalde naarmate het experiment vorderde. Er is een ANOVA uitgevoerd met 1 repeated measure factor (Trial, 10 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus). Hieruit bleek geen significant hoofdeffect voor Trial, F(1,23) =.889, p =.536. Dit betekent dat geen van beide condities leerden over de 10 trials. Er was tevens geen klassieke leercurve te zien. Dit werd bleek uit de lineaire trend, F(1,23) =.743, p =.397 en de kwadratische trend, F(1,23) = 1.479, p =.236. Er was geen significant hoofdeffect voor Conditie, F(1,30) = 2.104, p =.157 en geen interactie-effect tussen Trial en Conditie, F(9,270) =.455, p =.903. Dit geeft aan dat de twee condities niet verschilden wat betreft het verloop van de acquisitie. Verder werd een éénweg -ANOVA uitgevoerd waarin de tiende trial werd vergeleken tussen de condities. Deze verschilde niet significant onderling, F(1,27) = 2.123, p =.157. Er is dus niet significant meer geleerd door de experimentele conditie dan door de controle conditie. 24

25 3.2.2 Generalisatie naar de eerste testfase Er is gekeken of de experimentele conditie of de controleconditie lager scoorde op het eerste meetmoment van de eerste testfase dan op het laatste meetmoment van de acquisitiefase. Voor deze analyse zijn 14 proefpersonen uit de experimentele conditie en 13 uit de controleconditie gebruikt. Omdat er niet voldoende data van alle proefpersonen beschikbaar was. De resultaten staan gerapporteerd in Grafiek 6. Grafiek 6. Gemiddelden van de laatste trial van de acquisitiefase en de eerste trial van de eerste testfase, per conditie: mate van generalisatie Voor de experimentele conditie werd een afname verwacht en voor de controleconditie werd geen verschil verwacht. Een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus), toonde aan dat er geen hoofdeffect was voor Trial, F(1,25) =.575, p =.455. Ook bleek hieruit dat er voor Conditie, noch een hoofdeffect, F(1,25) = 2.571, p =.121, noch een interactie-effect was, F(1,25) =.001, p =.972. De condities verschilden niet van elkaar en er werd door beide condities geen onderscheid gemaakt tussen de CS en de GS. 25

26 3.2.3 Extinctie Om te controleren of er een extinctie-effect plaatsvond, werd er een analyse uitgevoerd over de zes aanbiedingen van de GS die volgden na de acquisitiefase. Voor deze analyse werden uit zowel de experimentele- als uit de controleconditie 13 proefpersonen gebruikt. Omdat er niet voldoende data van alle proefpersonen beschikbaar was. De resultaten hiervan staan in Grafiek 7. Grafiek 7. Gemiddelden van de 6 trials van de extinctiefase, per conditie: de extinctie curve Met een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 6 niveau s) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus) werd gekeken of er extinctie plaatvond. Er werd geen hoofdeffect gevonden voor Trial, F(5,120) =.619, p =.686, met een lineaire trend, F(1,24) = 1.187, p =.287, en een kwadratische trend, F(1,24) =.466, p =.502. Er werd geen hoofdeffect gevonden voor Conditie, F(1,24) =.205, p =.655, noch een interactie-effect tussen Trial en Conditie, F(5,120) = 1.081, p =

27 3.2.4 Renewal In Grafiek 8 zijn de resultaten gerapporteerd waarin beide condities renewal zouden kunnen vertonen door de teruggekeerde aanbieding van de CS na de extinctiefase. Voor deze analyse zijn 15 proefpersonen uit de experimentele conditie en 12 uit de controleconditie gebruikt. Omdat er niet voldoende data van alle proefpersonen beschikbaar was. Grafiek 8. Gemiddelden van de laatste trial van de extinctiefase en de eerste trial van de tweede testfase, per conditie: renewal De resultaten in Grafiek 7 laten zien dat er renewal leek plaats te vinden. Er werd met een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus), echter geen hoofdeffect gevonden voor Trial F(1,25) = 1.917, p =.178. Er is tevens geen hoofdeffect gevonden voor Conditie, F(1,25) = 1.348, p =.257, noch een interactie-effect, F(1,25) =.010, p =

