Profielwerkstuk Geschiedenis Nederland tijdens de koude oorlog

Transcriptie

1 Profielwerkstuk Geschiedenis Nederland tijdens de koude oorlog Profielwerkstuk door T woorden 30 maart ,1 11 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Nederland tijdens de Koude Oorlog ( ) Schrijver: T. J. F. Muradin Profiel en vak: Cultuur & Maatschappij, Geschiedenis School en klas: ROC Midden Nederland VAVO Lyceum, VWO Eenjarig Plaats en vestiging van de school: Utrecht Naam begeleider: Arnold Braam Datum: 17 februari 2017 Inhoudsopgave Dit profielwerkstuk bestaat uit 10 onderdelen. Onderdeel: Bladzijde: Voorblad Inhoudsopgave blz. 2 Inleiding blz. 3-4 Het ontstaan van de Koude Oorlog en de belangrijkste gebeurtenissen tijdens de Koude Oorlog blz Nederland van ongeveer 1945 tot 1955 blz Nederland van ongeveer 1955 tot ongeveer 1963 blz Nederland van ongeveer 1963 tot 1991 blz Eindconclusie blz Reflectie blz Bronnenlijst blz Inleiding Pagina 1 van 46

2 Mijn profielwerkstuk gaat over de invloed van de Koude Oorlog op de Nederlandse politiek van 1945 tot Waarom heb ik dit onderwerp gekozen? Op donderdag 1 september, toen ik begon op het VAVO Lyceum, moest ik op een formulier invullen over welk(e) vak(ken) ik mijn PWS wilde houden. Ik heb toen geschiedenis als 1 e keus ingevuld. Voor geschiedenis kregen we een blaadje mee, waarop een PWS-opdracht stond over de invloed van de Koude Oorlog op de Nederlandse politiek. Ik koos voor geschiedenis omdat ik dacht dat er over een onderwerp van dit vak veel te schrijven zou zijn. Ik dacht eerst dat ik zelf een onderwerp mocht kiezen en dat dit onderwerp optioneel was, maar dat mocht dus blijkbaar niet. Het onderwerp wat ik wilde kiezen was het leven van Anne Frank, maar blijkbaar moest mijn PWS per se gaan over Nederland tijdens de Koude Oorlog. Dit onderwerp lag al vast. Achteraf gezien is het ook wel logisch dat dit onderwerp al vastlag. Ik dacht dat ik hier niet veel over kon vinden, maar ik heb er toch heel veel over weten te vinden. Ik heb de volgende hoofdvraag bedacht: Hoe heeft de Koude Oorlog de Nederlandse politiek van 1945 tot 1991 beïnvloed? Deze hoofdvraag is belangrijk omdat ik vind dat deze hoofdvraag kort en bondig formuleert wat de invloed is van de Koude Oorlog op de Nederlandse politiek. Om deze hoofdvraag te beantwoorden, heb ik de volgende 4 deelvragen bedacht: 1. Hoe ontstond de Koude Oorlog en wat waren de belangrijkste gebeurtenissen tijdens de Koude Oorlog? 2. Hoe zag Nederland eruit vlak na de Tweede Wereldoorlog en hoe kwam Nederland tijdens de periode van ideologische blokvorming terecht in het Westerse kamp? (van 1945 tot ong. 1955) 3. Hoe zag Nederland eruit tijdens de periode van confrontatie tussen Oost en West en vreedzame co-existentie? (van ong tot ong. 1963) 4. Hoe zag Nederland eruit tijdens de ontspanningsperiode en aan het einde van de Koude Oorlog? (van ong tot 1991) Ik heb de Koude Oorlog met behulp van een geschiedenisboek van vorig jaar dus uitgezet in drie periodes, voor deelvraag 2 t/m 4. En deelvraag 1 is de Koude Oorlog in het algemeen wereldwijd. Dit onderzoek is als volgt uitgevoerd: nadat ik de hoofdvraag en de deelvragen had bedacht, ben ik begonnen met het zoeken naar bronnen. Deze bronnen waren voornamelijk websites. Aan de hand van de informatie uit deze bronnen ben ik begonnen met het schrijven van mijn PWS. Ik heb later een aantal boeken uit de bibliotheek geleend, maar van die boeken heb ik er uiteindelijk maar één gebruikt voor mijn PWS. Dit verslag bestaat, zoals in de inhoudsopgave al te zien is, uit tien delen. Het voorblad, de inhoudsopgave, deze inleiding, de vier hoofdstukken, de eindconclusie en de reflectie en de bronnenlijst. De 4 hoofdstukken vormen samen de hoofdtekst. Met de titels van de hoofdstukken 2, 3 en 4 wordt bedoeld hoe de Nederlandse politiek beïnvloed werd door en reageerde op de Koude Oorlog in de genoemde periode. Elk hoofdstuk behandelt uitgebreid één deelvraag en geeft daarover een korte deelconclusie. Deze deelconclusie is de beantwoording van de deelvraag. In de eindconclusie staat een korte samenvatting van elke deelconclusie en het antwoord op de hoofdvraag. Pagina 2 van 46

3 Het ontstaan van de Koude Oorlog en de belangrijkste gebeurtenissen tijdens de Koude Oorlog Deelvraag 1: Hoe ontstond de Koude Oorlog en wat waren de belangrijkste gebeurtenissen tijdens de Koude Oorlog? Wat was de Koude Oorlog precies? De Koude Oorlog was de ideologische machtsstrijd tussen het kapitalisme en het communisme. Met ideologie bedoel ik een geheel van denkbeelden over de samenleving. Dus: hoe moet de politiek er uit zien, welke rechten hebben mensen, hoe wordt de economie ingericht? Het kapitalisme en het communisme hadden hier beide heel verschillende ideeën over. De Koude Oorlog is dus eigenlijk een strijd tussen twee ideologieën die tegengestelde ideeën hebben over de inrichting van de samenleving, het kapitalisme en het communisme. Het kapitalisme werd belichaamd door het Westen, onder leiding van de Verenigde Staten. En het communisme door het Oosten, onder leiding van de Sovjet- Unie. De Koude Oorlog wordt voornamelijk veroorzaakt door het vijandbeeld dat de VS en de SU van elkaar hadden. De VS dacht dat de SU uit was op een communistische wereldrevolutie, terwijl de SU dacht dat de VS het communisme uit wilde roeien en de hele wereld kapitalistisch wilde maken. Een ideologische machtsstrijd dus. (1) Tijdens de Koude Oorlog hielden de VS en de SU een wapenwedloop van nucleaire kernwapens met elkaar. Ze produceerden beide grote hoeveelheden kernwapens. Ook waren ze verwikkeld in een Space Race, een wapenwedloop om wie het verst was met de ruimte te verkennen. De Amerikanen en de Sovjets bouwden beide raketten en dergelijke en vlogen daarmee door de ruimte. Veel mensen zeggen en schrijven dat de Koude Oorlog begon in 1945, vlak na de Tweede Wereldoorlog en dat is ook zo. Maar de tegenstelling en het wantrouwen tussen de VS en de SU was al veel ouder. Het begon in Spanningen tussen Rusland en het Westen ( ) In 1917 gingen de VS meedoen aan de Eerste Wereldoorlog. In de WO1 vochten de Europeanen voor hun vaderland, maar de Amerikanen hadden ook een ander doel. De toenmalige Amerikaanse president Wilson zei dat de VS de wereld veilig voor democratie wilde maken. Deze houding was gericht tegen het Duitse keizerrijk, dat door de Eerste Wereldoorlog ten onder ging. (4) In datzelfde jaar vond in Rusland de Russische revolutie plaats. Deze revolutie had als gevolg dat er echter een nieuwe vijand van de democratie ontstond, het communisme. De communisten streefden naar een klasseloze maatschappij zonder kapitalisme. Ze namen de adel en de rijke burgers hun bezittingen af. Het communisme was gebaseerd op de ideeën van Karl Marx. De leider van de communisten was Vladimir Lenin. De Russische revolutie bestond eigenlijk uit twee delen: de Februarirevolutie en de Oktoberrevolutie. Tijdens de Februarirevolutie werd de tsaar afgezet. Na de revolutie in februari werd de Voorlopige Regering gevormd. De Voorlopige Regering zou Rusland besturen tot de revolutie in oktober. Tijdens de Oktoberrevolutie grepen de communisten de macht in Petrograd, de hoofdstad van het voormalige Keizerrijk Rusland, en werd de Voorlopige Regering afgezet. Petrograd kennen wij tegenwoordig als Sint-Petersburg en stond in de Koude Oorlog bekend als Leningrad. Deze staatsgreep begon met een hele belangrijke gebeurtenis eerder dat jaar. (31) Pagina 3 van 46

