Integratie van Ecodesign in de ontwerprichtlijnen

Transcriptie

1 Integratie van Ecodesign in de ontwerprichtlijnen

2

3 Integratie van Ecodesign in de ontwerprichtlijnen

4

5 Documentbeschrijving 1. Titel publicatie Integratie van Ecodesign in de ontwerprichtlijnen 2. Verantwoordelijke Uitgever Danny Wille, OVAM, Stationsstraat 110, 2800 Mechelen 3. Wettelijk Depot nummer D/2012/5024/07 4. Aantal bladzijden Aantal tabellen en figuren 8 tabellen 7 figuren 6. Prijs* 7. Datum Publicatie december Trefwoorden Ecodesign 9. Samenvatting Onderzoek naar een set van ontwerprichtlijnen rond ecodesign en een integratie van deze richtlijnen in de ontwerpopleidingen 10. Begeleidingsgroep en/of auteur Ilse Stouten, ilse.stouten@khlim.be, , Bert Willems, bert.willems@phl.be, ,Contactperso(o)n(en) Miranda Geusens, miranda.geusens@ovam.be Evelyn Lafond, evelyn.lafond@ovam.be, Wouter Ulburghs, wouter. ulburghs@ovam.be 12, Andere titels over dit onderwerp Gegevens uit dit document mag u overnemen mits duidelijke bronvermelding. De meeste OVAM-publicaties kunt u raadplegen en/of downloaden op de OVAM-website: * Prijswijzigingen voorbehouden

6

7 Inhoudstafel 1 Inleiding 7 2 Onderzoeksopzet Globale opzet Focusgroepgesprekken Literatuuronderzoek Bijeenkomsten van de stuurgroep Bijeenkomsten van het kernteam Ontwikkeling Implementatie Rapportering 13 3 Resultaten Inventarisatie en behoeftepeiling Voorbeelden ecodesign in het onderwijs in het buitenland Binnenland Ontwikkeling hernieuwde methodologie Didactisch Model Theorie Ecodesign Oefeningen Implementatie in HOWEST Draagvlak voor implementatie 38 4 Aanbevelingen Ecodesign basisvaardigheid van de hedendaagse ontwerper Het aanbieden van een platform De leerlijn is opleidingsafhankelijk 39 5 Bronnen Boeken Papers Webbronnen 41 6 Bijlagen 43 Bijlage 17: Uitleg didactisch model voor scholen 45 Inleiding 45 Geïntegreerde aanpak ecodesign 45 Concrete aanpak ecodesign 46 Bijlage 18: Figuur didactisch model 49 5/51

8 1 Inleiding Binnen dit onderzoek wordt er gezocht naar een set van ontwerprichtlijnen rond ecodesign en een integratie van deze richtlijnen in de meest toegepaste ontwerp-methodologieën. Binnen het onderzoek moeten zowel educatieve partners (zoals de docenten en de studenten uit de ontwerpopleidingen) als private partners bereikt worden (ontwerpers die op zelfstandige basis of in het kader van een bedrijf werkzaam zijn). Het is immers via deze partners dat ecodesign in het ontwerpproces gestimuleerd kan worden en dat het zelfs als vanzelfsprekend geacht zal worden om deze richtlijnen mee in acht te nemen. Binnen het onderzoek kunnen drie doelstellingen omschreven worden: 1. Inventarisatie en behoeftepeiling 2. Ontwikkelen van een hernieuwde methodologie 3. Het creëren van een draagvlak voor implementatie Deel 2 geeft een beschrijving van de onderzoeksopzet op basis waarvan een antwoord geformuleerd kon worden op deze drie globale doelstellingen. Het daaropvolgende deel 3 geeft per doelstelling de resultaten van het onderzoek weer. Ten slotte worden er vanuit deze resultaten in deel 4 enkele beleidsaanbevelingen gedaan. 7/51

