De Koude Oorlog:

Transcriptie

1 De Koude Oorlog: (10.1) Onderzoeksvragen : Wat waren de oorzaken van de Koude Oorlog? Waardoor raakte Europa verdeeld in 2 ideologische blokken en waardoor groeide de spanning tussen deze blokken ( )? Kenmerkende aspecten : De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog. De Koude Oorlog; was een tijd van vijandigheid tussen communistische en kapitalistische landen, met name tussen de Sovjet Unie en de Verenigde Staten, tussen 1945 (met de oprichting van het IJzeren Gordijn ) en 1989 (de val van de Berlijnse Muur). Alhoewel er nooit een regelrechte oorlog tussen de twee landen is geweest, zijn er oorlogen tussen bondgenoten van beide landen geweest en hebben de landen elkanders tegenstanders gesteund. Er was een constant gevoel van dreiging dat beide partijen voelden. Vanaf 1941 werkten de Sovjet Unie en de westerse landen samen in de strijd tegen de as mogendheden. De meeste landen werden na de oorlog ook lid van de opvolger van de Volkenbond de Verenigde Naties (VN, UNO). Men beloofde de geschillen voortaan via de VN op te lossen. 1

2 Tegen het einde van de oorlog liep de spanning tussen de bondgenoten echter snel op. Tijdens de Conferenties van Jalta (feb. 45) en van Potsdam in juli 1945 werden de grote mogendheden het niet eens over de vredesregeling met Duitslanden over de nieuwe machtsverhoudingen in Europa. Jalta (feb. 1945) Potsdam (juli 1945) Aanwezig: Churchill (Eng), Roosevelt (USA), Stalin (USSR) Afspraken o.a. Oprichting Verenigde Naties Duitsland zou worden verdeeld in 4 bezettingszones. Afspraken over invloedssferen in Europa. De grenzen van Polen zouden ten koste van Duitsland naar het westen opschuiven. Russen zouden mee gaan vechten tegen Japan. Aanwezig: Attlee (Eng), Truman (USA), Stalin (USSR) Afspraken uit Jalta verder uitgewerkt, maar de spanningen nemen toe. Onenigheid over het bestuur in en de aanpak van de bezettingszones en de landen binnen de invloedssfeer. Amerika had de Atoombom ontwikkeld en Stalin voelde zich bedreigd. Na Hiroshima (aug. 1945) (VB HC) werd dit nog eens versterkt! De 4 bezettingszones Groot Brittannië USSR Duitse gebieden die naar Polen en de USSR zouden gaan. USA Frankrijk Zoek de verschillen in de 3 kaartjes. Europa voor WO 1 Europa voor WO 2 Europa 1946 Berlijn 1946 Iron Curton speech Churchill

3 Dat het wantrouwen toenam was natuurlijk ook logisch omdat: de politiek economische systemen van de USA en de USSR lijnrecht tegenover elkaar stonden. USA (democratisch kapitalisme) USSR (communisme, na 1917) Gebaseerd op de ideeën van de Verlichting en de Franse/ Amerikaanse Revolutie (zie 7.2, 7.4 en 8.4). Gebaseerd op de leer van Karl Marx (zie 8.4). Vrijheid van het individu staat centraal, democratische besluitvorming, meerpartijenstelsel, vrije verkiezingen, vrijheid van meningsuiting. Politiek Volksdemocratie waarbij de groep centraal staat, presteren naar vermogen en gebruiken naar behoeften, eenpartijstelsel, geen vrijheid van meningsuiting, totalitair systeem waarbij de overheid het hele leven van de burgers controleert. Kapitalisme: vrijemarkt economie, wet van vraag en aanbod geldt, productiemiddelen in handen van particulieren, grote verschillen tussen arm en rijk. planeconomie: de prijzen en de productie worden bepaald door de overheid (5 jarenplannen), productiemiddelen zijn in handen van de overheid, de landbouw is gecollectiviseerd, in principe zijn de inwoners gelijk en heeft iedereen een baan met een gelijk salaris (klasseloze samenleving). Dat de Sovjet Unie het Westen niet vertrouwde was logisch omdat: de USSR in 150 jaar 3 x door een Westers land was aangevallen, te maken had met een buitenwereld die politiek economisch totaal tegengesteld was en het land in tegenstelling tot de USA nog geen A bom had. Daardoor groeide bij Stalin de behoefte aan controle over gebieden die van strategisch belang werden geacht. Hij gebruikte de afspraken over invloedssferen om in Oost Europa volksdemocratieën naar het model van de Sovjet Unie te creëren. Deze landen werden zowel politiek als economisch van de USSR afhankelijke landen (= satellietstaten). Samen met de Sovjet Unie vormden deze groep landen het Oostblok. Het Westen vertrouwde de bedoelingen van de USSR steeds minder en zag steeds meer landen in Oost Europa communistisch worden. Men ging tegenmaatregelen nemen en in 1947 probeerde president Truman een dam op te werpen tegen communistische expansie door: De afkondiging van de Trumandoctrine (= elk land dat zich bedreigd voelde door het communisme kon voortaan rekenen op Amerikaanse steun). Dit was een vorm van containmentpolitiek (machtsuitbreiding van tegenstanders in perken). Deze doctrine zou er voor gaan zorgen dat de USAzelfs (antidemocratische) dictatoriale regimes zou gaan steunen! Het stimuleren van de Europese samenwerking/eenwording. 3

