Art Buddies. Handboek. Auteur: Stichting Culturele Raad Willemstad

Transcriptie

1 Art Buddies Handboek Anthony Kennedy Shriver voorzitter Best Buddies International Introductie Art Buddies met Marianne Naerebout beschermvrouwe Art Buddies Auteur: Stichting Culturele Raad Willemstad September 2014

2

3 Inhoud Inleiding...pag. 4 Het ontstaan van Art Buddies...pag. 6 Best Buddies en Art Buddies...pag. 10 Andere mogelijkheden voor het creëren van kunst en het beleven van kunst in een geïntegreerde omgeving...pag. 16 Wat kan de gemeente doen?...pag. 18 Bijlage I Achtergrond informatie verstandelijke handicap...pag. 19 Bijlage II Werken met mensen met een verstandelijke handicap...pag. 23 Bijlage III Het selectieproces...pag. 24 Bijlage IV Specifieke aandachtspunten...pag. 25

4

5 Inleiding Het idee van Art Buddies is ontstaan vanuit een specifieke ervaring van een persoon met een verstandelijke handicap en een professionele kunstenaar binnen een reguliere setting van een zorginstelling. Mensen met een verstandelijke handicap hebben weinig externe contacten. De kring waarin zij verkeren is beperkt. In 2003 is de Culturele Raad Willemstad gestart met het organiseren van een jaarlijkse expositie van kunst gemaakt door mensen met een verstandelijke handicap, genaamd Kunstpodium Willemstad. Het doel was om niet gehandicapten kennis te laten maken met kunst gemaakt door mensen met een verstandelijke handicap. Uit de contacten en de ervaringen is het idee ontstaan om een één op één relatie tot stand te brengen tussen een persoon met een verstandelijke handicap en een niet gehandicapte persoon binnen eenzelfde interesse gebied. Op kleine schaal is hieraan uitvoering gegeven binnen de reguliere setting van dagactiviteiten van een zorginstelling. Deze ervaringen zijn positief en hebben zowel een grote impact gehad op de ontwikkeling van de persoon met een verstandelijke handicap als op de professionele kunstenaar. Vanuit deze ervaring is het idee voortgekomen om een project Art Buddies te starten dat zich richt op het realiseren van mogelijkheden van het gezamenlijk uitoefenen van kunst in ateliers van professionele kunstenaars. Deze ontwikkeling sluit aan op de keuzevrijheid van personen met een verstandelijke handicap om hun dagactiviteiten in te vullen op basis van hun individuele wensen en voorkeuren. De wijziging in de financiering van zorg aan mensen met een verstandelijke handicap met een verschuiving van beslissingsbevoegdheden en verantwoordelijkheden naar gemeenten biedt extra mogelijkheden om dagactiviteiten op het gebied van kunstbeoefening te kunnen realiseren binnen de gemeente in een geïntegreerde omgeving. Art Buddies wil mogelijkheden stimuleren voor het tot stand brengen van een één op één relatie tussen een kunstenaar met een verstandelijke handicap en een niet gehandicapte (amateur) kunstenaar. Het is de bedoeling dat er wordt samengewerkt in het atelier van de (amateur) kunstenaar. 5

6 Op het gebied van samenwerking zijn er verschillende mogelijkheden. De samenwerking in het atelier van de kunstenaar kan plaatsvinden als vorm van dagbesteding voor die personen met een verstandelijke handicap die beschikken over een indicatie voor dagbesteding. Op individueel wordt de intensiteit, met in achtneming van de indicatie, bepaald. De (amateur) kunstenaar kan een begeleidende rol vervullen. Kosten die hiermee gemoeid zijn kunnen worden verrekend met de bijdrage die beschikbaas is voor de dagbesteding van de persoon met een verstandelijke handicap. Verrekeningen kunnen plaatsvinden via een zorgorganisatie die verantwoordelijk is voor de organisatie van de dagbesteding. In dat geval worden er afspraken gemaakt tussen de zorgorganisatie en de betreffende (amateur) kunstenaar. Een andere mogelijkheid is dat er gebruik wordt gemaakt van een Persoons Gebonden Budget (PGB). In dat geval dient de persoon met een verstandelijke handicap hiervoor een indicatie te hebben. Bij een PGB worden rechtstreeks afspraken gemaakt tussen de (amateur) kunstenaar en de persoon met een verstandelijke handicap. De indicatie geeft ook een kader aan van de bedragen (en tijd) waar een beroep op kan worden gedaan. In alle gevallen zal naar de individuele situatie van de persoon met een verstandelijke handicap moeten worden gekeken. De gemeente krijgt bij de nieuwe financiering een centrale rol. Hierdoor kunnen er per gemeente verschillen gaan ontstaan op het gebied van de uitvoering van zorg. Het is daarom van belang bij de gemeente te informeren naar de mogelijkheden. 6