4 In april 1917 werd Vladimir Lenin Rusland binnengesmokkeld door de Duitsers, die al enige jaren in het buitenland in ballingschap verbleef. Hij was de leider van de bolsjewieken. (Bolsjewieken is een andere naam voor communisten). De Duitsers hoopten hiermee Rusland te verzwakken in de strijd van de Eerste Wereldoorlog. Een dag na zijn aankomst in Petrograd maakte Lenin zijn aprilstellingen bekend: - alle grond aan de boeren - alle macht aan de sovjets - alle fabrieken aan de arbeiders - vrede met Duitsland In deze aprilstellingen zie ik een typisch communistisch standpunt, namelijk alle fabrieken aan de arbeiders. Dit staat lijnrecht tegenover het kapitalistische standpunt dat fabrieken in handen zijn van fabriekseigenaren. In juli 1917 probeerden de bolsjewieken al de macht te grijpen, maar dat mislukte. Enkele kopstukken werden gevangen genomen en Lenin zelf vluchtte naar Finland. (2) De Oktoberrevolutie slaagde en de bolsjewieken kwamen in oktober 1917 in Rusland aan de macht. Lenin werd hiermee de leider van Rusland. De data die hier genoemd worden zijn volgens de juliaanse kalender die in 1917 in Rusland gebruikelijk was, niet volgens onze huidige gregoriaanse kalender. Volgens de gregoriaanse kalender vond de Oktoberrevolutie bijvoorbeeld plaats in november In 1919 werd de Komintern opgericht. Komintern stond voor Communistische Internationale. Bijna alle communistische groepen uit de hele wereld werden hiervan lid. Het doel van de Komintern was om een wereldrevolutie te bevorderen. Het Westen voelde zich hierdoor bedreigd. Tijdens de WO1 ( ) streed Rusland samen met Frankrijk, Engeland en de VS tegen Duitsland en Oostenrijk- Hongarije. Na de Russische Revolutie sloot Rusland apart vrede met Duitsland. Dit was immers een van de doelstellingen geweest van Lenin toen hij de leider van Rusland werd. De bondgenoten van Rusland zagen dit als verraad en stuurden troepen om de bolsjewieken ten val te brengen. De westerse troepen vielen Rusland binnen om Russische troepen te helpen die tegen de communistische regering streden. Vóór de Russische Burgeroorlog was Rusland immers kapitalistisch. Zij vormden gezamenlijk het Witte Leger. De VS stuurden 8000 militairen naar Rusland om mee te vechten in het Witte Leger. Er ontstond een oorlog, de Russische burgeroorlog, tussen het kapitalistische Witte Leger en het communistische Rode Leger. Het Rode Leger won de Russische burgeroorlog in Daarmee was Rusland dus van kapitalistisch naar communistisch gegaan. (2) en (4) Rusland voelde zich bedreigd door het Westen, dat vijandig stond t.o.v. het communisme en dacht dat het Westen na de burgeroorlog weer zou proberen een einde te maken aan het communisme. Na de gewonnen burgeroorlog veroverde Rusland ook delen terug die zich na de val van het tsarenrijk in februari 1917 van het tsarenrijk hadden afgescheiden, zoals Oekraïne en Georgië. In 1922 werd Stalin de leider van Rusland en werd Rusland bovendien omgedoopt tot de Sovjet-Unie. (3) en (4) SU is natuurlijk de afkorting van Sovjet-Unie. Sovjet-Unie betekent letterlijk Radenunie en is eigenlijk een afkorting Pagina 4 van 46

5 van de officiële naam USSR. USSR is dan weer een afkorting van Unie van Socialistische Sovjetrepublieken. Met de SU en de USSR werd dus hetzelfde land bedoeld. In totaal waren er 15 Sovjetrepublieken, totdat de USSR in 1991 ineenstortte en deze Sovjetrepublieken zelfstandige staten werden. (21) In dit profielwerkstuk gebruik ik altijd de afkorting SU, of voluit Sovjet-Unie, en niet de afkorting USSR. Stalin, de opvolger van Lenin die in 1924 overleed, geloofde nog wel in de communistische wereldheerschappij, maar wilde eerst de SU zelf sterker maken. De SU wilde een klasseloze maatschappij voltooien, die volgens hen de enige echte democratie was. Om dit te realiseren pakte Stalin de boeren al hun land af en dwong ze om zich aan te sluiten bij collectieve boerderijen of dwangarbeid te verrichten in de industrie of mijnbouw. Alle macht was in handen van de communistische partij, die strak werd geleid door Stalin. De economie werd volledig door de staat gecontroleerd, dit wordt ook wel de planeconomie genoemd. Er was geen vrijheid van meningsuiting. Radio, film en kranten moesten propaganda maken voor het communisme en vadertje Stalin verheerlijken. Er was sprake van censuur. De bevolking werd voortdurend bang gemaakt. Iedereen liep voortdurend gevaar te worden opgepakt en naar een strafkamp te worden gestuurd om dwangarbeid te verrichten. Stalin maakte van de SU een totalitaire dictatuur. Dit communistische systeem stond lijnrecht tegenover het kapitalistische systeem van democratie, vrijheid van meningsuiting en een vrijemarkteconomie. De VS en de SU tijdens de Tweede Wereldoorlog In de jaren 20 en de jaren 30 hadden de VS en de SU weinig met elkaar te maken, maar de vijandschap bleef. De westerse landen behandelden de SU als een paria waarmee niet werd gesproken. Omgekeerd wantrouwde de SU het Westen. Stalin dacht dat de westerse landen hoopten dat nazi-duitsland de SU zou aanvallen. Om dat te voorkomen, sloten Duitsland en de SU op 23 augustus 1939 het Molotov-Ribbentroppact waarin ze afspraken om gezamenlijk Polen aan te vallen en elkaar met rust te laten. In de WO2 bleven de SU en de VS eerst neutraal. Op 22 juni 1941 werd de SU echter aangevallen door de nazi s. Hiermee kwam er een einde aan het Molotov-Ribbentroppact. De SU slaagde er in om de Duitsers terug te dringen. Later in 1941, op 7 december, werd de VS aangevallen door Japan. Japan was een bondgenoot van nazi-duitsland en bombardeerde de Amerikaanse vloot Pearl Harbor. Hierop verklaarde Duitsland de VS de oorlog. Na deze gebeurtenis verbeterde de relatie tussen de SU en de VS enigszins, ondanks hun wederzijdse vijandigheid en tegenbeeld. De SU besloot te gaan samenwerken met de VS en Groot-Brittannië en andere Europese geallieerden, zoals Frankrijk, tegen de as-mogendheden. De relatie tussen de Westerse landen en de SU in deze samenwerking tegen de nazi s verliep koeltjes. Zo erkende de Nederlandse regering pas in 1942 de SU, toen deze in ballingschap in Londen verbleef. De Britse premier Churchill wantrouwde Stalin en de communisten. De Amerikaanse president Roosevelt had een positievere kijk op Stalin. Roosevelt dacht wel zaken te kunnen doen met de SU. Ideologische blokvorming en de verdeling van Duitsland In april 1945 overleed Roosevelt plotseling. Hij werd opgevolgd door Harry S. Truman, die in tegenstelling tot zijn voorganger, Stalin voor geen cent vertrouwde. Truman dacht dat Stalin het communisme in heel Europa wilde Pagina 5 van 46