9 2 Onderzoeksopzet 2.1 Globale opzet Voor het realiseren van de drie bovengenoemde doelstellingen werd een onderzoeksopzet uitgewerkt die schematisch weergegeven wordt in figuur 1. Figuur 1: globaal schema onderzoeksopzet In deze onderzoeksopzet staan de activiteiten van het kernteam centraal. Dit kernteam bestaat uit een aantal inhoudelijke experts die op regelmatig basis bij elkaar kwamen, voornamelijk ter voorbereiding van het veldwerk (focusgroepen) en voor de interpretatie van de resultaten vanuit dit veldwerk. In het onderzoek kunnen drie deels overlappende fasen onderscheiden worden waarbij de drie doelstellingen als leidraad gebruikt kunnen worden om de verschillende onderzoeksactiviteiten in deze drie fasen op te delen In fase 1 werd een eerste groep focusgroepgesprekken (focusgroep 01, 02 en 03) voorbereid door het kernteam (kernteam 01). Vervolgens werden de resultaten van deze focusgroepgesprekken geïnterpreteerd door een volgende kernteam met het oog op een inventarisatie van bestaande ontwerpmethodologieën (kernteam 02; ontwerpaanpak binnen de verschillende opleidingen en ontwerpbureau s). Er werd binnen deze focusgroepgesprekken met de verschillende partners (docenten, studenten en professionelen) gepeild naar de behoefte/draagvlak om ecodesign te integreren binnen bestaande ontwerpmethodologiën. Daarnaast werd op basis van bestaande literatuur een overzicht gegeven van enkele voorbeelden van aanpak in het buitenland. In fase 2 werd er in enkele stappen (kernteam 02 en 03) een hernieuwde ontwerpmethodologie ontwikkeld. Deze hernieuwde ontwerpmethodologie is gebaseerd op een aftoetsing van een eerste versie bij vrijwel dezelfde groepen van docenten, studenten en professionelen (focusgroep 04, 05 en 06) en een aftoetsing van een tweede versie aan een geselecteerde groep van docenten, studenten en professionelen (focusgroep 07). Daaropvolgend werden concrete opleidingsonderdelen die deel uitmaken van de hernieuwde ontwerpmethodologie ontwikkeld die implementeerbaar zouden kunnen zijn binnen de bestaande ontwerpopleidingen en -praktijken (ontwikkeling). Een eerste poging hiertoe werd 9/51

10 ondernomen in samenwerking met HOWEST als concrete ontwerpopleiding (concrete implementatie). In fase 3 ten slotte werd op twee verschillende manieren een draagvlak gecreëerd voor de implementatie van de hernieuwde methodologie in bestaande opleidingen. In een laatste focusgroepgesprek (focusgroep 07) werd naast het voorleggen van de hernieuwde ontwerpmethodologie gepeild naar de haalbaarheid van het concept en de wens om het ook effectief te implementeren. Daarnaast werd deze zelfde vraag naar haalbaarheid/wenselijkheid ook gesteld tijdens de concrete implementatie van de hernieuwde ontwerpmethodologie (inclusief de uitgewerkte opleidingsonderdelen) binnen HOWEST (concrete implementatie). Een laatste kernteambijeenkomst werd ingepland om vanuit de resultaten van het onderzoek het onderzoeksrapport inhoudelijk vorm te geven (kernteam 04). Gedurende het hele proces werd op regelmatige basis teruggegrepen naar literatuur die over de te behandelen onderwerpen verschenen is (literatuurstudie). Op regelmatig basis werd een overleg ingepland met de stuurgroep om tussentijdse resultaten te evalueren en de globale opzet bij te sturen daar waar nodig. Deze stuurgroep bestond uit de coördinator van het project, de hoofdonderzoeker en enkele medewerkers van de OVAM. 2.2 Focusgroepgesprekken Binnen de beschrijving van de globale onderzoeksopzet is duidelijk dat er op regelmatige basis informatie bekomen werd vanuit focusgroepgesprekken. Focusgroepen behoren tot de kwalitatieve onderzoeksmethodes en zijn aangewezen wanneer men op zoek is naar de meningen en impliciete kennisinhouden die zich in de hoofden van de deelnemers bevinden (viwta 1, 2006). Binnen een focusgroep plaatst men een groep personen bij elkaar waarmee een semigestructureerd groepsinterview afgenomen wordt. Het is aangetoond dat er systematisch meer informatie ter beschikking komt wanneer je de deelnemers aan een onderzoek niet individueel interviewt maar ze bij elkaar plaatst en ze de mogelijkheid geeft om op elkaars antwoorden te reageren. Door deze interactieve werkvorm verliest men hierdoor wel aan systematiek (die men wel terugvindt in een gestructureerd individueel interview) maar de informatie die men over het thema inwint is op die manier veel rijker. De focusgroepgesprekken die uitgevoerd werden in het kader van dit onderzoek bestonden uit docenten, studenten en professionelen. De reden hiervoor is voor de hand liggend. Docenten en studenten zijn rechtstreekse betrokkenen bij de huidige ontwerpaanpak binnen bestaande opleidingen. Zij kunnen van daaruit perfect inschatten wat de noden zijn en aangeven of er een draagvlak is voor een hernieuwde ontwerpaanpak rond ecodesign in het onderwijs. De professionelen van hun kant weten perfect aan welke vereisten ontwerpers dienen te voldoen wanneer ze vanuit een opleiding het werkveld betreden. Hun visie op wat er vanuit de maatschappij nodig is binnen de huidige opleidingen is dus van groot belang. De specifieke doelstellingen voor de 7 focusgroepgesprekken die uitgevoerd werden in het kader van dit onderzoek kunnen als volgt omschreven worden: Focusgroep 01: in kaart brengen van huidige ontwerpmethodologie(ën) en de specifieke noden bij docenten (aanpak inventarisatie en behoeftepeiling). Focusgroep 02: in kaart brengen van huidige ontwerpmethodologie(ën) en de specifieke noden bij studenten (aanpak inventarisatie en behoeftepeiling). 1 Vlaams instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek en Koning Boudewijnstichting (2006), Participatieve methoden. Een gids voor gebruikers, Brussel: viwta 10/51