7 Het ontstaan van Art Buddies Art Buddies is gebaseerd op het gedachtegoed en de ervaringen die vele jaren zijn opgedaan met Best Buddies. Best Buddies begon in 1989 in de Verenigde Staten toen de oprichter en voorzitter Anthony K. Shriver, zich realiseerde dat personen met een verstandelijke beperking vaak de mogelijkheid missen om sociale relaties met anderen aan te gaan. Men is toen gestart met het werven van studenten voor deze vriendschapsrelaties met mensen met een verstandelijke beperking. Sinds 1989 hebben meer dan vrijwilligers en mensen met een verstandelijke beperking aan het vriendschapsprogramma deelgenomen. Best Buddies Nederland is in mei 2005 met een project gestart dat is geïntroduceerd door stichting Zuidwester, een organisatie voor mensen met een verstandelijke beperking in Zuidwest Nederland. Sinds 2004 is Best Buddies Nederland een zelfstandige stichting met inmiddels afdelingen op verschillende plaatsen in Nederland. Best Buddies Nederland koppelt onderwijsorganisaties en zorgorganisaties aan een club Best Buddies en brengt studenten en mensen met een verstandelijke beperking met elkaar in contact. Best Buddies is een internationaal programma dat in meer dan 50 landen van de wereld actief is. Het Buddies programma draagt er toe bij dat mensen met een verstandelijke handicap nieuwe contacten en ervaringen kunnen op doen. Hierdoor komen zij uit hun isolement en kunnen zij actief deelnemen aan de samenleving. Veel mensen leggen contacten met anderen in eenzelfde interesse gebied. Met het leggen van nieuwe contacten worden nieuwe ervaringen opgedaan. Het opdoen van ervaringen biedt de mogelijkheid om nieuwe dingen te ontdekken en mede op basis daarvan nieuwe keuzes te kunnen maken. In Nederland zijn er momenteel circa 1600 personen met een verstandelijke handicap die kunst maken in plm. 160 ateliers, die een onderdeel zijn van een zorgorganisatie. 7

8 Aanvankelijk waren de activiteiten opgezet voor dagvulling. In de loop der jaren is de aandacht komen te liggen op kwaliteitsontwikkeling en het ondersteunen, begeleiden en bevorderen van mogelijkheden tot kunstuitoefening door mensen met een verstandelijke handicap. Dit impliceert een meer professionele benadering en ondersteuning aan mensen met een verstandelijke handicap. Een belangrijke stap in het proces van inclusie in de samenleving van mensen met een verstandelijke handicap vormde het besluit van een aantal zorginstellingen om ateliers buiten de locatie van de residentiële zorginstelling te realiseren. In veel gevallen heeft het atelier ook een galerie die open is voor het publiek. Professionele ondersteuning en begeleiding hebben ertoe bijgedragen dat getalenteerde kunstenaars met een verstandelijke handicap zich verder als kunstenaar hebben kunnen ontwikkelen. De relatie tussen de persoon met een verstandelijke handicap en de professionele kunstenaar is van groot belang. Voorbeeld 1 Een zorginstelling besloot om een professionele kunstenaar in te huren die ervaring had met het ondersteunen en begeleiden van personen met een psychiatrische handicap. De professionele kunstenaar werd belast met de leiding van het atelier en de ondersteuning van de deelnemers bij het maken van kunst. Daarvoor werden de dagactiviteiten in de creatieve sector georganiseerd door de zorginstelling zelf met ondersteuning van medewerkers met een zorgachtergrond. Vanaf het moment dat de professionele kunstenaars met zijn werkzaamheden begon nam de behoefte aan zorggerelateerde ondersteuning af. De kwaliteit van de gemaakte kunstwerken steeg aanzienlijk. Binnen een tijdsbestek van drie jaar eindigden twee getalenteerde kunstenaars met een verstandelijke handicap bij de tien besten in een landelijke competitie met circa tweehonderd deelnemers met een verstandelijke handicap. In dit voorbeeld is de mix van professionaliteit in kunst en de kennis met betrekking tot het ondersteunen van personen met een handicap effectief en efficiënt gebleken. 8

