Gedragsstudie - Siberian Husky

Transcriptie

1 Gedragsstudie Siberische Husky s Deel 1. De enquête Devi Hermsen en Paul Koene, Wageningen Universiteit Nu ruim een jaar geleden werd ik warm welkom geheten in de wereld van de sledehondensport in Nederland. Via mijn studie biologie kreeg ik de mogelijkheid om mij te verdiepen in deze bijzondere wereld, een mogelijkheid die ik met beide handen aanpakte. Door deelname aan een online vragenlijst en de gastvrijheid die aangereikt werd om gedragsobservaties te doen bij verschillende adressen, werd ik zeer positief tegemoet getreden door Nederlandse mushers. Vanuit verschillende hoeken kreeg ik veel medewerking maar ook veel vragen over de wetenschappelijke achtergrond. Het werd mij duidelijk dat mushers in Nederland erg intensief met hun honden en de sport bezig zijn en ook erg geïnteresseerd zijn in achterliggende kennis. Door die gedeelde nieuwsgierigheid was het erg prettig werken met iedereen. Op verzoek zullen we - mijn begeleider Paul en ik - een selectie presenteren van de resultaten van het onderzoek. We hebben het in twee delen gesplitst: in deze MusH kunt u het doel en de opzet van het onderzoek vinden, en een selectie van de uitkomsten van de online enquête. In de volgende editie van MusH zullen de meest opvallende resultaten van de gedragsobservaties gepresenteerd en toegelicht worden. Hoewel misschien in de ogen van mushers de resultaten niet verrassend zullen zijn, is het de eerste keer dat dergelijke resultaten wetenschappelijk zijn vastgelegd en daardoor vanuit academisch oogpunt waarde hebben. Iets wat mogelijk is gemaakt door iedereen die zijn medewerking heeft gegeven aan het onderzoek. Devi Hermsen Doel en opzet van het onderzoek De sledehondensport heeft grote publieke bekendheid in het buitenland, vooral in Noord- Amerika. Er gaat daar veel geld om in de sledehondensport en er wordt wetenschappelijk onderzoek gedaan naar een paar aspecten van de sport en de dieren zoals specifieke voeding en welzijn. Dit staat in tegenstelling tot de Nederlandse situatie waar de sledehondensport niet erg algemeen bekend is en het aantal wetenschappelijke artikelen over sledehonden erg beperkt is. Aan gedrag van sledehonden is al helemaal geen onderzoek gedaan. Dit gebrek aan vastgelegde kennis is een groot obstakel om duidelijk te krijgen hoe het er precies aan toegaat binnen de wereld van de sledehondensport. Dit onderzoek is vanuit belangstelling voor het gedrag van het dier gestart. Vooral de kwaliteit van het leven, het welzijn van dieren, is tegenwoordig erg belangrijk zowel voor de houder, de maatschappij, de politiek, maar vooral de dieren zelf. Het doel van dit onderzoek was dan ook om voor het eerst een overzicht te krijgen van aspecten van het leven van de sledehond en zo antwoord te geven op de vraag: Hoe gaat het met de sledehonden in Nederland? Om te proberen deze veelomvattende vraag te beantwoorden is gekozen om het gedrag en de huisvesting van de sledehonden te bestuderen om een eerste indruk te krijgen van de kwaliteit van leven van de sledehonden. Bij de Wageningen Universiteit worden vele aspecten van dieren vanuit vele disciplines bestudeerd. Gedrag en welzijn van landbouwhuisdieren, gezelschapsdieren, dierentuindieren en sport dieren staat daarom veelal centraal. We hebben voor dit onderzoek gebruik gemaakt van een model over dierenwelzijn dat veel gebruikt wordt binnen de EU (in het internationale project Welfare Quality) om houvast te hebben bij ons onderzoek naar het gedrag en de huisvesting van de dieren. Vier aspecten van het leven van de sledehond worden vanuit dit perspectief onderzocht, nl. voeding, huisvesting, gezondheid en gedrag. Het onderzoek is gestart met een literatuurstudie en 1-21