6 verbreiden. Stalin op zijn beurt dacht dat Truman een einde wilde maken aan het communisme. Dit wederzijdse vijandbeeld zou de hele Koude Oorlog niet veranderen, elke toekomstige leider van de VS en de SU had dezelfde gedachten. Op 8 mei 1945 werd in Europa de WO2 beëindigd. In juli 1945 werd de Conferentie van Potsdam georganiseerd, vlak na de Duitse capitulatie. Stalin, Truman en Churchill kwamen naar Potsdam bij Berlijn. Ze wilden afspraken maken over een vredesregeling met Duitsland en over nieuwe machtsverhoudingen in Europa, maar daar kwam niets van terecht. Tijdens de Conferentie van Potsdam werd het wederzijdse wantrouwen nog groter. Dat kwam onder meer door de atoombom. Tijdens de WO2 hadden de VS in het diepste geheim aan een nieuw superwapen gewerkt, de atoombom. Truman vertelde Stalin in Potsdam dat de VS een bom hadden getest met een buitengewone vernietigingskracht. Stalin meende dat Truman hem hiermee wilde intimideren en stelde zich nog onbuigzamer op dan hij al deed. Door het wantrouwen kregen de VS en de SU meer behoefte om in Europa de gebieden te controleren die ze strategisch belangrijk vonden. Vanaf 1945 vergrootten ze de macht op hun invloedssferen, waardoor het wederzijdse vijandbeeld werd versterkt. Stalin bracht in de buurlanden Polen, Tsjecho-Slowakije, Hongarije, Roemenië en Bulgarije communisten aan de macht. Deze landen werden totalitaire staten, naar het voorbeeld van de SU. Ze dienden als een buffer voor de SU, omdat de SU in het verleden al door Frankrijk onder Napoleon en door Duitsland in de wereldoorlogen vanuit het Westen was aangevallen. Het Rode Leger bleef er aanwezig om gehoorzaamheid af te dwingen. Truman vreesde dat Stalin zijn macht verder zou uitbreiden naar Griekenland, waar de communisten in 1946 een burgeroorlog begonnen waren tegen de regering. Ook vreesde hij dat de SU West-Europese landen communistisch zou willen maken. In maart 1947 zei Truman dat de strijd in Griekenland onderdeel was van een wereldwijde strijd tussen vrijheid en onderdrukking. De VS moesten volgens Truman vrije volken helpen tegen de communistische dreiging. Dit werd ook wel de Trumandoctrine genoemd. Direct na de Tweede Wereldoorlog heerste er in Europa bittere armoede. In 1947 was er nog geen verbetering zichtbaar. De Amerikanen maakten zich daar zorgen over. Door de armoede voelden veel West-Europeanen zich aangetrokken tot het communisme, met name in Frankrijk en Italië. De VS beschouwden dit als een groot gevaar. In juni 1947 presenteerde de Amerikaanse minister van Buitenlandse zaken George C. Marshall daarom het naar hem genoemde Marshallplan. (4) en (27) Dit plan hield in dat de West-Europese landen enorme hoeveelheden geld en goederen aangeboden kregen. Ze moesten hiervoor met elkaar samenwerken en Amerikaans toezicht accepteren. De Marshallhulp werd ook aangeboden aan de SU. De SU wees het plan echter af als economisch imperialisme van de VS. De Europese staten zouden door het Marshallplan economisch en dus ook politiek afhankelijk worden van de VS. De andere Oost- Europese landen hadden wel belangstelling voor het plan, maar zagen er van af, omdat deze kon worden opgevat als een actie tegen de SU. (3) Het Marshallplan en de Trumandoctrine samen worden de containmentpolitiek genoemd (in het Engels containment policy), de politiek om het communisme overal in te dammen waar de VS een communistische expansie vreesden. In West-Europa bracht de Marshallhulp een periode van groeiende welvaart teweeg. (4) Behalve in West-Europa werd de Marshallhulp ook uitgevoerd in Joegoslavië (communistisch onafhankelijk), Pagina 6 van 46

7 Griekenland en Turkije. (3) De West-Europese landen die de Marshallhulp accepteerden, gingen de kapitalistische invloedssfeer van de VS vormen, als tegenwicht voor de invloedssfeer van de SU in Oost-Europa. Europa was verdeeld geraakt in twee ideologische blokken: het Oostblok onder leiding van de SU en het Westen onder leiding van de VS. De grens tussen de ideologische blokken liep dwars door Duitsland. Deze grens staat beter bekend als het IJzeren Gordijn. Stalin, Churchill en Roosevelt hadden tijdens de Conferentie van Jalta op 4 februari 1945 al afgesproken dat Duitsland na de Tweede Wereldoorlog verdeeld zou worden over de 3 geallieerde machten, maar de precieze verdeling moest nog worden vastgesteld. (5) Op de Conferentie van Potsdam van juli/augustus 1945 kwamen de VS, GB en de SU weer bijeen. Tijdens deze conferentie spraken ze af dat Duitsland en de hoofdstad Berlijn verdeeld zouden worden in 4 zones. De VS, Groot- Brittannië, Frankrijk en de Sovjet-Unie kregen elk hun eigen zone. Opvallend is dat Frankrijk niet vertegenwoordigd werd op deze Conferentie, maar het toch een eigen bezettingszone kreeg. De drie leiders konden het tijdens de Conferentie van Potsdam echter niet eens worden over eenzelfde munteenheid. Het was namelijk de bedoeling om Duitsland als economische eenheid te besturen. De verdeling van Duitsland en Berlijn na de Conferentie van Potsdam (1) Op 2 december 1946 voegden de VS en Groot-Brittannië hun zones in Berlijn samen, hetgeen de Bizone genoemd werd. In april 1949 trad ook de Franse zone toe, waardoor er een Trizone ontstond. In deze drie westelijke bezettingszones was de oude rijksmark op 20 juni 1948 al vervangen door de D-mark, maar niet in het Sovjetdeel van Berlijn. Volgens Stalin ging dit namelijk in tegen de afspraken die hij met Truman en Churchill gemaakt had in Potsdam. (20) Hierdoor ontstond er in 1949 een goed verschil tussen West-Berlijn, de drie westelijke bezettingszones bij elkaar, en Oost-Berlijn, de Sovjet-zone. Hetzelfde gold voor Duitsland: de drie kapitalistische bezettingszones vormden West- Duitsland en de Sovjet-zone vormde Oost-Duitsland, waar Berlijn dus in lag. Hieronder staan kort samengevat de belangrijkste verschillen tussen het communisme uit het Oostblok en het kapitalisme uit het Westen: Economie: In de Oostbloklanden werd de economie volledig door de staat gecontroleerd met behulp van vijfjarenplannen. Alle bedrijven zijn van de staat. Dit heet ook wel de planeconomie. In de kapitalistische landen gold een vrijemarkteconomie. Ondernemers bezitten grond en bedrijven zijn gericht op het maken van winst. Sociale verhoudingen: In de Oostbloklanden was er sprake van een klasseloze samenleving. In de Westerse landen was er een gelaagde samenleving, gebaseerd op inkomen en bezit. Houding tegenover andere landen: De SU streefde een communistische wereldrevolutie na. De hele wereld zou communistisch moeten worden. Pagina 7 van 46