11 Focusgroep 03: in kaart brengen van huidige ontwerpmethodologie(ën) en de specifieke noden bij professionelen (aanpak inventarisatie en behoeftepeiling). Focusgroep 04: eerste aftoetsing hernieuwde ontwerpmethodologie bij docenten (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie). Focusgroep 05: eerste aftoetsing hernieuwde ontwerpmethodologie bij studenten (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie). Focusgroep 06: eerste aftoetsing hernieuwde ontwerpmethodologie bij professionelen (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie). Focusgroep 07: tweede aftoetsing hernieuwde ontwerpmethodologie bij docenten, studenten en professionelen (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie), studenten en professionelen + het creëren van een draagvlak hiervoor (draagvlak voor implementatie). Bijlage 1 geeft per focusgroep de datum weer waarop deze plaatsvond en de deelnemers die participeerden. In bijlage 2 tot en met 8 kan per focusgroep een omschrijving gevonden worden van het effectieve verloop per focusgroepgesprek. Bijlage 9 bevat het verloop van de focusgroepen 1 tot en met 3 en bijlage 10 bevat het verloop van focusgroep 4 tot en met Literatuuronderzoek In het kader van dit onderzoek werd een beperkte en zeer gerichte literatuurstudie ondernomen. De informatie die op deze manier bekomen werd kon op twee manieren ingezet worden: Voorbeelden van Ecodesign in het buitenland (inventarisatie en behoeftepeiling). Ontwikkeling van opleidingsonderdelen als concrete implementatie van de hernieuwde ontwerpmethodologie (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie). 2.4 Bijeenkomsten van de stuurgroep Op regelmatige tijdstippen gedurende het onderzoek werd een overleg ingepland met de opdrachtgever OVAM om input aan te leveren, suggesties te doen en wijzigingen in het proces te suggereren daar waar nodig. In totaal kwam de stuurgroep 5 keer samen. 2.5 Bijeenkomsten van het kernteam Het kernteam dat voor dit onderzoek samengesteld werd, bestaat uit enkele experts die elk vanuit de eigen achtergrond actief meewerkten aan het behalen van de drie vooropgestelde doelstellingen: Bert Willems: coördinator MAD-research (Media-Arts & Design-faculty, samenwerking tussen PHL en KHLim). Thomas Lommee: ontwerper en oprichter van het bedrijf Intrastructures, ontwerpen voor een meer duurzame samenleving, docent binnen diverse ontwerpopleidingen. Veerle Verbaekel: projectmedewerkster REcentre (centre for sustainable design). (Werd in vanaf september 2011 vervangen door Liesje Deckers) 11/51

12 Marc van den Broeck: projectmedewerker REcentre. Liesje Dekkers: projectmedewerkster REcentre. (Vervanging Veerle Verbaekel) Ilse Stouten: coördinator onderzoeksgroep Art Object & Design binnen MAD-research (MADfaculty), onderzoeksthematiek ecodesign. Wouter Hustinckx: coördinator ICTO-expertisecel (PHL-Dpt. Education), onderwijsdeskundige. Benjamin Vanelslande: projectmedewerker Open Raam en DoDesign in het kader van het Material Research Centre (KULeuven). Katherina Kitsinis: projectmedewerkster DoDesign in het kader van Design Platform Limburg (DPL). (Heeft omwille van een andere functie het project verlaten in juli 2011 en is vervangen door Ilse Stouten) In totaal werden vier bijeenkomsten van het kernteam georganiseerd. Tijdens al deze bijeenkomsten werd er enerzijds beschikbare informatie in kaart gebracht en geïnterpreteerd (analyse). Anderzijds werd vanuit deze analyse nieuwe informatie gegenereerd die nodig was voor een daaropvolgende fase in het onderzoek (synthese): Kernteam 01: Analyse van de beschikbare kennis die aanwezig was bij ieder lid van het kernteam om van daaruit de concrete opzet van de eerste reeks van focusgroepen te synthetiseren. Kernteam 02: Analyse van de resultaten van de eerste reeks focusgroep-gesprekken om van daaruit de tweede reeks van focusgroepgesprekken te synthetiseren. Kernteam 03: Analyse van de resultaten van de tweede reeks focusgroep-gesprekken om van daaruit een laatste focusgroepgesprek te synthetiseren. Kernteam 04: Analyse van de resultaten van het onderzoeksproject om van daaruit te komen tot een onderzoeksrapport met daarin een weergave van de onderzoeksopzet, de onderzoeksresultaten en enkele beleidsaanbevelingen. Bijlage 1 geeft per bijeenkomst van het kernteam de datum waarop deze plaatsvond en de deelnemers die participeerden. De verslagen van Kernteam 01 tot en met 04 zijn terug te vinden in bijlagen 11 tot en met Ontwikkeling Op basis van de informatie die bekomen werd vanuit de focusgroepen, de literatuurstudie, en de bijeenkomsten van het kernteam werd de hernieuwde ontwerpmethodologie concreet uitgewerkt en vertaald naar enkele opleidingsonderdelen (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie). 2.7 Implementatie Na het ontwikkelen van een hernieuwde ontwerpmethodologie en de ontwikkeling van enkele opleidingsonderdelen die het moesten toelaten om deze hernieuwde ontwerpmethodologie te implementeren in een opleiding werd in samenwerking met HOWEST een virtuele poging ondernomen om deze implementatie effectief te realiseren. Deze poging paste binnen de herorganisatie van de opleiding industrieel ontwerpen waar HOWEST op dat moment voor stond. Deze concrete implementatie diende ter realisatie van twee doelstellingen. Van de ene kant werd deze implementatie gebruikt om de hernieuwde ontwerpmethodologie en de 12/51