9 Interactie tussen een professionele kunstenaar en een kunstenaar met een verstandelijke handicap Een professionele niet gehandicapte kunstenaar die samenwerkt met een kunstenaar met een verstandelijke handicap verklaarde dat de samenwerking niet alleen een ontdekkingsproces was voor de persoon met een verstandelijke handicap, maar ook voor zichzelf. In de samenwerking worden grenzen overschreden, die veelal door de professionele kunstenaar zelf in acht worden genomen. Deze grensoverschrijding kan leiden tot nieuwe inzichten en nieuwe mogelijkheden met betrekking tot het realiseren van kunst. Het draagt bij aan creativiteitsontwikkeling van beiden. Ervaringen met het Best Buddies programma hebben geleid tot het idee om één op één relaties te stimuleren binnen eenzelfde interessegebied. De keuze is daarbij gevallen op kunst en is daaraan de naam Art Buddies gegeven. Onderkend werd dat het belangrijk is om ervaring op te doen en om na te gaan wat er nodig en mogelijk is om Art Buddies te realiseren. Op kleine schaal zijn er pilots uitgevoerd om hier ervaring mee op te doen. 9

10 Voorbeeld 2 Een professionele kunstenaar besloot Art Buddie te worden voor een ernstig meervoudige gehandicapte persoon (verstandelijke handicap en lichamelijke handicap). De betreffende kunstenaar met een handicap kan niet praten, zit in een rolstoel en heeft moeite met de motoriek van zijn armen. De activiteiten startten met het opbouwen van een relatie van geborgenheid en vertrouwen. Het was een ontdekkingsproces om te kunnen achterhalen wat de voorkeuren waren van de persoon met een handicap en wat hij zelf wilde. Vanwege de problemen met de motoriek van de armen nam de professionele kunstenaar de arm vast van de persoon met een handicap. Met aansturing van de professionele kunstenaar werden de kleuren bepaald. Na enige tijd ontdekte de professionele kunstenaar door de spierspanning dat de persoon met een handicap bepaalde kleuren niet wilde gebruiken. Deze ontdekking met de spierspanning leidde ertoe dat na enige tijd de professionele kunstenaar kon achterhalen welke kleuren de voorkeur hadden en op welke plek hij op het doek wilde schilderen. In een latere fase nam de persoon met een handicap het initiatief over. De professionele kunstenaar volgde. De kunstwerken die werden afgeleverd waren van een dergelijk kwaliteitsniveau dat er al vrij direct werken werden verkocht. Dit voorbeeld toont de impact aan van een relatie van vertrouwen en geborgenheid. De uitkomst was een vorm van communicatie, expressie, een stap in het proces van integratie en verbetering van kwaliteit van leven. 10

11 Best Buddies en Art Buddies Het idee van Art Buddies is ontstaan vanuit ervaringen met het Best Buddies programma, dat erop is gericht om niet gehandicapten en gehandicapten in een één op één relatie bij elkaar te brengen. Naast enkele overeenkomsten zijn er ook aanmerkelijke verschillen tussen Best Buddies en Art Buddies. Best Buddies Best Buddies is een vriendschapsprogramma. Bij Best Buddies gaat een niet gehandicapte persoon gedurende de periode van één jaar een één op één vriendschapsrelatie aan. Binnen dat jaar worden er wekelijks of tweewekelijks gezamenlijke activiteiten ondernomen. De aard van der activiteiten kan zeer gevarieerd zijn, zoals samen erop uitgaan, samen televisie kijken enz. Het gaat om de gezamenlijke interesse en mogelijkheden. Het aangaan van een vriendschapsrelatie is niet vrijblijvend. Er worden verplichtingen aangegaan voor één jaar. Deze periode kan natuurlijk worden verlengd. Om "vriend" te kunnen worden moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan. In Nederland zijn veel studenten als "vriend" van een Buddie bij Best Buddies betrokken. De minimum leeftijd is zestien jaar. Belangrijk is dat er een goede match tot stand komt tussen de persoon met een handicap en de vrijwilliger. Om de match goed te laten slagen is er een specifieke intake procedure. Hierbij wordt onder andere gekeken naar leeftijd, interesse gebieden, hobby's, geslacht, woonplaats enz. Wanneer een mogelijk passende vrijwilliger gevonden is, vindt er een kennismakingsgesprek plaats. Belangrijk hierbij is dat men het goed met elkaar kan vinden en beiden enthousiast zijn om een vriendschapsrelatie aan te gaan. Hierna kan de vriendschapsrelatie daadwerkelijk vorm krijgen. Zowel in de procedure vooraf en ook nadat de vriendschapsrelatie tot stand is gebracht wordt de benodigde zorgvuldigheid in acht genomen. Voorkomen moet worden dat er misbruik wordt gemaakt van een groep kwetsbare en gemakkelijk te beïnvloeden mensen. Er moet ook op een serieuze wijze omgegaan worden met afspraken. De "vriend" heeft een rapportage verplichting zodat kan worden nagegaan of afspraken worden nagekomen. 11