8 De Westerse landen respecteerden andere regeringsvormen, zolang deze de eigen regeringsvorm niet bedreigen. Collectief goed vs individuele vrijheid: Een ander kenmerk van het communisme is het collectief goed. Hierbij is alles van iedereen. Er zijn dus geen privébezittingen. De Oostbloklanden waren totalitaire staten, onderworpen aan de dictatuur van de SU. In de kapitalistische landen stond het individu centraal en draait het vooral om de rechten en vrijheden van het individu. Het individu heeft ook privébezit. Wanneer dit geschonden wordt, dan heeft het individu alle recht om in opstand te komen. Men leeft immers in een democratie. Politiek: In de communistische landen gold een eenpartijstaat. Dit wil zeggen dat er maar een partij, de Communistische Partij, in de regering zat. Het volk bestond immers uit één groep, dus hoeft ook maar één partij die ene groep te vertegenwoordigen. In de kapitalistische landen had je een meer-partijen-democratie. Het volk kon bij de verkiezingen kiezen uit 2 of meerdere politieke partijen. (1) Tijdens de Koude Oorlog vormde het kapitalistische blok de eerste wereld. De meeste eerstewereldlanden waren lid van de NAVO. Het communistische blok werd de tweede wereld genoemd en de meeste tweedewereldlanden waren lid van het Warschaupact en de Comecon. De landen die niet tot de kapitalistische of de communistische invloedssfeer behoorden vielen onder de derde wereld. Zij waren geen lid van de NAVO of het Warschaupact of de Comecon. De derdewereldlanden waren neutraal. De meeste derdewereldlanden tijdens de Koude Oorlog waren in Afrika, Azië en Midden- en Zuid-Amerika, maar ook enkele Europese landen behoorden tot de derde wereld. (6) Het kapitalistische blok (blauw), het communistische blok (rood) en de neutrale landen (groen) in de jaren 70 (2) Hoe ontstond de Koude Oorlog precies? Over het ontstaan van de Koude Oorlog werd tijdens de Koude Oorlog nog gediscussieerd. Er zijn uiteindelijk 3 visies gevormd over het ontstaan van de Koude Oorlog: De traditionalistische visie: De traditionalisten zeggen dat de Koude Oorlog is ontstaan door de agressiedrift van de SU waarbij de Oost-Europese landen gedwongen satellietstaten werden van de SU. De Amerikanen voerden een vredelievend beleid dat werd tegengewerkt door de SU, bijvoorbeeld bij de Blokkade van Berlijn, de Korea-oorlog en de communistische coup in 1948 in Tsjecho-Slowakije. De communistische expansiedrift drong de VS tot tegenwicht en leidde tot het begin van de Koude Oorlog. De revisionistische visie: Deze visie is ontstaan in de jaren 60 en 70. De revisionistische visie is de tegenhanger van de traditionalistische visie. De revisionisten zeggen dat de Koude Oorlog is ontstaan door de Amerikaanse expansiedrift. De VS waren welvarend en bezaten het monopolie op de atoombom, terwijl de SU arm en verzwakt was. De revisionisten zien het kapitalisme als de oorzaak van het kwaad. De VS zou slechts op zoek zijn naar nieuwe afzetmarkten om er rijker van te worden. De invloedssfeer in Oost-Europa moest bescherming bieden tegen de kapitalistische expansie. De post-revisionistische visie: De post-revisionistische visie ontstond in de jaren 70 en 80. De post-revisionisten zien de Koude Oorlog als iets onvermijdelijks, een botsing tussen twee totaal tegenovergestelde ideologieën. Na de Tweede Wereldoorlog waren GB, Frankrijk en Duitsland weggevallen als wereldmachten. Er ontstond een Pagina 8 van 46

9 machtsvacuüm en een bipolaire situatie met alleen de SU en de VS als wereldmachten. Het viel niet te accepteren dat heel Europa volledig door de VS of volledig door de SU geleid zou worden, omdat dan de balans verstoort zou raken. Daardoor ontstonden er twee Europese invloedssferen. (7) Ik ben het zelf eens met de post-revisionisten. Na de Tweede Wereldoorlog waren de VS en de SU de enige twee wereldmachten. Zij waren tijdens de Tweede Wereldoorlog bondgenoten geweest, maar hadden daarvoor al veel onderlinge spanning gehad. De VS en de SU hadden ook totaal verschillende denkwijzen over de inrichting van politiek en de samenleving. Doordat de VS en de SU samen overbleven en ze hele verschillende ideologieën hadden, vormden ze elk op hun eigen manier invloedssferen waaruit de Koude Oorlog ontstond. Een aantal belangrijke gebeurtenissen uit de Koude Oorlog, die betrekking hebben tot de volgende hoofdstukken, zijn: De communistische staatsgreep in Praag Na de Tweede Wereldoorlog was Tsjecho-Slowakije een democratisch geleid land dat binnen de invloedssfeer van de SU lag. De overheid had een anti-westers karakter door de slechte ervaringen met de Westerse wereld voor de WO2. Tijdens de Conferentie van München in 1938 had het Westen Tsjecho-Slowakije in de steek gelaten, net als de SU, dat het Molotov-Ribbenpact met de Duitsers sloot. De gevolgen van de oorlog, de economische crisis en de Hongerwinter van 1947 leidde ertoe dat de Tsjecho- Slowaakse regering de VS om voedselsteun vroeg. De VS gingen hiermee akkoord op voorwaarde dat Tsjecho- Slowakije zijn anti-westerse houding liet varen en uit de communistische invloedssfeer stapte. Tsjecho-Slowakije accepteerde deze voorwaarden, maar moest zich onder druk van de SU terugtrekken. Ook de eigen communistische partij ging niet akkoord en weigerde voedselhulp. In februari 1948 namen 12 niet-communistische ministers ontslag. Hierop besloot de president deze ministers eenvoudigweg te vervangen door communisten, waardoor de communistische partij alle macht kreeg in Tsjecho- Slowakije. Deze omwenteling van een democratisch meerpartijenstelsel naar een communistische eenpartijstaat, staat bekend als de communistische coup in 1948 in Tsjecho-Slowakije. In het Westen zorgde dit voor een publieke schok, omdat de communisten hier heel eenvoudig aan de macht kwamen. (8) De oprichting van de BRD en de DDR In 1949 werd de BRD opgericht. BRD staat voor Bondsrepubliek Duitsland. Voor de BRD werd meestal de benaming West-Duitsland gebruikt. De BRD bestond uit de Franse, de Britse en de Amerikaanse bezettingszone en was dus kapitalistisch. De BRD werd niet direct na de oprichting lid van de NAVO. 4 jaar na de WO2 konden Frankrijk en andere West-Europese landen een Duitse herbewapening nog niet accepteren. In reactie hierop maakte Stalin datzelfde jaar nog van de Sovjet-zone de DDR. DDR stond voor Duitse Democratische Republiek. Voor de DDR werd meestal de benaming Oost-Duitsland gebruikt. De DDR behoorde tot de invloedssfeer van de SU en was dus communistisch. Pagina 9 van 46