2 een enquête. Volgende MusH geven we de resultaten van de gedragsstudies en een samenvatting van de hele studie. Nu geven we eerst de ruwe uitkomsten van de internetenquête met een korte bespreking van wat resultaten. Selectie van gemiddelde uitkomsten online enquête De volgende data zijn ruwe data en zijn in deze studie gebruikt als bron om een beeld te krijgen over voeding, huisvesting en gezondheid van sledehonden in Nederland. Van de 115 vragen in de originele enquête worden hier 46 vragen gepresenteerd. Om privacy redenen zullen antwoorden op open vragen niet naar buiten worden gebracht. De online enquête is door 33 verschillende mushers ingevuld. De getallen achter de antwoorden geven ofwel het aantal antwoorden of het percentage (%) van de antwoorden die de mushers hebben aangevinkt. Bij de meeste vragen waren meerdere antwoorden mogelijk waardoor het kan voorkomen dat bij sommige vragen het totaal boven de 100% uitkomt. Antwoorden waar 0% van de mushers voor had gekozen zijn in deze weergave weggelaten. Bij sommige vragen laat een grafiek zien hoe de verdeling van antwoorden was. Het gemiddelde wordt daarna globaal aangegeven. Veel leesplezier en tot de volgende MusH, Devi en Paul. 2-21

3 Algemene vragen Wat is uw leeftijd? Gemiddelde leeftijd: 45 jaar Hoeveel personen in uw huishouden nemen deel aan de sledehondensport? Gemiddelde waarde: 1.74 personen 3-21

4 In welke provincie woont u? Groningen 1 Friesland 2 Drenthe 1 Overijssel 2 Flevoland 1 Gelderland 1 Utrecht 2 Noord-Holland 2 Zuid-Holland 9 Zeeland 0 Noord-Brabant 7 Limburg 4 Hoeveel Siberische Husky's heeft u? Hoeveel andere sledehonden heeft u? Gemiddeld ruim 7.5 Siberische Husky s De meesten hebben geen andere sledehonden, maar voor wie ze wel heeft is het gemiddelde

5 Hoeveel niet-sledehonden heeft u? De meesten hebben geen andere honden, maar voor wie ze wel heeft is het gemiddeld 1.50 andere honden. Tot welk type musher rekent u zichzelf? Amateur % Intensief amateur % Professioneel 6.25 % Waar beoefent u de sport? Nederland % Buitenland zonder sneeuw (karrenraces) % Buitenland met sneeuw % Voor welke afstanden bereidt u zich voor met uw team? Sprint % Middle Distance (vb. Alpentrail) % Long Trail (vb. Finnmarksloiped, Iditarod of Yukon Quest) 6.25 % 5-21

6 Huisvesting Hoe huisvest u uw honden? Kennel % Op een veld % In huis % Loslopend in de tuin % Heeft de kennel een overdekking? Nee % Ja, kennel staat binnen 6.25 % Ja, kennel staat buiten maar heeft (gedeeltelijk) dakbedekking % Welk type vloer heeft de kennel? Beton % Aarde 5.88 % Gras 5.88 % Steen % Hoe vaak maakt u de kennel schoon? Meerdere malen per dag % Een keer per dag % Hoe groot is uw grootste kennel in m2? Gemiddelde waarde: 21 m2 6-21

7 Hoeveel honden gaan maximaal in die grootste kennel? Gemiddelde waarde: 3.53 honden Hoe maakt u de indeling van de kennel(s) meestal? % Bepaal ik door ad random verschillende honden bij elkaar te zetten en uit te proberen % Bepaal ik door van te voren de hiërarchie goed samen te stellen en zo uit te proberen % Al mijn honden zitten in dezelfde kennel Indien u een speelveld heeft: Hoeveel m2 is het speelveld? Gemiddeld bijna 400 m2 7-21

8 Maximaal hoeveel honden lopen er per keer op het veld? Gemiddelde waarde: 10 honden Maakt u gebruik van stroom als extra omheining? ja % nee % Welk type ondergrond heeft het veld? Gras % Aarde % Zand % Beton/Steen % Staat er begroeiing op het veld? Nee, kaal veld % Bomen % Struiken % Staan er verrijkingsobjecten op het veld? Nee % Speeltoestel/klimtoestel % Boomstammen % Hondenspeeltjes % Aangebracht hoogteverschil % 8-21

9 Hoe vaak per dag gaan de honden op het veld? Gemiddelde waarde: ruim 4 keer Hoeveel uur totaal per dag zijn de honden op het veld? Gemiddelde waarde: 5,5 uur, maar het is heel variabel. 9-21