4 In aansluiting op de Truman doctrine lanceerde de USA het Marshallplan (1947) (VB HC). Wat hield het in? Het Marshall Plan was een omvangrijk materieel hulpplan, dat op initiatief van de toenmalige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George C. Marshall na de Tweede Wereldoorlog in werking trad. Dit Europees Herstel Programma was gericht op de economische wederopbouw van de door de oorlog getroffen landen in Europa. Wat wilde men hiermee bereiken? Politiek doel: een welvarend Europa zou zich niet aangetrokken voelen tot het communisme, de financiële steun was dus eigenlijk gewoon een onderdeel van de containment politiek. Economisch doel: een economisch sterker Europa zou een beter afzetgebied vormen voor Amerikaanse producten ERP = European Recovery Plan Welke visies m.b.t. het Marshallplan herken je in de afbeeldingen? 4

5 In aansluiting op de Truman doctrine lanceerde de USA het Marshallplan (1947) (VB HC). De Russische leiders wezen het plan af, zij wilden geen Amerikaanse invloed en pottenkijkers op hun grondgebied. Onder Russische druk moesten ook de andere Oostbloklanden het aanbod afslaan. Zo verscherpte het Marshallplan de tegenstellingen tussen Oost en West. Can he block it? Situatie Duitsland direct na de oorlog: Duitsland en de stad Berlijn waren verdeeld in 4 bezettingszones. De westerse zones ontvingen hulp vanuit het Marshallplan terwijl in de Russische zone veel machines en gereedschappen in beslag werden genomen als een vorm van herstelbetalingen. Toen in 1948 in de westerse zones een gemeenschappelijke munt (D mark) werd ingevoerd reageerden de Russen met een blokkade van Berlijn. (histoclip) De Russen hoopten dat de westerse mogendheden hun deel van Berlijn (dat geheel in Russisch gebied lag) zouden opgeven. Amerika organiseerde echter een luchtbrug om de West Berlijners van alle levensbehoeften te voorzien. Blokkade van Berlijn ( ), enkele cijfers vluchten, kosten $ 2,5 miljard In april 1949 landde er elke minuut een vliegtuig. In totaal is meer dan ton voedsel, kolen, geneesmiddelen e.d. vervoerd. 5

6 Gevolgen blokkade van Berlijn: 1. de Westerse landen voelden zich bedreigd door de Russen en richtten in 1949 een militair bondgenootschap op (= de NAVO (Noord Atlantische Verdragsorganisatie)) 2. daarnaast werden in datzelfde jaar de 3 westelijke zones samengevoegd tot de BRD ( Bundesrepublik Deutschland ) 3. de Russen riepen daarna hun Oostzone uit tot de DDR ( Deutsche Demokratische Republik ) en 4. toen in 1955 West Duitsland (BRD) tot de NAVO toetrad reageerde de USSR met de oprichting van het Warschaupact. De tweedeling van Europa en de wapenwedloop waren het gevolg! De angst zat er na de blokkade van Berlijn in het Westen goed in maar door de gebeurtenissen in de jaren daarna nam deze alleen nog maar toe omdat: 1. ook de USSR in 1949 de beschikking kreeg over een A bom (Russische spionage in de USA) 2. er met het uitroepen van de Volksrepubliek China (1949) door Mao Zedong een tweede communistische grootmacht ontstond. Dit versterkte de angst van de Verenigde Staten voor de vorming van een communistisch blok in Azië. Met de containmentpolitiek en door verwijzing naar de dominotheorie probeerden de Verenigde Staten verdere verspreiding van het communisme te voorkomen. 6