10 De BRD en de DDR werden gescheiden door het Ijzeren Gordijn en in Berlijn werden de beide landen natuurlijk gescheiden door de Berlijnse Muur. (5) De oprichting van de NAVO De NAVO werd op 4 april 1949 opgericht door de VS, Canada en een tiental West-Europese landen, waaronder Nederland. De afkorting NAVO staat voor Noord Atlantische Verdragsorganisatie. Een van de belangrijkste principes van de NAVO is dat men gezamenlijk zal optreden als een lidstaat wordt aangevallen door de vijand. Met de vijand wordt hier natuurlijk de SU bedoeld. Tegelijk moest de NAVO voor stabiliteit binnen Europa zorgen. In februari 1952 werden Griekenland en Turkije lid van de NAVO. In 1955 werd ook West-Duitsland lid van de NAVO. De tegenhanger van de NAVO werd het later opgerichte Warschaupact. Toen de Koude Oorlog in 1989 eindigde, werd de noodzaak van de NAVO minder. De leden gaven toen aanzienlijk minder geld uit aan Defensie omdat de dreiging van een oorlog was afgenomen. (4) en (5) De Korea-oorlog ( ) Na de WO2 was Korea opgedeeld in twee gebieden. Noord-Korea behoorde tot de SU en Zuid-Korea stond onder het bewind van de VS. De VS lieten Zuid-Korea echter aan hun lot over. In reactie hierop viel Noord-Korea Zuid-Korea op 25 juni 1950 binnen onder leiding van Kim Il-Sung. De VN besloten hierop militaire steun te bieden aan Zuid-Korea. In totaal deden 16 VN-landen mee in de strijd tegen Noord-Korea. De Noord-Koreanen, die al snel 90 procent van Zuid-Korea veroverd hadden, werden sterk teruggedrongen door de VN-landen. Doordat de communisten steeds meer veroverd terrein moesten prijsgeven, voelde China zich genoodzaakt om in te grijpen. China was bang dat de oorlog zich naar haar grondgebied zou verplaatsen. Seoel werd snel heroverd met steun van de Chinezen en de SU. De leider van de VN-missie in Zuid-Korea, Douglas MacArthur wilde hierop een atoombom op China inzetten. Maar president Truman raadde dit sterk af, met het potentiële gevaar van een atoomoorlog en MacArthur werd kort hierna ontheven uit zijn functie. Intussen ging de strijd tussen Noord en Zuid onverminderd door. Er waren aan beide kanten vele successen en tegenslagen, waardoor het onduidelijk werd wie de oorlog zou winnen. Er werden vredesonderhandelingen gestart, die aanvankelijk niets opleverden. Na de dood van Stalin in 1953 werd er vrede gesloten. Op 27 juli 1953 werd een staakt-het-vuren afgekondigd, waarmee de Korea-oorlog ten einde kwam. (5) De Vietnamoorlog ( ) Vietnam was na de Tweede Wereldoorlog een kolonie van Frankrijk, maar de Fransen waren niet de enigen in Vietnam. Behalve Frankrijk was er ook de Vietminh. De Vietminh was een communistische groepering die tegen de Fransen vocht, o.l.v. Ho Chi Minh. Pagina 10 van 46

11 Sinds 1946 had Frankrijk een conflict met de Vietminh. Het kwam zelfs tot een oorlog tussen beide partijen, ook wel bekend als de Franse oorlog, die door de Vietminh gewonnen werd. In 1954 leden de Fransen een zware nederlaag bij de Slag van Dien Bien Phoe. Daarmee was Vietnam onafhankelijk van Frankrijk en zou heel Vietnam communistisch worden. Bij de Akkoorden van Geneve in 1954 werden een drietal afspraken gemaakt. Om te voorkomen dat heel Vietnam in communistische handen zou vallen, werd het land in tweeën gedeeld. Noord-Vietnam zou onder leiding van de Ho Chi Minh-communisten komen en Zuid-Vietnam onder leiding van de VS. Ook mocht zowel Noord- als Zuid-Vietnam geen deel nemen aan militaire bondgenootschappen en zouden er in 1956 vrije verkiezingen plaatsvinden. De vrije verkiezingen gingen echter niet door, omdat de VS vreesde dat de communisten de verkiezingen in Zuid- Vietnam zouden winnen. Dat zou de VS veel gezichtsverlies opleveren en bovendien wilde de VS een buffer tegen het oprukkende communisme in de regio. Daarom werden de verkiezingen tegengehouden. In 1957 brak er een oorlog uit tussen Noord- en Zuid-Vietnam. Het Noord-Vietnamese leger werd bestuurd door de Vietcong, een communistische guerillabeweging en het zuiden werd vanzelfsprekend financieel en militair ondersteund door de VS. Onder de regeringen Kennedy ( ) en Johnson ( ) werd de Amerikaanse hulp voortdurend opgevoerd. In 1964 vroeg Lyndon B. Johnson het Congres zelfs om onbeperkte bevoegdheden voor militair optreden. De VS gebruikten ook chemische middelen in de strijd tegen de Vietcong. Dit leidde tot een bloederige, gewelddadige oorlogsvoering van de VS, maar de Vietcong bleken een hele taaie tegenstander. Het oorlogsleger van de VS bleek niet opgewassen tegen de guerillatactieken van de Vietcong. In Europa en de VS werd intussen massaal geprotesteerd tegen het Amerikaanse optreden in Vietnam. Een beroemde foto van een paar Vietnamese kinderen en enkele Amerikaanse soldaten op de achtergrond na een chemische aanval van de VS (3) In de VS werd er steeds nadrukkelijker opgeroepen tot terugtrekking van de Amerikaanse troepen uit Vietnam, omdat men inzag hoe zinloos de oorlog was. Vanaf 1968 begonnen de Amerikaanse troepen zich terug te trekken uit Vietnam en stemde Johnson in met vredesonderhandelingen. In 1975 waren er geen Amerikanen meer in Vietnam. (28) De Hongaarse Opstand (1956) Na Stalins dood in 1953 werd hij opgevolgd door Chroesjtsjov. Op 23 oktober 1956 vond in Boedapest een vreedzame betoging plaats van enkele duizenden studenten in solidariteit met een arbeidersopstand in Polen van juni dat jaar. Duizenden mensen door heel Hongarije sloten zich aan bij deze betoging, waardoor het een demonstratie werd. Deze demonstratie werd erg anti-russisch van aard. Zo werd bijvoorbeeld het standbeeld van Stalin omvergeworpen. De Hongaarse leider Nagy zei dat hij een einde zou maken aan de communistische troepen in Hongarije en dat Hongarije uit het Warschaupact zou stappen en neutraal zou worden. Pagina 11 van 46