10 Blessures en gezondheid Welke blessures is/zijn wel eens voorgekomen bij uw honden tijdens het droog trainen en racen (zonder sneeuw)? Diarree % Maagklachten 3.13 % Open wond aan voet % Spier/gewrichtsblessures voorpoten of schouder % Spier/gewrichtsblessures achterpoten % Oververhitting % Problemen aan luchtwegen 9.38 % Welke blessures is/zijn wel eens voorgekomen bij uw honden tijdens het trainen en racen in de sneeuw? Diarree % Maagklachten 9.38 % Open wond aan voet % Spier/gewrichtsblessures voorpoten of schouder % Spier/gewrichtsblessures achterpoten % Oververhitting 9.38 % Problemen aan luchtwegen 9.38 % Welke blessures zijn de meest voorkomende in uw team? Diarree % Open wond aan voet % Spier/gewrichtsblessures voorpoten of schouder 9.38 % Spier/gewrichtsblessures achterpoten 3.13 % Oververhitting 3.13 % Problemen aan luchtwegen 3.13 % Welke grenstemperatuur gebruikt u om te trainen? Gemiddelde waarde: graden Celsius 10-21

11 Meet u de temperatuur altijd exact in graden Celsius? ja % nee % Houdt u rekening met de luchtvochtigheid? Ja, ik bekijk altijd exact de luchtvochtigheid % Ja, ik maak een schatting van de luchtvochtigheid % Soms % Nee 3.13 % Indien u nestjes fokt, bent u erkend door de Raad van Beheer? Ja % Nee 3.13 % Ik fok geen nestjes % Behoudt u de pups zelf of gaan deze ook naar derden? Ik behoud de pups zelf % Pups worden verkocht aan derden % Wat doet u met honden die geen goede trekhond blijken te zijn? Wordt bij uzelf recreatief sledehond % Wordt bij uzelf eigen huishond % Wordt huishond bij een ander 3.33 % Gaat als sledehond naar een andere musher % Op het maximale trainingsniveau, hoe vaak per week traint u uw honden? Gemiddelde waarde: ruim 3.5 keer per week

12 Onder welke omstandigheden gebruikt u booties bij de honden? Preventief tijdens droog rennen 3.13 % Preventief in sneeuw % Bij eerder opgelopen verwondingen en blessures tijdens droog % rennen Bij eerder opgelopen verwondingen en blessures tijdens rennen in de % sneeuw Wat doet u met loopse honden? Oestruscyclus onderdrukken 7.69 % Loopse honden apart houden % Niet van toepassing % Wanneer ontwormt u uw honden? Eens per jaar preventief % Meerdere malen per jaar preventief % Alleen bij besmetting 6.25 % Hebt u in uw ervaringen als musher ooit de indruk gehad dat er op een wedstrijd buiten Nederland door een team doping was gebruikt? ja % nee % En in Nederland? nee % Wat is een reden geweest om een hond te laten inslapen? Chronisch ziek % Te ernstige verwonding of te pijnlijke ziekte % Volkomen onhandelbaar 3.13 % Te oud geworden % Niet van toepassing (nog nooit een hond laten inslapen) % 12-21

13 Voeding Hoe vaak per dag krijgen de honden voer op een dag zonder training? Gemiddelde waarde: 1.78 keer per dag Worden de honden extra bijgevoerd na inspanning? ja % nee % Geeft u uw honden bouillon te drinken? Nee % Ja, voor elke training % Ja, alleen voor zware trainingen 9.38 % Ja, voor elke wedstrijd % Welk type voer krijgen uw honden? Vlees (Rauwvoer) % Natvoer (blikvoer) 6.25 % Droogvoer (Brokken) % 13-21

14 Let u bij voerkeuze op bepaalde ingrediënten? Nee, ik ga ervan uit dat het voerbedrijf dat goed heeft samengesteld % Vetgehalte % Eiwitgehalte % Samenstelling mineralen % Samenstelling vitaminen % Welk merk voer gebruikt u meestal? Anders % Fokker % Greenheart % Pro Plan % Royal Canin % Wat in de voeding past u aan voor een intensieve training/wedstrijd? 1) Niet 2) 3) Omlaag 4) Daar let ik niet op Omhoog Energiegehalte % % 0.00 % % Vetgehalte 9.38 % % 3.13 % % Eiwitgehalte % % 3.33 % % 14-21