12 Binnen het Best Buddies programma worden er Chapters gevormd. Een Chapter bestaat uit circa tien Buddies en tien vrijwilligers. Binnen een Chapter kunnen ook groepsactiviteiten worden georganiseerd. Omdat veel studenten als vrijwilliger bij Best Buddies zijn betrokken, veelal een groep afkomstig van één opleiding, wordt er vanuit Best Buddies nauw samengewerkt met opleidingsinstituten. Veel Buddies binnen een Chapter zijn aangewezen op zorg en ondersteuning van één zorgorganisatie. Met een groot aantal zorginstellingen wordt vanuit Best Buddies eveneens samengewerkt. Art Buddies Bij Art Buddies ligt het accent op het creëren en beleven van kunst. Er is eveneens sprake van een één op één relatie. De professionele kunstenaar biedt ondersteuning en begeleiding aan de kunstenaar met een verstandelijke handicap in het atelier van de professionele kunstenaar. Bij Best Buddies gaat het als regel om vrijetijdsbesteding. Bij Art Buddies gaat het primair om dagbesteding. Om in aanmerking te komen voor de dagbesteding dient de persoon met een verstandelijke handicap te beschikken over een indicatie voor dagbesteding. Het aantal uren dat kan worden geparticipeerd is afhankelijk van de afgegeven indicatie. Eerder is al vermeld dat participatie mogelijk is via een Persoonsgebonden budget (PGB) of via een zorginstelling. In dit laatste geval volgt als het ware het budget voor dagbesteding de persoon met een verstandelijke handicap. Evenals bij Best Buddies is het belangrijk dat er een goede match tot stand komt en dat beiden enthousiast zijn om met elkaar samen te werken. De duur van de samenwerking is afhankelijk van de afspraken die (kunnen) worden gemaakt. Wanneer bijvoorbeeld de indicatie voor een bepaalde periode is afgegeven zal de tijdsduur hieraan gekoppeld kunnen worden. Bij Art Buddies spelen twee belangrijke aspecten t.w.: * Ondersteuning en begeleiden van personen met een verstandelijke handicap * Ondersteunen en begeleiden bij het bevorderen van kwaliteitsontwikkeling in het maken van kunst door de persoon met een verstandelijke handicap 12

13 Ondersteunen en begeleiden van de persoon met een verstandelijke handicap Veel professionele kunstenaars hebben geen ervaring met mensen met een verstandelijke handicap. Voor hen, die deze ervaring niet hebben, maar geïnteresseerd zijn in samenwerking is het belangrijk te beschikken over algemene informatie die van belang is bij het samenwerken met personen met een verstandelijke handicap. Opgemerkt dient te worden dat elke persoon uniek is en dat samenwerken op individueel niveau zich kenmerkt door deze unieke situatie. Van groot belang is dat de professionele kunstenaar de persoon met een verstandelijke handicap leert "kennen" en dat er daarbij zich een wederkerig proces ontwikkelt van elkaar kunnen aanvoelen en dat er een band gaat ontstaan van wederzijds begrip en vertrouwen. Op basis van de relatie kan er een effectieve en efficiënte samenwerking ontstaan die zich kenmerkt door creativiteitsontwikkeling, waarbij gezamenlijk grenzen kunnen worden overschreden en nieuwe dimensies aan kunst worden toegevoegd. Ondersteunen en begeleiden bij het bevorderen van kwaliteitsontwikkeling in het maken van kunst door de persoon met een verstandelijke handicap Hierbij gaat het om de kunstbeoefening zelf, het proces dat doorlopen moet worden in de ontwikkeling. Hiervoor is een specifieke methode ontworpen die in het kunstonderwijs wordt gehanteerd en die geschikt is in het trainen van mensen met een verstandelijke handicap. De methode kent 6 fasen die worden gebruikt bij de didactische vorming van kunstdocenten op kunstacademies. Deze fasen zijn: Fase 1: Fase 2: Fase 3: Fase 4: Fase 5: Fase 6: Waarneming en perceptie van een idee Onderzoek en ontwerpen Detailleringen op kenmerken en materialen Omzetten naar fysieke realisatie Kritische observatie en verfijning Afronden van de realisatie 13