12 Chroesjtsjov accepteerde dat niet. Om orde te handhaven, viel het leger van het Warschaupact op 4 november Boedapest binnen. Dit had meteen resultaat: de opstandelingen waren met weinig en hadden maar beperkte wapens om tegen de SU te kunnen vechten. De SU zette veel en zwaarbewapende tanks in. De strijd was hierdoor snel beslist. Het Westen deed hier niets aan, om zo een militaire confrontatie te vermijden met de SU. Na de Opstand werd er vanuit het Westen afkeurend gereageerd op het Sovjet-optreden. (5) en (10) De Suezcrisis (1956) In juni 1956 nationaliseerde de Egyptische president Nasser het Suezkanaal. Hij wilde het Egyptische imago in het Midden-Oosten verbeteren. Het geld dat de nationalisering van het Suezkanaal opbracht, zou gebruikt worden voor de financiering van een nieuwe dam. Tegelijkertijd zou Israël voortaan onbereikbaar worden via de Rode Zee. Frankrijk, Groot-Brittannië en Israël zaten niet te wachten op de inmenging van Egypte in de wereldpolitiek. Frankrijk en GB wilden dat de nationalisering ongedaan werd gemaakt. Ze waren bang dat Egypte nu zonder enige waarschuwing het economisch belangrijke Suezkanaal kon afsluiten. Daarbij waren de Fransen ook bang dat Egypte het geld zou gebruiken om Algerijnse rebellen te steunen. Er werden onderhandelingen gestart voor een vreedzame oplossing, waarbij ook de NAVO betrokken werd, maar tegelijkertijd ontwikkelden Frankrijk en GB ook een offensief plan. In dit plan werd ook Israël betrokken. Op 29 oktober viel Israël Egypte binnen en trok snel op door de Sinaï-woestijn. Op 5 november landden ook Franse en Britse troepen. Zij trokken snel op langs het Suezkanaal, zonder dat ze al te grote verliezen leden. Nasser zei dat de oorlog een oorlog van het volk was. Om dit statement kracht bij te zetten, deelde hij wapens uit aan de bevolking. Frankrijk en GB stonden nu voor het dilemma of ze op onschuldige burgers zouden gaan schieten of niet. Dit dilemma legde meteen de gevoeligheid van het hele plan bloot: er was geen enkel draagvlak voor de oorlog. In Groot-Brittannië braken protesten uit tegen de oorlog en het Britse parlement was verdeeld. Maar de grootste dreiging kwam uit het buitenland. De SU reageerde woedend op wat zij een koloniale invasie noemde en dreigde zelfs met een nucleaire aanval. De reactie van de VS bevatte meer nuance, maar ook zij dreigde met het stopzetten van de Marshallhulp als beide landen de oorlog zouden voortzetten. Frankrijk en GB hadden hun militaire doelen behaald, maar zonder de Marshallhulp van de VS konden ze hun aanwezigheid in het gebied niet volhouden. Daarom gingen ze weer met elkaar aan de onderhandelingstafel zitten en trokken ze op 22 december 1956 hun troepen terug uit het gebied, onder druk van de VS en de SU. Het leger van Israël volgde in Het Suezkanaal kwam weer in handen van Egypte. (16) De Suezcrisis wordt dan ook gezien als het einde van Frankrijk en Groot-Brittannië als koloniale mogendheden. Het markeerde bovendien de superioriteit van de VS en de SU als de toenmalige grootmachten. De Suezcrisis is in dit rijtje gebeurtenissen een vreemde eend in de bijt, omdat het hierbij niet kwam tot een conflict tussen het kapitalisme en het communisme. Nederland had tijdens de Suezcrisis opvallend genoeg gekozen voor de kant van Frankrijk en Groot-Brittannië, dus tegen de Amerikaanse politiek in. Pagina 12 van 46

13 De bouw van de Berlijnse Muur (1961) Na het verdelen van de bezettingszones op de Conferentie van Jalta in 1945 konden West- en Oost-Duitsers met behulp van een pas vrij heen en weer reizen tussen beide landen. Tussen 1949 en 1961 reisden er veel mensen heen en weer tussen Oost- en West-Berlijn. Onder hen zaten ook vluchtelingen uit de DDR en andere SU-bufferstaten die het communisme daar beu waren. In 1961 waren er zo veel mensen uit de DDR weggevlucht dat het voortbestaan van de DDR werd bedreigd. Vooral hoogopgeleide jongeren verlieten de DDR, wat niet goed was voor de ontwikkeling van de DDR. Dit leidde ertoe dat Chroesjtsjov en DDR-leider Ulbricht besloten tot de bouw van de Berlijnse Muur om zo de toestroom van mensen uit de SU naar West-Berlijn te stoppen. De bouw van de Berlijnse Muur begon op 13 augustus 1961 en verdeelde Berlijn in tweeën. De Berlijnse Muur had in Oost-Duitsland de naam der antifaszistische Schutzwall, in het Nederlands vertaald de antifascistische beschermmuur. Oost-Duitsland zag de Muur immers als een bescherming tegen het westerse kapitalisme. Na de bouw van de muur was de massale uittocht vanuit het Oostblok gestopt waarmee de toekomst van de DDR veilig werd gesteld. (5) De Berlijnse Muur tijdens de Koude Oorlog (4) De Cuba-crisis ( ) De Cuba-crisis was de gevaarlijkste confrontatie van de Koude Oorlog en volgde na de bouw van de Berlijnse Muur. In 1959 hadden rebellen op Cuba de pro-amerikaanse regering verjaagd. Hun leider Fidel Castro, die op 26 november 2016 overleed, vestigde een communistische eenpartijstaat, de eerste in het Amerikaanse werelddeel, en nog wel vlak onder de kust van de VS. De Amerikanen vonden een communistische staat zo dichtbij onaanvaardbaar. Kennedy liet daarom in 1961 een invasie uitvoeren door anticommunistische Cubanen die waren opgeleid door de CIA. Deze invasie mislukte. Chroesjtsjov besloot Castro te steunen en gaf kernwapens aan Cuba. Met de atoombommen op Cuba wilde Chroesjtsjov ook tegenwicht bieden aan de Amerikaanse atoomraketten die de SU volgens Chroesjtsjov omsingelden. De VS hadden sinds kort raketten in Turkije geplaatst, waar Chroesjtsjov zich erg aan stoorde. In oktober 1962 ontdekten de Amerikanen lanceerinstallaties voor atoomraketten op Cuba. Kennedy eiste dat Chroesjtsjov deze weghaalde. De Amerikaanse marine zou schepen met nieuwe SU-raketten die onderweg waren naar Cuba tegenhouden. Chroesjtsjov geloofde dit niet, maar een paar dagen later draaiden de SU-schepen zich toch om. Chroesjtsjov schreef aan Kennedy dat hij de raketten zou weghalen als Kennedy Castro met rust liet en de raketten uit Turkije weghaalde. Kennedy beloofde het eerste, maar het tweede niet. Chroesjtsjov leek de verliezer, maar in geheime onderhandelingen gaven de VS hem toch zijn zin door de raketten weg te halen. (4) De dreiging van een atoomoorlog was hier heel dichtbij. Daarom is de Cuba-crisis de gevaarlijkste gebeurtenis uit de Pagina 13 van 46