7 In China nam men het economische model van de Sovjet Unie over. Op het platteland werd een landbouwcollectivisatie doorgevoerd. Alle handels en industriële ondernemingen kregen een vijfjarenplan opgelegd, met nadruk op de zware industrie. Mao probeerde een eigen weg naar het communisme te vinden en voerde de Grote Sprong Voorwaarts ( ) in. Collectieve boerderijen werden samengevoegd tot ʹvolkscommunesʹ, die zelfvoorzienend moesten zijn. Dit alles onder dwang. Het werd een grote mislukking en kostte ongeveer 45 miljoen mensen het leven. In 1961 namen meer praktisch ingestelde communisten het roer van Mao over, maar Mao bleef partijleider en weigerde zijn fouten toe te geven. De angst voor het communisme nam verder toe vanwege de Korea oorlog ( ): 3. In 1950 viel het communistische Noord Korea het onder Amerikaanse invloedssfeer vallende Zuid Korea binnen. De Koude Oorlog werd hier een hete oorlog. De Amerikanen zorgden ervoor dat in de veiligheidsraad van de Verenigde Naties een resolutie werd aangenomen om Zuid Korea te steunen (omdat de Russen bij de vergadering afwezig waren konden ze deze resolutie niet met een veto tegenhouden!). Uiteindelijk bestond die militaire steun aan Zuid Korea uit een troepenmacht waaraan naast troepen van de Verenigde Staten nog vijftien landen (o.a. Nederland) deelnamen. De Amerikaanse generaal Douglas MacArthur werd benoemd tot bevelhebber. In het heetst van de strijd wilde MacArthur atoombommen gaan inzetten. Hij werd door Truman ontslagen en in 1953 kwam er een wapenstilstand. Er is nooit een vredesverdrag gesloten, waardoor het conflict formeel nog steeds voortduurt. Herhaling: de angst zat er na de blokkade van Berlijn in het Westen goed in maar door de gebeurtenissen in de jaren daarna nam deze alleen nog maar toe omdat: 1. ook de USSR in 1949 de beschikking kreeg over een A bom 2. in 1949 de communisten o.l.v Mao Zedong de macht kregen over het vasteland van China 3. in 1950 het communistische Noord Korea het door de USA gesteunde Zuid Korea binnen vielen. Onder andere hierdoor ontstond er in de USA een hysterische heksenjacht op communisten. Dit wordt de periode van het Mccarthyisme genoemd. Het fenomeen is genoemd naar de republikeinse senator McCarty die tijdens een redevoering over communisten in de Verenigde Staten (1950) (VB HC) een lijst toonde met zogenaamd alle namen van bekende communisten, die voor het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken werkten. Door (valse, ongegronde op roddels gebaseerde) beschuldigingen kwamen velen kritische, maar onschuldige Amerikanen op zwarte lijsten terecht. Ze raakten hun baan kwijt of werden gevangengenomen, zodat hun carrière werd verwoest. (YouTube 0 3:10). Recognizing a communist (1 min.) McCarthy met zijn beroemde (op vage geruchten) gebaseerde lijst 7

8 Deze cartoon introduceerde het begrip McCarthyisme in de wereldgeschiedenis Bekende slachtoffers van het McCarthyisme Hoe dacht de tekenaar over Charlie de Chaplin politiek van Albert senator Einstein, Hij werd van "anti Amerikaanse R. Oppenheimer McCarthy? activiteiten". Tijdens de Bertolt Brecht promotie in 1952 van zijn film Thomas Mann Limelight in Engeland besloot hij Orson Welles niet meer naar de Verenigde Staten terug te keren. McCarthyisme in de USA anno 2015 Nadat de Bondsrepubliek Duitsland lid was geworden van de NAVO en de DDR van het Warschaupact, leek de Oost Westverhouding in Europa gestabiliseerd. De leiding van de Sovjet Unie (Chroesjtsjov = opvolger Stalin) streefde sinds de dood van Stalin in 1953 zelfs naar meer ontspanning (vreedzame co existentie). In de praktijk leidde de politiek van Chroesjtsjov echter juist tot het tegenovergestelde. Het kwam echter niet tot een directe confrontatie omdat men in het westen de bestaande invloedssferen accepteerde, twee voorbeelden: vb 1. Na de dood van Stalin dacht men in Hongarije dat het communisme zou kunnen worden aangepast. Maar de Russen lieten dat niet toe en de bevolking kwam in 1956 in opstand. Deze opstand werd uiteindelijk neergeslagen door troepen van het Warschaupact. 8