28 3.3 EMG gemiddelden van de verschilscores De vorige analyses zijn vaak niet met alle proefpersonen uitgevoerd, omdat niet alle data van deze proefpersonen beschikbaar was. In de nu volgende analyses werden zoveel mogelijk proefpersonen te gebruikt. Dit werd gedaan door middel van het berekenen van 3-trial gemiddelden, waardoor de ontbrekende data kon worden gecompenseerd. De nu volgende analyses zijn uitgevoerd over 16 proefpersonen in de controleconditie en 14 proefpersonen in de experimentele conditie Acquisitiefase Om te controleren of deze proefpersonen op de tiende trial van de acquisitiefase een hogere waarde hadden, dan op de eerste trial van de acquisitiefase. (ACQ10 ACQ1 > 0), en er geen verschil is tussen de twee condities, zijn de eerste 3 meetmomenten van de acquisitiefase vergeleken met de laatste 3 meetmomenten van de acquisitiefase. Grafiek 9. Gemiddelden van de eerste en de laatste 3 trials van de Acquisitiefase per conditie In Grafiek 9 is te zien hoe de score van de controleconditie daalde en de score van de experimentele conditie steeg naarmate het experiment vorderde. Er is een ANOVA uitgevoerd met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus). Hieruit bleek geen significant hoofdeffect voor Trial, F(1,28) =.280, p =.601. Dit betekent dat geen van beide condities leerden over de 10 trials Er was geen significant hoofdeffect voor Conditie, F(1,28) =.147, p =.705 en geen interactieeffect tussen trial en conditie, F(1,28) = 1.763, p =

29 Dit geeft aan dat de twee condities niet verschilden wat betreft het verloop van de acquisitie. Verder werd een éénweg -ANOVA uitgevoerd waarin het gemiddelde van de laatste 3 trials werden vergeleken tussen de condities. Deze verschilden niet significant onderling, F(1,28) = 1.355, p =.254. Er is dus niet meer geleerd door de experimentele conditie dan door de controle conditie Generalisatie met de eerste testfase Er is gekeken of de experimentele conditie of de controleconditie lager scoorde op de eerste 3 meetmomenten van de eerste testfase dan op de laatste 3 meetmomenten van de acquisitiefase. De resultaten staan gerapporteerd in Grafiek 10. Grafiek 10. Gemiddelden van de laatste 3 trials van de acquisitiefase en de eerste 3 trials van de eerste testfase, per conditie: mate van generalisatie. Voor de experimentele conditie werd een afname verwacht en voor de controleconditie werd geen verschil verwacht. Een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveaus) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus), toonde aan dat er geen hoofdeffect was voor Trial, F(1,28) =.151, p =.701. Ook bleek hieruit dat er geen hoofdeffect was voor Conditie, F(1,28) = 1.189, p =.285, (noch een interactie-effect F(1,28) =.192, p =.458.) De condities verschilden niet van elkaar en er werd door beide condities geen onderscheid gemaakt tussen de CS en de GS. 29

30 3.3.3 Extinctie Om te controleren of er een extinctie effect plaatsvond, werd er een analyse uitgevoerd over de eerste 3 aanbiedingen en de laatste drie aanbiedingen van de GS die volgen na de acquisitiefase. De resultaten hiervan staan in Grafiek 6 Grafiek 10. Gemiddelden van eerste en de laatste 3 trials van de extinctiefase, per conditie: de extinctie curve Met een ANOVA met 1 repeated measure factor (Trial, 2 niveau s) en 1 onafhankelijke variabele (Conditie, 2 niveaus) is gekeken of er extinctie plaatvond. Er werd geen hoofdeffect gevonden voor Trial, F(1,28) = 1,47, p =.235. Er is geen hoofdeffect gevonden voor Conditie, F(1,28) =.332, p =.569, noch een interactie-effect tussen Trial en Conditie, F(1,28) =.094, p =