14 Koude Oorlog. De Praagse Lente (1968) In januari 1968 kwam in Tsjecho-Slowakije een nieuwe generatie communisten aan de macht onder leiding van Alexander Dubcek. Ze presenteerden een plan voor democratisch communisme, met vrijheid van meningsuiting en vrije verkiezingen. Ook werden plannen gemaakt om de economie te hervormen. Dat werd het begin van de Praagse Lente, een korte periode van hervormingen en optimisme. Vooral studenten en intellectuelen reageerden enthousiast. Ze waren de onderdrukking zat en geloofden dat nu een communisme met menselijk gezicht zou ontstaan. Aangemoedigd door hun enthousiasme voerde Dubcek veel sneller veranderingen door dan hij van plan was geweest. Zo werd in juni de censuur volledig afgeschaft. De leiders van andere Oostbloklanden waren bang dat de Praagse Lente naar hun eigen land zou overslaan. Ze vroegen daarom Breznjev, die Chroesjtsjov in 1964 had opgevolgd, om militair ingrijpen. Op 21 augustus vielen militairen Tsjecho-Slowakije binnen. Bijna alle landen van het Warschaupact deden mee. Hoewel de militairen niet hoefden te vechten, waren ze verrast door de onvriendelijke ontvangst. Ze hadden verwacht dat ze welkom zouden zijn, omdat hun verteld was dat ze Tsjecho-Slowakije gingen verdedigen tegen Duitse en Amerikaanse invallers. De Amerikanen grepen ook bij de Praagse Lente niet in, om zo een militaire confrontatie met de SU te voorkomen. Op het neerslaan van de Praagse Lente volgden geen executies. Wie afstand nam van zijn opvattingen, behield zijn baan. Wie weigerde, werd naar een uithoek van het land gestuurd. Intellectuelen kregen beroepen als glazenwasser of stoker toegewezen. Dubcek werd boswachter. Het resultaat was dat de totalitaire dictatuur weer volledig werd hersteld. (4) Glasnost en perestrojka Onder president Reagan begon de VS in 1983 met een duur en ambitieus ruimteproject: het strategic defense initiative, ook wel afgekort als het SDI-project. Het SDI-project was een plan voor een ruimteschild, met raketten die kernraketten uit de lucht konden schieten. Dit project bleek veel te duur en bovendien technologisch onhaalbaar te zijn voor de VS, maar het had wel psychologisch effect op de SU. Michail Gorbatsjov, die in 1985 de nieuwe leider van de SU werd, meende dat de SU deze stap in de wapenwedloop niet aankon. Onder Breznjev waren de communistische economieën vastgelopen. Het economische verschil tussen de SU en de VS werd alleen maar groter, in het nadeel van de SU. De SU kon zich de bouw van zo n peperduur ruimteschild dan ook niet veroorloven. Gorbatsjov dacht dat het communisme alleen kon overleven als er belangrijke hervormingen werden doorgevoerd. Deze hervormingen werden glasnost (openheid) en perestrojka (verbouwing). Met glasnost bedoelde hij dat over alles vrij moest kunnen worden gesproken, met perestrojka dat de economie anders moest worden georganiseerd. De staat moest meer ruimte geven aan particulier initiatief. Pagina 14 van 46

15 In feite versnelde Gorbatsjov echter de ondergang van het communisme. De economie ging achteruit, de armoede nam toe en critici van het communisme hadden nu meer ruimte. (3) en (4) Het einde van de Koude Oorlog Eind 1988 zei Gorbatsjov dat alle volkeren hun eigen keuzes mochten maken. Hierdoor ging in 1989 het ene na het andere Oost-Europese land ten onder. In Polen bijvoorbeeld, waar het communisme bijzonder gehaat werd, stemde de communistische partij onder grote druk van de bevolking in met vrije verkiezingen. De communisten haalden bij deze verkiezingen slechts één van de 100 zetels. Ze accepteerden daarna een niet-communistische regering. In Hongarije hief de partij het communisme zelf op. Als onderdeel van de nieuwe vrijheid liet de regering het onder stroom staande hek langs de Oostenrijkse grens kapot knippen. Dat had tot gevolg dat Oost-Duitsers massaal naar Hongarije op vakantie gingen, om vandaar naar het Westen te gaan. De Oost-Duitse regering probeerde de uittocht te stoppen, maar de bevolking reageerde met massale demonstraties voor reisvrijheid en andere hervormingen. Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur. Op tv was bekend geworden dat iedereen de grens met West-Duitsland mocht oversteken. Dat leidde direct tot een run op de Berlijnse Muur. De grenswachten hielden de mensen tegen, maar gaven toch toe aan de druk van de massa. De grensposten gingen open en Duitsers uit Oost en West begonnen meteen met het slopen van de gehate muur. Een foto van een grote groep mensen bovenop de Berlijnse Muur bij de val van de Muur in 1989 (5) Gorbatsjov stemde hierna in met opheffing van de DDR en toetreding van Oost-Duitsland tot de BRD. Inmiddels begon de SU zelf uiteen te vallen, de Baltische staten scheidden zich als eerste af. Gorbatsjov verloor de controle over de gebeurtenissen en raakte de macht kwijt aan Boris Jeltsin. Jeltsin hief de SU in december 1991 op en verbood de communistische partij. In zijn afscheidsrede op 25 december 1991 zei Gorbatsjov: Er is een eind gemaakt aan de Koude Oorlog. (3) en (4) Deelconclusie 1 De Koude Oorlog is ontstaan na de Conferentie van Jalta in 1945, hoewel er al spanningen waren tussen de VS en de SU vanaf De relatie tussen de VS en de SU verbeterde toen ze bondgenoten werden in de WO2. Op de Conferentie van Jalta werden weinig concrete afspraken gemaakt, maar het werd er wel duidelijk dat er een kapitalistisch en een communistisch blok zouden worden gevormd. De verdeling van een kapitalistisch en een communistisch blok, die uit deze Conferentie voortkwam, betekende het startsein voor de Koude Oorlog. De belangrijkste gebeurtenis van de Koude Oorlog was de Cuba-crisis. Hier was de dreiging van een atoomoorlog heel tussen de VS en de SU heel groot. Pagina 15 van 46