15 Gedragsstudie Siberische Husky s Deel 2 Devi Hermsen, MSc en Paul Koene, PhD, Wageningen Universiteit Eind 2008 is het onderzoek gestart naar het wel en wee van sledehonden in Nederland. Als leidraad voor het onderzoek heeft het zogenaamde Welfare Quality-protocol gediend. De kwaliteit van het leven van de sledehond wordt daarin met behulp van 4 criteria bekeken: namelijk voeding, huisvesting, gezondheid en gedrag. In de vorige editie van MusH zijn de eerste resultaten van het onderzoek weergegeven. Hierin was voornamelijk een selectie van de uitkomsten van de enquête te vinden om een beeld te krijgen van de eerste 3 criteria, namelijk voeding, huisvesting en gezondheid van sledehonden. In deze editie van MusH zullen we de uitkomsten presenteren van het 4 e criterium, het gedrag. Een selectie van de resultaten van de gedragsobservaties wordt gepresenteerd en toegelicht om zo een beeld te krijgen over het gedrag van sledehonden. Bij dit 4 e criterium wordt vooral gelet op de tijdsbesteding van de sledehond, sociaal gedrag en afwijkend gedrag. In het originele Welfare Quality-protocol wordt binnen dit criterium ook de bestudering van een goede mens-dier-interactie en de afwezigheid van angst meegenomen. In dit onderzoek hebben wij deze twee punten niet in beschouwing genomen. Dit is wellicht iets voor in de toekomst. Gedurende de gedragsobservaties zijn de sledehonden in hun normale leefomgeving geobserveerd en deze kan erg verschillen tussen mushers en zelfs per musher. Bijvoorbeeld als de honden een tijd in een kennel, een tijd op een speelveld of ook binnenshuis kunnen zijn. Eerst zal nu onze werkwijze worden toegelicht gevolgd door de resultaten en uitleg. Ter afsluiting worden een aantal aanbevelingen gedaan die voortkomen uit de conclusies van dit onderzoek. Tenslotte wordt kort ingegaan op het totale beeld wat verkregen is. Veel leesplezier! Werkwijze gedragsonderzoek Gedragsonderzoek is geen wiskunde. De uitkomsten van onderzoek vertonen variatie. Dieren vertonen vaak veel individuele variatie, maar er kan ook variatie tussen soorten of rassen zijn. Om de invloed van verschillende omstandigheden op het gedrag van de sledehonden te meten is het dus verstandig met één sledehondenras te beginnen, dat is al lastig genoeg. Er is voor de Siberische Husky gekozen. Het is de meest voorkomende sledehondensoort in Nederland. In totaal zijn bij 15 mushers gedragsobservaties gedaan in maart en april 2009 met in totaal 174 honden. Het doel was om minimaal 2 keer per adres de dieren te bekijken. In de praktijk varieerde het aantal observaties per adres van één dag tot drie dagen. Eerst is er een zogenaamd ethogram gemaakt; dat is een lijst waarin alle gedragselementen uit het gedragsrepertoire van de Husky staan. Tijdens de gedragsobservaties zijn alle gedragselementen die de honden vertoonden meegenomen. In de analyse zijn deze elementen in groepen ingedeeld om zo eenvoudig een overzicht van gedrag te kunnen laten zien. In het officiële rapport zijn meer gedragsgroepen samengesteld, maar die weergave is nu voor de MusH wat vereenvoudigd. De gebruikte gedragsgroepen zijn: 15-21

16 bezig : gedragselementen waarbij aandacht en energie van de hond naar een specifieke taak/gedrag uitgaat zoals graven, spelen of bijten op een voorwerp. locomotie : het bewegen door de ruimte zoals lopen, rennen en rondsnuffelen. passief : passief gedrag zoals liggen, maar ook zomaar staan en zitten vallen hieronder. anders : in deze groep valt de rest van de waargenomen gedragingen, o.a. vocalisatie (zoals huilen) en poetsen (alle elementen van gedrag die worden uitgevoerd op de vacht zoals krabben, likken en schudden). Er is op 3 verschillende manieren geobserveerd en gedrag genoteerd. Om een goede indruk van de groepsactiviteit te krijgen is om de 30 minuten van elke hond het gedrag dat hij/zij op dat moment uitvoert genoteerd. Deze observatiemethode heet scannen. Dit geeft goede gegevens over de algehele tijdsbesteding van de groep dieren. Voor het meten van het sociale gedrag zijn gedurende een aantal vaste periodes van elke keer 20 minuten alle sociale interacties tussen de dieren genoteerd (zoals bijten, wijken, onderdanigheid, etc.). Deze observatiemethode wordt gedrag observeren genoemd. Door middel van deze continue observatiemethode wordt een specifieker beeld verkregen over de hoeveelheid en hoedanigheid van het geobserveerde gedrag, in dit geval het sociaal gedrag. Verder hebben we individuele honden gevolgd gedurende verschillende etappes van 20 minuten waarbij het gehele doen en laten is genoteerd. Deze observatiemethode heet continue observeren. We laten hier echter alleen resultaten van de eerste en tweede methode zien