13 opleidingsonderdelen die in het kader hiervan ontwikkeld werden bij te stellen en te verfijnen (ontwikkeling hernieuwde ontwerpmethodologie). Van de andere kant werd hiermee een draagvlak gecreëerd om de hernieuwde ontwerpmethodologie ook effectief te implementeren binnen bestaande ontwerpopleidingen (draagvlak voor implementatie). 2.8 Rapportering De bevindingen van het onderzoek werden zorgvuldig bijgehouden en gepresenteerd aan de opdrachtgever binnen het hier voorliggende onderzoeksrapport. Voorgaande delen gaven een beschrijving van de drie doelstellingen die vooropgesteld werden binnen dit onderzoek (zie deel 1) en van de onderzoeksopzet die moest toelaten om deze doelstellingen te realiseren (zie deel 2). De drie volgende delen geven een beschrijving van de resultaten opgedeeld volgens deze drie doelstellingen. Het eerste deel (zie deel 3.1) geeft een inventarisatie van bestaande ontwerpmethodologieën en peilt naar de behoefte om ecodesign te integreren binnen bestaande ontwerpmethodologieën. Het daaropvolgende deel (zie deel 3.2) geeft een beschrijving van een hernieuwde ontwerpmethodologie en geeft enkele concrete manieren waarop deze geïmplementeerd zou kunnen worden binnen bestaande ontwerpopleidingen en praktijken. Ten slotte (zie deel 3.3) wordt er ingegaan op de manieren waarop binnen dit onderzoeksproject een draagvlak gecreëerd werd voor de implementatie van een hernieuwde ontwerpmethodologie. 13/51

14 3 Resultaten 3.1 Inventarisatie en behoeftepeiling De resultaten met betrekking tot de inventarisatie en behoeftepeiling bestaan uit twee grote delen. Ten eerste worden er enkele voorbeelden uit het buitenland besproken (op basis van een literatuuronderzoek; zie deel 3.1.1). Daarna wordt er specifiek ingegaan op enkele Vlaamse onderwijsinstellingen (op basis van de focusgroepgesprekken met docenten en studenten) en enkele professionele ontwerpers (op basis van de focusgroepgesprekken met professionelen; zie deel 3.1.2) Voorbeelden ecodesign in het onderwijs in het buitenland Nederland Technische Universiteit van Delft In het huidige Bachelorprogramma komt sustainable design terug in volgende opleidingsonderdelen: Business, Culture & Technology. Dit vak handelt over de factoren die invloed hebben op de werking van een bedrijf en de manieren waarop deze factoren aangewend kunnen worden om een bedrijf aan te zetten tot duurzame innovatie. Strategic Product Innovatie (SPI). In dit vak leert men strategieën voor de toekomst van een bedrijf te ontwikkelen. Duurzaamheid is een belangrijk onderdeel binnen deze strategieën. Product Design Project 3 (PO3). De cursus biedt de studenten een reeks van design tools die kunnen worden ingezet om een productverbetering uit te voeren. Die tools zijn o.a. mold-flow en design-for-disassembly. In deze cursus maken de studenten kennis met Life Cycle Assessment (LCA). Het gebruik van LCA als ontwerptool wordt onderwezen in het vak LCALab van het tweede Bachelorjaar. In een korte tijdspanne wordt geleerd om rekening te houden met de milieubelasting van een ontwerp door een combinatie van een theorievak met een praktijkvak. Het doel is om de studenten te leren dat het uitvoeren van een LCA niet enkel iets theoretisch is, maar ook een praktisch nut heeft voor ontwerpers. Het hoorcollege behandelt de theorie over LCA (2 x 45 minuten). Men gebruikt volgende handboeken LCA a practical guide for students, designers and business managers van Joost Vogtländer (2010) en Design for sustainability, a step by step approach van UNEP (United Nations Environment Programme; environment for development ). De taak voor het LCALab is het uitvoeren van een herontwerp op basis van een bestaand huishoudelijk product. Het nieuwe product dient een betere LCA score te hebben, maar dient ook gemakkelijker gemonteerd worden. De handleiding die gebruikt wordt voor het practicum is terug te vinden in bijlage 15: De LCA manual for Dummies. In een gesprek met een docent van TUDelft blijkt dat de studenten het hoorcollege in combinatie met het lab zeer hoog waarderen. Vooral de numerieke aanpak (i.p.v. vage subjectieve selectiemethodes), die tijdens de begin fase van het herontwerp al bruikbaar is, wordt hoog gewaardeerd. De combinatie van praktische labs en theorie is interessant. Dit is echter niet doorgetrokken over heel het onderwijspakket. De kans bestaat er dus in dat de studenten buiten 15/51