16 De Koude Oorlog kwam officieel ten einde in 1991, nadat het communisme viel en de SU ophield te bestaan. Nederland van 1945 tot ongeveer 1955 Deelvraag 2: Hoe zag Nederland er vlak na de Tweede Wereldoorlog uit en hoe kwam het tijdens de periode van ideologische blokvorming terecht in het Westerse kamp? Na de Tweede Wereldoorlog lag Nederland helemaal in puin. Er werd begonnen aan de wederopbouw, die tot het einde van de jaren 50 zou duren en Nederland uiteindelijk meer welvaart zou brengentijdens de periode van ideologische blokvorming, van 1945 tot ongeveer 1955, werden er twee ideologische blokken gevormd. Een communistisch en een kapitalistisch blok. Hoe kwam Nederland in het Westerse blok terecht? En hoe zag Nederland er mentaal en economisch uit na de Tweede Wereldoorlog? Het leven in Nederland vlak na de Tweede Wereldoorlog De oorlog was in de eerste naoorlogse jaren nog volop aanwezig. Dat kon ook niet anders, want de gevolgen van de Duitse bezetting beheersten nog letterlijk het dagelijks leven. Er was onzekerheid over het lot van gedeporteerde naasten, primaire levensbehoeften gingen nog volgens het bonnensysteem uit de oorlog, materiële schade moest worden hersteld en er was een tekort aan woongelegenheid. Er leefde bovendien een sterke behoefte aan herdenken en berechten. Van Amsterdam tot in de kleinste Nederlandse dorpjes werden gedenkplaatsen opgericht. Vooral de berechting van collaborateurs kreeg de eerste jaren veel aandacht. Kranten maakte grote, uitgebreide verslagen en de publieke tribune van het Amsterdamse Bijzonder Gerechtshof was in 1947 te klein voor alle belangstellenden in het proces tegen Nederlands meest beruchte jodenjaagster Ans van Dijk. Het publiek had ook veel belangstelling voor wat kampgevangenen hadden doorstaan. Veel overlevenden uit de concentratie- en vernietigingskampen grepen naar de pen om te vertellen wat ze allemaal hadden meegemaakt in de kampen. Deze boeken verkochten heel goed. Van Terug uit de Hel van Buchenwald van Karel van Staal (1945) werden bijna exemplaren verkocht. Behalve op papier deden teruggekeerde gevangenen ook hun verhaal op de radio, op openbare vergaderingen en in kranten. Meestal waren dit dan gevangenen die vanwege hun politieke bezigheden gevangen hadden gezeten. Joodse overlevenden traden minder in de openbaarheid. Anders dan het clichébeeld wil, hadden medici na de Tweede Wereldoorlog wel degelijk besef over alle gevolgen van de oorlogsellende. Tijdens de bezetting nog werd de uitgave voorbereid van het Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, waarvan de eerste editie verscheen in het najaar van In de beginjaren vormde geestelijke oorlogsschade het hoofdonderwerp van het blad. Volgens het blad was er onder meer nazorg nodig voor Joodse kinderen, oorlogswezen, teruggekeerde gevangenen, verzetsmensen en kinderen van NSB ers en SS ers. In de beginjaren na de WO2 werden er ook veel onderzoeken gestart naar de gang van zaken tijdens de bezetting. Zo stelde het Rode Kruis in 1947 de Pakettencommissie in, die einde dat jaar rapporteerde over de nalatigheid van het Rode Kruis bij het helpen van Nederlandse kampgevangenen. Tussen 1947 en 1952 vond de Parlementaire Enquête naar het Regeringsbeleid tijdens de oorlog plaats. En na een oproep stuurden talloze Nederlanders hun documenten naar het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, om zo de recente gebeurtenissen uit de oorlog vast te Pagina 16 van 46

17 laten leggen. Deze sfeer sloeg na enkele jaren om. De boeken over wat mensen hadden meegemaakt in de kampen werden in de uitverkoop gezet en er werd minder aandacht besteed aan de oorlog. Pas na 1966 begonnen er weer stukken te verschijnen over de oorlogsgevolgen. Hetzelfde gebeurde met de verzetsbiografieën: tussen 1945 en 1948 verscheen een flinke stapel, in de daaropvolgende jaren alleen een levensschets van de communiste Hannie Schaft. Pas halverwege de jaren 60 werden er weer wat meer boeken verkocht over de oorlog en vanaf midden jaren 80 nam de verkoop van oorlogsdocumentatie heel sterk toe. De logische verklaring voor deze omslag eind jaren 40, is dat de mensen verzadigd waren. Men wilde niet meer herinnerd worden aan het leed uit de Tweede Wereldoorlog. Het Nederlandse klimaat van tucht en orde in die jaren bevorderde de zwijgzaamheid. Flink zijn werd beschouwd als de beste remedie om de narigheid van de oorlog te boven te komen. Anders dan in andere door de Duitsers bezette landen zoals Frankrijk en Denemarken was hier de aandacht voor de gezondheidsproblemen van kampgevangenen van korte duur. Ook de voormannen uit het voormalige verzet vonden dat het normale leven weer zijn herintrede moest doen. Daarom werden de klinieken waar verzetslieden herstelden van hun oorlogstrauma s al in 1949 gesloten. Het was beter om alle energie te steken in de wederopbouw dan om alsmaar te blijven hangen in de verhalen over en gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Maar de stemming veranderde niet alleen door economische en mentale factoren. Net zo belangrijk waren de politieke ontwikkelingen. Nog vóór het einde van de WO2 was er een nieuwe oorlog begonnen, de Koude Oorlog, waardoor Duitsland van vijand veranderde in bondgenoot en de SU van bondgenoot in vijand. Deze verandering versterkte de neiging om de Tweede Wereldoorlog tot het verleden te verklaren. Het communisme was de nieuwe, totalitaire vijand. Het gangbare beeld dat in Nederland alleen het verzet aandacht kreeg tot eind jaren 60, verhult dat er in die jaren ook over het Ijzeren Gordijn gesproken werd. Van het verzet was na de communistische coup in Praag in 1948 geen sprake meer. De communistische verzetslieden die als goed uit de oorlog waren gekomen, werden nadien versleten voor de NSB ers van de toekomst. In 1949 werden ze zelfs uit de Vereniging van Ex-Politieke Gevangenen (Expogé) gezet. De opkomst van het communisme in Nederland Het communisme was destijds geen onbeduidende stroming. Het hele gebied achter het Ijzeren Gordijn was natuurlijk communistisch en in Frankrijk en Italië zaten ook communisten in de regering. Ook in Nederland maakten de communisten bij de verkiezingen van 1948 een grote winst. (11) De grote winst van de CPN was niet onlogisch of totaal onverwacht, maar toch schokkend voor degenen die het opkomende communisme als een groot gevaar beschouwden. Meer dan een half miljoen mensen (10,56% van de kiezers) brachten hun stem uit op deze partij. In Noord-Holland verwierf de CPN bij de eerste naoorlogse provinciale verkiezingen 18 Statenzetels. Even later behaalde de partij bij de Amsterdamse raadsverkiezingen 15 zetels, evenveel als de PvdA, maar de CPN werd de grootste van de stad op enkele duizenden stemmen. Hoe kwam het dat mensen zo massaal voor de CPN stemden? Om twee redenen. Ten eerste had de communistische beweging internationaal (onder leiding van Stalin) en nationaal (in het verzet) een prominente rol gespeeld in de strijd tegen de nazi s. Ten tweede hadden de Nederlandse communisten de roep om politieke eenheid en het opgeven Pagina 17 van 46