14 Bij fase 1 gaat het erom dat het basisidee afkomstig is van de persoon met een verstandelijke handicap. Dit kan ingegeven zijn door suggesties van anderen, bepaalde gebeurtenissen of beelden. De persoon met een verstandelijke handicap moet zijn idee duidelijk voor ogen hebben. Dit kan worden aangetoond door er bijvoorbeeld over te praten. Vanwege de verstandelijke beperking kan dit een langer interactie proces inhouden. Bij fase 2 wordt er veelal begonnen met schetsen en/of modelleren met behulp van beelden of van echte modellen. De instructeur zal de leerling met een verstandelijke beperking in dit proces intensiever begeleiden, tekenen van voorbeelden van objecten en/of samenstellingen. Het is in deze fase essentieel dat het uiteindelijke model door de leerling zelf ontworpen is, zelfs wanneer er sprake is van meerdere test ontwerpen. In fase 3 maakt de leerling een selectie van toe te passen materialen, de fysieke afmetingen en de juiste manier van werken. Verstandelijke beperkingen kunnen leiden tot het gebruik van beperkt materiaal. Niet alle mogelijkheden van de gepresenteerde materialen kunnen zonder risico worden benut. Een en ander is afhankelijk van de mogelijkheden van de leerling met een verstandelijke handicap. Fase 4 is de echte productie fase, die begint in hoge mate met abstracties die worden omgezet in details. De mogelijkheden, wensen en het karakter van de leerling bepalen in sterke mate de manier van werken en de originaliteit van het werk in deze fase. De instructeur mag alleen ingrijpen in situaties als de leerling wordt geblokkeerd. De fasen 5 en 6 vormen in de praktijk een lus die eindigt op het moment dat de leerling besluit dat zijn idee is gerealiseerd. Bij personen met een verstandelijke beperking kan het voor de leerling moeilijk zijn om deze beslissing te nemen. De instructeur en leerling kunnen deze beslissing in een interactieve discussie nemen. De leerling is hierbij echter leidend. De fasen zelf zijn niet verschillend ten opzichte van het trainen van studenten zonder handicap. Het wezenlijke verschil ligt in de manier waarop de begeleiding vorm krijgt. De trainer moet de gevoelens en de mogelijkheden van de leerling begrijpen na een analyse van mogelijkheden en onmogelijkheden van zijn creatieve geest en inspiratie. De kenmerken van de leerling moeten altijd leidend zijn in dit proces. Het feit dat er sprake is van een verstandelijke handicap van de leerling is geen reden om het proces op een andere manier te laten plaatsvinden. 14

15 Bij de samenwerking is het van belang dat de persoon met een verstandelijke handicap zich kan ontwikkelen als kunstenaar. Hierbij geldt dat deze daartoe de motivatie heeft om dat ook daadwerkelijk te willen. Alvorens een langdurigere samenwerkingsrelatie aan te gaan kan gekozen worden voor een introductieperiode. In deze periode kunnen verschillende materialen en technieken worden uitgeprobeerd. De bedoeling hiervan is dat de persoon kan ontdekken wat zijn voorkeur heeft en wat vertrouwd is om mee te werken. Na de introductieperiode kan een besluit worden genomen om een langdurigere samenwerkingsrelatie aan te gaan. Hierbij kan uitgebreider worden ingegaan op bepaalde technieken. Centraal blijft de individuele ontwikkeling van de persoon met een verstandelijke handicap binnen zijn interessegebied (bijv. tekenen, schilderen enz.). De attitude van de professionele kunstenaar is gericht op het stimuleren van de creativiteit van de kunstenaars met een verstandelijke handicap. Deze benadering is gebaseerd op een benadering gericht op talentontwikkeling, waarbij vier fasen worden onderkend 1 : 1. Ontkieming 2. Ontdekking 3. Intensivering 4. Professionalisering De ontkiemingfase voorziet in informatie en wordt ervaring opgedaan met kunst. Voor betrokkenen de mogelijkheid om kennis te nemen van verschillende mogelijkheden van kunst. De ontdekkingsfase betreft de ontdekking door de persoon zelf en omvat ook het ontdekken van mogelijkheden bij zichzelf. De intensiveringfase is een verdere uitwerking en verdieping van deze ontdekking. In de praktijk kan dit talent zich verder ontwikkelen. De professionaliseringsfase is de laatste fase die geen einde kent. De fasen zijn een ontdekkingstocht. In de samenwerking tussen de professionele kunstenaar en de persoon met een verstandelijke handicap gaat men samen op ontdekkingstocht. In deze tocht ligt de route niet vast. 1 Een model dat ontwikkeld is door Nellie van der Geest en Jan Sprengers; Geest, N. van der e.a. (2009) 15