9 DewoedeoverdemanierwaaropinOost Europa de vrijheid onderdrukt werd, was in West Europa onverminderd groot. Als op 4 november 1956 de Russische tanks Boedapest binnenrollen, beleeft ook Nederland een explosie van communistenhaat. Drie dagen lang woedt er een veldslag rond het CPN hoofdkwartier (Communistische Partij Nederland) Felix Meritis (VB HC) in Amsterdam. (zie aflevering andere tijden, 24 min). In dit gebouw was de redactie van De Waarheid (de partijkrant) gehuisvest. De Waarheid had in de jaren daarvoor het Russische communisme gesteund. Koppen van de Waarheid en de Telegraaf op Invloed gebeurtenissen in de Koude Oorlog op uitslag CPN ( ). Uitslag 2 e Kamerverkiezingen voor de CPN JAAR % STEMMEN ,6 % ,7% ,7% vb 2. 2 e Berlijnse crisis (1961). In de jaren vijftig werden de inwoners van de Oostbloklanden ontevreden over het gebrek aan vrijheid. Daarom vluchtten miljoenen burgers uit de DDR uit hun land. Dat kon dankzij een gaatje in het IJzeren Gordijn : de doorgang van Oost naar West Berlijn. Om die leegloop te stoppen liet de Oost Duitse regering (met toestemming van de leider van de USSR, Chroesjtsjov) in 1961 een muur bouwen die Oost van West Berlijn afsloot. Het Westen accepteerde net als in Hongarije de bestaande invloedssferen en bleek niet bereid tot militaire interventie. DDR burgers stemmen met de voeten 9

10 10

11 2 e Berlijnse crisis (1961) Het Westen accepteerde ook hier de bestaande invloedssferen en bleek niet bereid tot militaire interventie. Wel kwam president J.F. Kennedy in juni 1963 persoonlijk naar West Berlijn om de bevolking een hart onder de riem te steken en de vastbeslotenheid van de Amerikanen te tonen om de vrijheid te beschermen. Tijdens dit bezoek hield hij zijn wereldberoemde Ich bin ein Berliner toespraak (VB HC) Het was een geweldige morele opsteker voor de West Berlijners, die in een enclave diep in de DDR leefden en een mogelijke Sovjetbezetting vreesden. Link naar youtube. Voor Chroesjtsjov was het uitblijven van een Westerse reactie misschien wel de reden om nog een stapje verder te gaan. In 1962 krijgt de wereld dan ook te maken met de meest riskante confrontatie tussen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie, de Cubacrisis. In Cuba was na een revolutie Fidel Castro aan de macht gekomen. De Amerikanen zagen hem als een pion van Moskou en steunden zijn tegenstanders om Cuba binnen te vallen. Toen dit mislukte besloot Chroesjtsjov (ook als tegenwicht voor Amerikaanse raketten in Europa en Eurazië) raketten te installeren op Cuba. Zo kon hij Castro beschermen en de USA onder druk zetten. De aanwezigheid van raketten met een kernlading op Cuba kwam aan het licht door fotoʹs van Amerikaanse U2 verkenningsvliegtuigen. Kennedy reageerde echter vastberaden en blokkeerde het eiland met marineschepen. Hij dreigde zelfs met een kernoorlog. Op het allerlaatste moment bond Chroesjtsjov in, de Russische schepen met raketten keerden om installaties werden afgebroken. De Amerikanen beloofden Castro ongemoeid te laten en hun raketinstallaties in NAVO land Turkije te ontmantelen. 11

12 Wat wil de tekenaar duidelijk maken? Cartoon Cubacrisis 10.1 De Koude Oorlog ( ). Ontspanning Na de Cubacrisis drong bij beide partijen het besef door dat de Koude Oorlog dreigde uit te lopen op een onbeheersbaar nucleair conflict. Het streven naar crisisbeheersing leidde tot verbetering van de communicatie en tot wapenonderhandelingen. Zo leidde de Cubacrisis tot: een directe telefoonverbinding tussen de presidenten van de USA en de USSR (hot line) een akkoord voor een verbod op bovengrondse kernproeven verdere onderhandelingen over wapenreducties. In de jaren 70 werden in enkele akkoorden beperkingen gesteld aan het aantal intercontinentale en vanaf onderzeeërs gelanceerde ballistische raketten. SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) 1972 (VB HC). De presidenten Brezjnev (L)(USSR) en Nixon (R)(USA) bijeen voor het SALT I overleg 12

13 Ruimterace De rivaliteit tussen Oost en West kwam ook tot uiting in de sport, wetenschap en ruimtevaart. Joeri Gagarin 1961 de 1 e man in de ruimte Neil Armstrong 1969 de 1 e man op de maan USA USSR Olympische medailles zomerspelen 13

14 14

15 15