15 dit vak ecodesign niet gaan gebruiken. Ook komt het sociale en economisch aspect in dit vak niet aan bod Noorwegen 2 - Norwegian University of Science and Technology (NTNU) Sustainability is vooral geconcentreerd binnen het vak Sustainable Product Design in het 3de bachelorjaar waarbij vraagstukken rond duurzaamheid de expliciete focus van de cursus zijn. Momenteel bestaat de cursus uit een serie van plenaire lezingen die worden onderverdeeld in 6 hoofdthema's: Historische ontwikkelingen en de relevantie van duurzaam product design Environmental Product Analysis Environmental Product Improvement Implementatie van Life Cycle Thinking in de industrie Green Marketing en Communicatie Ontwerp voor duurzaam gedrag In de masterjaren werkt men zowel met groepsprojecten als met persoonlijke projecten waarbij de student de vrijheid heeft om het onderwerp te kiezen. 15%-20% van de productontwerpen bevindt zich in het gebied van sustainable design. Ook hier kan opgemerkt worden dat de link tussen theorie en praktijk niet doorgetrokken wordt over heel het onderwijspakket met het gevaar dat ecodesign een curiosum wordt en geen deel gaat uitmaken van een basisontwerphouding Binnenland Katholieke Hogeschool Mechelen nn Lessius Meubelontwerpen - Mechelen Ontwerpmethodologie De studenten wordt aangeleerd om eerst een analyse van de situatie te maken, om daarna een probleemstelling op te stellen. Op basis van creatieve processen worden er dan oplossingen bedacht, selecteert men de beste oplossingen en werkt men een prototype uit. De pedagogische aanpak die men hanteert is de Methode Verhaert 3. Men begint met deelaspecten van dit proces en hierop maakt men oefeningen. Naarmate de opleiding vordert worden deze aspecten gecombineerd in de praktijkopdrachten. Er is ook steeds een onderbouw vanuit theoretische kennis (materialen en technieken). Bovenstaande methodiek wordt aangereikt maar niet opgelegd aan de studenten. Methodologie ecodesign Algemeen tracht men het denken over duurzaamheid op verschillende manieren te integreren in de opleiding door o.a. workshops of internationale/interne docenten. Duurzaamheid komt naar voren in het 1ste Bachelorjaar in de theoretische module Ontwerptheorie. Naast het aanleren van vorm- en kleurstudie en ergonomische maten, worden ook de basisprincipes over ecodesign en duurzaam ontwerpen uitgelegd, zodat deze toegepast kunnen worden in praktijkvakken. Bij de praktijkdocenten is er meer aandacht voor ergonomie dan voor ecologie. 2 Bron: Dewulf, KR Wever, R. Boks, CD Bakker, CA & D'Hulster, F (2009), Sustainability in design engineering education; experiences in Northerm Europe. In J Fujimoto, T; Itoh, K. Masui é Y Umeda (Eds.), Proceeding of Going Green, Ecodesign 2009: 6th International Symposium on Environmentally Conscious Design and Inverse Manufacturing (pp. 1-6) Tokyo: The Japan Society of Mechanical Engineers. (TUD) 3 Methode Verhaert: Productionnovatie dient altijd multdiciplinair aangepakt te worden. Er zijn drie belangrijke facetten : technologie, economie en gebruiker. Mogelijk moeten problemen systematisch weggewerkt worden. De toegevoegde waarde van het productidee mag niet eroderen in de loop van het proces. (vb. oplopende kosten of toegenomen complexiteit) 16/51