16 De professionele kunstenaar is niet degene die het individuele programma verzorgt en daarbij aangeeft wat de persoon met een verstandelijke handicap moet doen en hoe hij kunst moet maken. Het is de persoon met een verstandelijke handicap zelf die keuzes maakt en beslissingen neemt. De professionele kunstenaar kan een rol vervullen in het faciliteren van het ontdekkingsproces. De professionele kunstenaar kan een actieve rol vervullen bij de ontwikkeling van technische vaardigheden, speciale technieken, de keuze van verschillende materialen, werken met verschillende kleuren enz. 16

17 Andere mogelijkheden voor het creëren van kunst en het beleven van kunst in een geïntegreerde omgeving Bij het hiervoor beschreven model is uitgegaan van een één op één relatie tussen een professionele kunstenaar en een persoon met een verstandelijke handicap. Er zijn echter meer mogelijkheden. Hierbij spelen talentontwikkeling en professionalisering een minder belangrijke rol. Enkele mogelijkheden zijn: - het organiseren van gezamenlijke workshops - participatie met kunstgroepen Het organiseren van gezamenlijke workshops Als onderdeel van het internationaal project Art for All 2 heeft de Stichting Culturele Raad Willemstad in samenwerking met de Junior Kamer junior Volcke Rack en het Thomashuis Klundert een workshop georganiseerd. Workshop 27 oktober 2013 in het Arsenaal in Willemstad Voor de deelnemers van het Thomashuis 3 was het een eerste kennismaking met kunst. Voor mensen met een verstandelijke handicap kan deze ervaring een beginpunt zijn om met kunstcreatie te beginnen. Talenten kunnen worden ontdekt en kunnen zich gaan ontwikkelen. Op lokaal niveau kunnen met medewerking van vrijwilligers en (professionele) kunstenaars workshops worden georganiseerd. Een volgende stap kan een meer gestructureerde werkvorm worden wanneer er voldoende animo bij de personen met een verstandelijke handicap is en er voldoende vrijwilligers zijn. 2 Art for All stelt zich onder andere ten doel om de toegankelijkheid van kunst voor mensen met een verstandelijke en/of psychiatrische handicap te bevorderen 3 Een Thomashuis is een woonvorm waarbij personen met een verstandelijke handicap wonen in een huis dat veelal wordt gerund door een echtpaar 17

18 Participatie met kunstgroepen Op lokaal niveau zijn veel mensen als (amateur) kunstenaar actief. In veel gevallen heeft men zich georganiseerd in kunstgroepen/kunstkringen. Veelal komt men op vaste dagen bijeen om kunst te maken. Het gaat hierbij om vrijetijdsbesteding. Het gezamenlijk maken van kunst heeft het voordeel dat men van elkaar kan leren, gezamenlijk kunst kan beleven en waarderen. Gemaakte kunstwerken worden veelal geregeld tentoongesteld aan het publiek. Het bieden van mogelijkheden om mensen met een verstandelijke handicap deel te laten nemen aan lokale kunstgroepen draagt bij aan sociale integratie in de lokale samenleving. Omdat het accent hierbij ligt op vrijetijdsbesteding is er veel overeenkomst met het Best Buddies programma. Een lokale kunstgroep zou bijvoorbeeld kunnen besluiten om een aantal personen met een verstandelijke handicap uit te nodigen om mee te doen. Er worden bijvoorbeeld vier personen uitgenodigd. De lokale kunstgroep bestaat uit bijvoorbeeld zes personen. Overwogen kan worden om vaste contactpersonen aan te wijzen. Eén contactpersoon heeft contact met één persoon met een verstandelijke handicap. Er wordt als het ware een één op één relatie gelegd. De vrijwilliger ondersteunt en begeleidt in ieder geval de eerste periode. Deze periode kan ook worden benut als een introductieperiode. In deze periode kan worden nagegaan welke ondersteuning en begeleiding nodig is en hoe deze het beste vorm kan krijgen. Na de introductie periode kan worden bepaald of verdere ondersteuning en begeleiding nodig is. Ook kan de situatie ontstaan dat de persoon met een verstandelijke handicap wordt opgenomen in de groep en daarbinnen op eenzelfde wijze als de andere leden van de groep kan participeren. Een andere mogelijkheid is om vrijwilligers te zoeken die bereid zijn om als vrijwilliger begeleider binnen het interessegebied kunst te participeren. Hierbij kan dezelfde procedure worden gevolgd als bij Best Buddies. Wanneer er meerdere personen met een verstandelijke handicap zijn die een vriendschapsrelatie willen aangaan binnen het interessegebied kunst en er meerdere vrijwilligers zijn kan men overwegen om een Chapter te vormen onder het Best Buddies programma

19 Wat kan de gemeente doen Gemeenten zijn vanaf 2015 verantwoordelijk voor en deel van de zorg aan mensen met een verstandelijke handicap. Een groot aantal mensen met een verstandelijke handicap zullen voor dagbesteding aangewezen zijn op faciliteiten die door de gemeenten worden verstrekt. In grotere gemeenten kan men wellicht blijven participeren in de ateliers van zorginstellingen. In kleinere gemeenten zou dat een probleem kunnen worden. In dergelijke gevallen kan de gemeente faciliteiten verstrekken om Art Buddies mogelijk te maken. Gemeenten hebben ook een verantwoordelijkheid op het gebied van vrije tijd. Op dit gebied worden vele jaren subsidies verstrekt ten behoeve van voorzieningen. Het betreft hier een breed scala. Met de verschuiving van de verantwoordelijkheden naar de gemeenten zal ook aandacht moeten worden geschonken aan het faciliteren van mogelijkheden voor mensen met een handicap. De verantwoordelijkheid van de gemeente is niet vrijblijvend. Het Verdrag van de Verenigde Naties betreffende de rechten van mensen met een handicap zal, naar verwachting, in 2015 door Nederland worden geratificeerd. Het bevorderen van participatie van mensen met een handicap in de samenleving is één van de aandachtspunten van het Verdrag. 19

20 Bijlage I Achtergrond informatie verstandelijke handicap Definitie De American Association on Intellectual and Developmental Disabilities (AAIDD) definieert verstandelijke handicap als: "Een verstandelijke handicap is een handicap die wordt gekenmerkt door significante beperkingen in zowel intellectueel functioneren als in het adaptieve gedrag zoals dat tot uitdrukking komt in dagelijkse sociale en praktische vaardigheden. De handicap is ontstaan vóór de leeftijd van achttien jaar." Een persoon met een verstandelijke handicap moet niet omschreven worden als een "gehandicapte persoon", maar bij voorkeur als een persoon met een verstandelijke handicap. Iemand met een verstandelijke handicap heeft een aantal beperkingen in het functioneren met een aantoonbaar intellect onder het gemiddelde niveau. Tegelijkertijd moet er sprake zijn van beperkingen in twee of meer van de volgende vaardigheden: - communicatie - zelfverzorging - wonen - sociale vaardigheden - deelname aan de samenleving - zeggenschap - gezondheid en veiligheid - toegepaste kennis - vrije tijdsbesteding en werk De definitie stelt de beperkingen die optreden centraal, dat wil zeggen de verminderingen van het vermogen tot het uitvoeren van normale activiteiten. 20

21 Als dat er twee of meer zijn, komt iemand in een nadelige positie te staan ten opzicht van andere 5 Duidelijk is dat er hier geen sprake is van een persoonskenmerk. Bij samenwerking zijn persoonskenmerken eveneens van belang en spelen daarbij een belangrijke rol. Psychologische en gedragsmatige eigenschappen Mensen met een verstandelijke handicap hebben vaak de volgende problemen - aandachtsproblemen: spelen een rol bij het kunnen leren - geheugenproblemen: het is moeilijk om informatie vast te houden - taalproblemen: betreft veelal problemen met toepassen en produceren van taal - zelfregulatie: problemen betreffen iemands bewustzijn over welke strategieën nodig zijn voor het volbrengen van een taak, de vaardigheid om te plannen hoe deze strategieën worden ingezet, en de terugkoppeling met betrekking tot hoe goed de toegepaste strategie werkt/ gewerkt heeft - motivatie - sociale problemen: betreft onder andere problemen met sociale interactie met anderen - problemen binnen de sociale ontwikkeling: hierbij is sprake van lichtgelovigheid/beïnvloedbaarheid

22 Gedragsphenotypen Onderzoekers hebben een patroon gevonden in gedragspatronen in combinatie met specifieke genetische syndromen: Syndroom: Syndroom van Down Fragiele X Syndroom Prader-Willi Syndroom Gedragsphenotype Relatieve zwakte: Receptieve en expressieve taalvaardigheid, met name grammaticaal. Problemen met het interpreteren van gezichtsuitdrukkingen. Cognitieve vaardigheden verslechteren met de tijd. Vervroegde intreding van Alzheimer. Korte-termijn geheugen. Sequentiële verwerking. Repetitieve taalpatronen. Sociale angst en isolatie. Auditieve verwerking. Voedingsproblemen in de babytijd. Overeten, obesitas in kindertijd en volwassenheid. Slaapstoornissen. Obsessief-Compulsief gedrag. Relatieve kracht: Visueel-spatiële vaardigheden. Visuele korte-termijn geheugen. Receptief en expressief vocabulaire. Lange-termijn geheugen. Adaptief gedrag. Relatief hoog IQ (gemiddeld rond de 70). Visuele verwerking. Handigheid met legpuzzels. 22