16 Binnen het interieur en design departement is er een apart vak duurzaam ontwerpen. Binnen het onderzoek Ecodesign voor interieur- en meubelontwerpers, dat werd uitgevoerd aan het interieur&design departement van de KHMechelen (nn Lessius) werd een website ontwikkeld dat een virtueel platform wil aanbieden waarop ontwerpers, ecodesigners, ontwerpstudenten en andere geïnteresseerden in ecodesign terecht kunnen voor informatie, inspiratie, kennis en nieuwe (ecologische) materialen. Men heeft een eigen tool ontworpen: de Ecodesignwijzer, gericht op meubelontwerpers, waarbij per materiaal een beschrijving wordt gegeven per levensfase van het materiaal. De ecowijzer is terug te vinden op (oktober 2011) KASK - Interieurvormgeving Gent Ontwerpmethodologie Gehanteerde methodologie: men vertrekt vanuit een probleemstelling waaruit men de eerste ideeën genereert, bepaalde ideeën worden geselecteerd en verder uitgewerkt tot oplossingen en ten slotte gepresenteerd. Pedagogische aanpak: Opnieuw een basis van theoretische kennis die toegepast wordt in de praktijk. Bovenstaande methodologie wordt aangeleverd maar de student kan er vrij mee omspringen, vooral naar het einde van de opleiding toe. Methodologie ecodesign In het nieuwe programma van de school wil men een groene draad doorheen de opleiding. Men wil dit bewerkstelligen door het concreet invullen van ecologische aspecten binnen ateliers, materialenleer en projecttechnologie. Op dit moment staat dit nog niet op punt. Er wordt geen gebruik gemaakt van ecodesign tools XIOS - Verpakkingstechnologie - Diepenbeek Ontwerpmethodogie In de opleiding verpakkingstechnologie komen ontwerpmethodieken enkel voor binnen het vak verpakkingsdesign. De opdracht die binnen dit vak gegeven wordt, vertrekt steeds vanuit de vraag van een klant (probleemgestuurd onderwijs). Men stelt een eisenpakket samen, selecteert ideeën en ten slotte werkt men de eindoplossing uit. Pedagogische aanpak: er is heel groot theoretisch pakket. Er is weinig aandacht voor de ontwerpmethodologie (in de gehele opleiding voor ingenieurs). Methodologie ecodesign Duurzaamheid komt aan bod binnen de vakken materialenleer en milieukunde. Dit wordt niet specifiek als ecodesign gezien. Ecologie komt enkel in het vak ontwerpen van het 1ste Masterjaar voor. Er zijn geen specifieke ecodesign methodologieën, men gebruikt geen ecodesign tools. 17/51

17 ARTESIS Productontwikkeling - Antwerpen Ontwerpmethodogie: Methode Verhaert: de student stelt een formulering van het idee op en maakt een functionele analyse. Daaropvolgend worden verschillende opties uitgewerkt. Een geselecteerde optie wordt gedetailleerd uitgewerkt. Pedagogische aanpak: theoretische onderbouw, methodische aanpak. Methodologie ecodesign: In het 1ste bachelor jaar wordt ecologie onderdeel van de materiaallessen. In het derde bachelorjaar komt duurzaamheid/ecodesign in een theoretische cursus aan bod. Alle ecodesigntools worden aangeboden. De student krijgt twee opdrachten: een bestaand product volledig analyseren en een ontwerpopdracht uitvoeren met deze analyse/verificatie. Docente Karin Van Doorsselaer heeft zelf de Ecoster ontworpen. Dit is een verificatietool. Zowel de ecologische als de economische aspecten zijn hierin meegenomen. De studenten gebruiken vooral de Ecoster en het LiDS Wheel vanuit de theorie. In de praktijkopdrachten gebeurt dit enkel wanneer de tijd dit toelaat SINT-LUKAS Interieurvormgeving - Brussel Ontwerpmethodologie Er is binnen de opleiding aandacht voor techniek maar de meeste aandacht gaat naar het conceptuele/ artistieke proces. Dit gebeurt weinig methodisch, eerder vanuit de buik (gevoelsmatig). Methodologie ecodesign Geen informatie over de manier waarop ecodesign aanwezig is binnen de opleiding KHLim / MAD faculty Productdesign - Genk Ontwerpmethodologie Binnen de opleiding staat het conceptuele/artistieke proces centraal: de ontwerpopdrachten worden complexer naarmate de opleiding vordert. Gehanteerde methodes: inductief en deductief ontwerpen. Inductief ontwerpen via de methode Muller 4 (vanuit de vormstudies) en deductief ontwerpen via de methode van Eekels 5 (uit een probleembeschrijving de nodige gegevens voor het ontwerpproces kunnen distilleren en de belangrijkste ontwerpaspecten in een probleemsituatie kunnen ontdekken). Afhankelijk van de opdrachten worden verschillende ontwerpmethodologieën gebruikt. Bijvoorbeeld: Design for all, Emotional Estetics, Creative Design, Semiotic, Experiency = User Centered, Materials & Methods, Critical Design, Design vanuit industriële context, Methodologie ecodesign In het derde Bachelorjaar wordt een theoretische cursus Ecodesign gegeven, waarin de meest voorkomende ecodesigntools aan bod komen zoals LCA, MET-Matrix Ecolizer, LiSD wheel, 4 W. Muller, 1997, Vormgeven, ordening en betekenisgeving, Lemma, Utrecht Muller kent aan het vormgeven een ruimere inhoud toe: een activiteit waarmee men beoogt een veelheid van aspecten tot een geheer te verenigen met behulp van techniek. Daarvoor is het nodig tijdens het vormgeven concepten van een geheel te ontwikkelen en daarmee het ontwerpproces te sturen; De vorming en ontwikkeling van zulke vormconcepten binnen het ontwerpproces, is hier onderwerp van studie. In dat verband behandelt dit boek methodische aspecten van het vormgeven. Voor de ontwerper neemt de betekenis van het visualiseren een belangrijke plaats in. 5 Roozenburg é Eekels, (1995) Industriële productontwikkeling, in samenwerking met W.A. Poelman, Lemma Utrecht. 18/51

18 EcoIndicator,... Het accent ligt vooral op ecologische aspecten van materialen en productietechnieken binnen de levenscyclus. De student krijgt de opdracht om een product te analyseren aan de hand van een ecodesign tool en het product te herontwerpen aan de hand van deze analyse. De theoriedocent zit ook in het praktijkteam dat de projecten begeleid. Op die manier is de theorie verbonden met de praktijk. Binnen de praktijkopdrachten komt sustainable design voor afhankelijk van de opdracht en de praktijkleraar. Ook het sociaal economische aspect van duurzaamheid komt aan bod binnen de opleiding. De studenten kiezen vaak voor Cradle to Cradle-methode, de CES EduPack -databank 6 en de Ecolizer als tools in de praktijkopdrachten PHL Interieurvormgeving - Diepenbeek Ontwerpmethodologie Ook hier een aanpak gericht op het conceptuele en artistieke proces. Binnen de opleiding is een sterk uitgebouwde atelierwerking opgezet die ondersteund wordt vanuit verschillende theoretische pakketten. Methodologie ecodesign Als ecodesigntool gebruikt men de Delftse ladder: deze werkt met een tien stappenplan in duurzaamheid/gebruik van secundaire materialen. Dit is een rangschikking van mogelijkheden om het ontstaan van afval te beperken HOWEST Industrieel Productontwerpen Kortrijk Ontwerpmethodologie Binnen de opleiding(en) gaat er een sterke aandacht uit naar de technologische aspecten van productdesign. De praktijkvakken worden ook hier ondersteund door theoretische vakken. In het begin van de opleiding hebben de theoretische vakken de overhand. Naarmate de studenten vorderen nemen de praktijkvakken een dominantere rol op. Methodologie ecodesign Professionele Bachelor Industrieel Product ontwerpen In het eerste bachelorjaar wordt in het Atelier1 Materialenleer 10 minuten van de tijd gespendeerd aan een educatief filmpje over Duurzaam Productontwikkeling (DPO). Dit heeft als doel om out-of-the box te leren denken. In het tweede Bachelorjaar komt bij Ontwerp en Prototyping een stuk DPO en in het derde jaar is er een keuzemodule Capita Selecta binnen het keuzetraject Product en Engineering. Dit onderdeel werd toegevoegd omdat de meeste eindwerken in samenwerking met bedrijven worden gemaakt. Bij deze bedrijven ligt de nadruk minder of niet op ecodesign maar wel op de industrialisatie van het product. Capita selecta is een onderzoek waarbij men op zoek gaat naar alternatieven van het industriële ontwerp maar wel nog steeds specifiek voor het bedrijf. Academische Master Industrieel Ontwerpen 6 CES Edupak is een tool van Granta Design, een spin-off van Cambridge University engineering Department. CES Edupack is een materialen en processen database. Het is een uitgebreide, informatiebron die betrekking heeft op technische materialen (keramiek, metalen en legeringen, composieten, polymeren en elastomeren) en processen (vormgeven, samen, oppervlaktebehandeling). De database bevat voor elk materiaal of proces, beschrijvende tekst, verklarende beelden, en technische, economische, en eco-eigenschappen. De Database is niet specief gericht naar ecodesign, 19/51