23 Voor het werken met mensen met een verstandelijke handicap is het belangrijk om informatie te hebben over wat een verstandelijke handicap inhoudt. Dit overzicht is niet volledig. Verder dient te worden benadrukt dat niet elke persoon met een verstandelijke handicap hetzelfde hier. We komen dan weer bij de persoonskenmerken van iemand. Hetzelfde geldt ook voor nietgehandicapten. Ieder persoon is verschillend, heeft zijn eigen identiteit. 23

24 Bijlage II Werken met mensen met een verstandelijke handicap Bij het samenwerken met een persoon met een verstandelijke handicap is het belangrijk dat deze persoon centraal blijft staan. Hierbij is het onder andere van belang om een dialoog aan te gaan met het doel om behoeften en wensen van de persoon zelf te identificeren. Dit kan betekenen dat nader onderzoek nodig is om de vraag achter de vraag te vinden. Hierbij moet voorkomen worden dat de professionele begeleider zijn eigen mening naar voren schuift. Met de persoon met een verstandelijke handicap wordt een proces van samenwerking gestart dat zich richt op het leren leren van de persoon met een verstandelijke handicap. De samenwerking is er één van wederkerigheid en wederzijds respect. Gezamenlijk worden competenties ontwikkeld en ingezet. Er is hiervoor een specifieke methode ontwikkeld: De Betekenis gestuurde Inter Actie Methode (BIAM). De BIAM instrumenten en interventie methoden zijn gericht op het verhogen van wederkerigheid, ter bevordering van zowel de kwaliteit van leven van mensen met een verstandelijke handicap als de kwaliteit van werken van de professionals. Meer informatie in: Onderzoek naar georganiseerde leerondersteuning voor mensen met een verstandelijke beperking en professionals. Martha van Biene; ISBN / ,

25 Bijlage III Het selectieproces Het is belangrijk dat er een goede match tot stand komt tussen de persoon met een verstandelijke handicap en de professionele kunstenaar. Hierbij kan de volgende procedure worden gevolgd. Het organiseren van een kennismakingsbijeenkomst met het doel om elkaar beter te leren kennen en om na te gaan of er een goede basis is voor een mogelijke samenwerking. De kennismakingsbijeenkomst heeft het karakter van informatie uitwisseling en is gericht op het verkrijgen van achtergrond informatie van de persoon met een verstandelijke handicap, zijn persoonlijkheidskenmerken, zijn interesses enz. Voor de persoon met een verstandelijke handicap is het eveneens van belang om dezelfde informatie te verkrijgen van de professionele kunstenaar. In het gesprek kan aandacht worden gegeven aan specifieke aspecten op het gebied van ondersteuning en begeleiding die de persoon met een verstandelijke handicap nodig heeft. Verder het verstrekken van informatie over de mogelijkheden die kunnen worden geboden en datgene wat de professionele kunstenaar kan bieden, alsmede informatie over de wijze waarop de samenwerking gestalte zou kunnen krijgen. De kennismakingsbijeenkomst kan worden bijgewoond door bijvoorbeeld ouders en/of wettelijk vertegenwoordigers. Ook kan worden overwogen om een professionele zorgondersteuner hierbij aanwezig te laten zijn. Belangrijk bij het kennismakingsgesprek is dat zoveel mogelijk aspecten die van belang zijn kunnen worden besproken. De vraag kan bijvoorbeeld aan de orde komen of de professionele kunstenaar al ervaring heeft met mensen met een verstandelijke handicap. Na afloop van het kennismakingsgesprek kan de balans worden opgemaakt. Het kan zijn dat aanvullende informatie nodig is. Afspraken kunnen worden gemaakt over wanneer deze beschikbaar komt. Voor een goede match is het van belang dat er sprake is van wederzijdse motivatie, betrokkenheid en de wil om de samenwerking op vaste overeengekomen tijden vorm te geven. 25

26 Bijlage IV Specifieke aandachtspunten Mensen met een verstandelijke handicap zijn kwetsbaar en gemakkelijk te beïnvloeden. Bij de samenwerking moet alles in het werk worden gezet om mogelijk misbruik te voorkomen. Besloten kan worden om: 1. Een verklaring omtrent het gedrag te eisen 2.Een contactpersoon aan te wijzen (bijvoorbeeld een ouder, wettelijk vertegenwoordiger of een zorgondersteuner), die een toezichthoudende rol kan vervullen 3. Periodiek evaluatiegesprekken te organiseren over de voortgang, afspraken enz. 4. Een contactpersoon aan te wijzen wanneer zich problemen voordoen die hulp kan bieden om deze op te lossen. 26