19 Toegepaste chemie en milieukunde handelt over de factor chemie in sociale en industriële onderwerpen en wordt d.m.v. lezingen besproken. In het derde Bachelorjaar wordt in het laatste semester het vak Productontwikkeling II aangeboden waarbij de focus ligt op ergonomie en duurzaamheid. Cases komen terug in het vak Technologisch ontwerpen (materialen, processen en productiesystemen) Sint-Lucas Interieurvormgeving Gent Ontwerpmethodologie De professionele Bachelor Interieurvormgeving is een cultureel/artistieke opleiding. Als interieurvormgever geeft men de levenssfeer van de mens vorm, in de breedste zin en in alle interieursituaties: van wonen en dienstverlening tot evenementen en tijdelijke huisvesting. Interieurvormgeving begint met het begrijpen van de omgeving, om er een dimensie aan toe te voegen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld een architect, wil de interieurvormgever de omgeving niet structureel veranderen. De opleiding situeert zich binnen het studiegebied Architectuur, op een kruispunt tussen beeldende en audiovisuele kunst, productontwikkeling, scenografie en grafische vorming. Methodologie ecodesign In de eerste bachelorjaar wordt er tijdens de praktijkvakken op een niet structurele manier over ecodesign gesproken. In de derde Bachelor wordt het keuzeatelier optional studio: product aangeboden. De docent schoolt zichzelf bij op vlak van ecodesign door het volgen van studiedagen. De studenten worden in de praktijkopdrachten gestimuleerd om ecologisch te ontwerpen, maar de studenten krijgen geen specifieke opdrachten binnen het thema. De Ecolizer wordt als tool aangeboden Ontwerpers Ontwerpers in bedrijven werken bij hun ontwerpproces erg vraaggedreven. Ecodesign komt niet aan bod omwille van specifieke bestaande productietechnieken binnen het bedrijf, de meerkost, de afweging van de kwaliteit of marketingstrategieën van het bedrijf. Indien er efficiëntie is op financieel gebied is dit ook vaak ecologisch verantwoord (bijvoorbeeld reduceren van de transportkosten = reduceren van brandstoffen/vervuiling). Indien er toch ruimte is voor een ecologisch ontwerp, gebruiken de beroepsontwerpers geen specifieke ecodesigntools maar ontwerpen ze via het buikgevoel. Ook worden vooral de materialen gescreend (vermindering van gewicht, soort materiaal,..). 3.2 Ontwikkeling hernieuwde methodologie Vanuit de eerste reeks van focusgroepen werd duidelijk dat er sporadisch initiatieven opgezet worden rond ecodesign en dat er daarnaast ook de behoefte is om deze initiatieven meer structureel aan te pakken. Binnen het onderzoek werd daarom een hernieuwde ontwerpmethodologie opgezet waarvan de onderdelen implementeerbaar zijn binnen bestaande ontwerpopleidingen en ontwerppraktijken. De ontwikkeling van deze hernieuwde methodologie is gebaseerd op de resultaten van de focusgroepen, de resultaten van de beperkte literatuurstudie en de concrete implementatie ervan in een bestaande ontwerpopleiding (HOWEST). In wat volgt wordt eerst het algemene didactische model toegelicht (zie deel 3.2.1) dat onderliggend is aan deze ontwerpmethodologie. Op basis daarvan worden vervolgens 4 mogelijke clusters van kennis -, vaardigheden - en attitudedoelen onderscheiden met daaraan 20/51

20 gekoppeld de strategieën om deze doelstellingen te verwezenlijken en tenslotte enkele mogelijke concrete implementaties hiervan (integratie van ecodesign in bestaande ontwerppraktijken; zie deel 3.2.3) Didactisch Model De basis van een didactisch model is het formuleren van een hoofddoelstelling. Wat wil men met de hernieuwde ontwerpmethodologie bereiken? Op basis daarvan kunnen subdoelstellingen omschreven worden en strategieën ontwikkeld worden om deze subdoelstellingen te verwezenlijken. Deze strategieën kunnen dan concreet geïmplementeerd worden in een bestaande ontwerpopleiding en/of ontwerppraktijk. Het globale model wordt schematisch weergegeven in de figuur in bijlage 17. De hoofddoelstelling kan omschreven worden als: de student studeert af als ecodesigner. Deze hoofddoelstelling kan als het ware toegevoegd worden aan de huidige bestaande hoofddoelstellingen die er omschreven zijn voor iedere bestaande opleiding. Aangezien het realiseren van deze hoofddoelstelling opgevat kan worden als het bijbrengen van kennis, vaardigheden en attitudes worden de subdoelstellingen ingedeeld volgens deze drie categorieën (k, v en a). Globaal gaat het over de kennis die nodig is om ecodesigner te worden (k), de vaardigheden die nodig zijn als ecodesigner (v) en attitudes, oftewel de bereidheid om deze kennis en vaardigheden ook toe te passen (a). De concrete strategieën om deze subdoelstellingen te bereiken gaan ook bruikbaar zijn in de globalere ontwerppraktijk. In het model worden er twee subdoelen onderscheiden waarvan uitgegaan wordt dat deze reeds aanwezig zijn binnen het opleidingsprofiel. In die zin maken ze niet rechtstreeks deel uit van de hierboven omschreven hoofddoelstelling maar is het wel belangrijk dat deze aanwezig zijn: K0: de student heeft een basiskennis van technische kennis rond materialen en productieprocessen. A0: de student is bereid een kritische houding aan te nemen. Daarnaast worden er 9 subdoelen omschreven die wel specifiek gericht zijn op het realiseren van de hoofddoelstelling: K1: de student kan het begrip ecodesign in eigen woorden definiëren. K2: de student kan de abstracte inzichten en principes van ecodesign formuleren en opsommen. K3: de student kent de gangbare tools binnen de discipline. K4: de student begrijpt de werking van de tools. V1: de student weet hoe en wanneer hij welke tool moet gebruiken. V2: de student kan verantwoorden waarom hij een bepaalde tool gebruikt. V3: de student kan de principes en tools van ecodesign toepassen in de praktijk. A1: de student is bereid om eigen ontwikkelde producten te confronteren met de principes van ecodesign. A2: de student is bereid om de principes en tools van ecodesign toe te passen in de praktijk. 21/51