17 Resultaten gedragsonderzoek De tijdsbesteding van de Husky De tijdsbesteding van de Husky wordt uitgedrukt in het percentage tijd wat besteed is aan het gedrag over de totale observatieduur. Het overzicht van de tijdsbesteding van alle geobserveerde honden per musher is in figuur 1 te vinden. In de grafiek staan vijftien balken. Elke balk correspondeert met één bezochte musher. Per musher/bezocht adres worden de gemiddelde waarden van de verschillende gedragsgroepen weergegeven. Bijvoorbeeld, de honden van musher IV hebben gemiddeld iets meer dan 10% van hun tijd besteed aan bezig gedrag. Te zien is dat de tijdsbesteding van de husky s varieert per musher. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% bezig anders locomotie passief 30% 20% 10% 0% I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV Figuur 1. Gemiddelde tijdsbesteding van Siberische Husky's per musher In deze grafiek is het grote aandeel passief gedrag opvallend. Het gemiddelde aandeel passief gedrag van alle bezochte adressen ligt net boven de 70%. De vraag is nu waar die variatie in gedrag vandaan komt. Komt het door variatie bij de hond (bijv. veroorzaakt door verschil in groepsgrootte), de musher (bijv. door verschil in manier van omgang met de honden) of de leefomgeving (bijv. veroorzaakt door verschillen in huisvesting). Er zijn vele mogelijkheden en vaak wordt gedrag beïnvloed door een combinatie van factoren. Eerst bekijken we de variatie in gedrag in relatie met de verschillen in huisvesting

18 Invloed van huisvesting De variatie in gedrag van de honden per musher lijkt in ieder geval beinvloed door de wijze van huisvesting. In het geval een musher de honden in een kennel heeft, maar ze ook op een weide kan laten lopen zijn de verschillen in gedrag bij een musher groot. In de onderstaande grafiek (figuur 2) staat het gemiddelde gedrag van de honden per huisvestingsvorm. Zoals te zien is het gedrag van sledehonden het minst passief wanneer zij op een veld worden gehouden en het meest passief als ze in het woonhuis zijn. Op volgorde van passiviteit: woonhuis, tuin, kennel, ren en speelveld. In de tuin verwacht je eigenlijk een beetje hetzelfde gedrag als op een speelveld. Het verschil komt waarschijnlijk door een kleiner oppervlak van de tuin in vergelijking met een speelveld en de aanwezigheid van meer gras en aarde op het speelveld waar gegraven kan worden. 100% 80% 60% 40% bezig anders locomotie passief 20% 0% In woonhuis Tuin Kennel Ren Speelveld Figuur 2. Gemiddelde tijdsbesteding van Siberische Husky's per huisvestingsvorm Sledehonden zijn bekend om hun hoge mate van passief gedrag. Ook staan sledehonden qua uiterlijk en gedrag zeer dicht bij de wolf. Het was daarom interessant de uitkomsten van deze gedragsstudie te vergelijken met gedragsstudies aan wolven, waarin gefocust wordt op het vertonen van passief gedrag. Verschillende onderzoeken aan wolven in gevangenschap concluderen dat een hoge score op passief gedrag een indicatie is van een tekortkoming in de huisvesting. Wolven worden in gevangenschap veelal beperkt in hun natuurlijke gedragingen door te weinig beschikbare ruimte en te weinig nieuwe stimuli in de omgeving. Wanneer de wolven worden gehouden op een groter oppervlak met allerlei mogelijkheden om te exploreren, worden de dieren actiever. Hun gedragsrepertoire begint meer te lijken op wat je in het wild vindt. Wanneer nu wordt gekeken naar de 18-21

19 gedragsstudie aan Siberische Husky s is iets vergelijkbaars te zien: wanneer de honden bijvoorbeeld in kennels worden gehouden vertonen zij hoge waarden passief gedrag. Maar wanneer de honden op een veld worden gehuisvest vertonen ze minder passiviteit en zijn meer bezig. Ze snuffelen en spelen meer en lijken meer gestimuleerd te worden tot actiever gedrag en meer sociale interacties. Kortom, meer natuurlijk gedrag. Uit onze gedragsstudie is echter niet duidelijk naar voren gekomen of deze verandering/verbetering ligt aan meer ruimte of aan de aanwezigheid van verrijking (zoals klimtoestellen of grond in plaats van beton zodat de honden kunnen graven). In een vervolgstudie zou het interessant zijn hier aandacht aan te besteden. Sociale interacties In een aantal studies wordt beweerd dat Siberische Husky s zeer grote overeenkomsten vertonen met wolven, ook wanneer het gaat over het roedelgedrag van Husky s. Wolven leven echter in gezinsverband: vader, moeder en de kinderen. Dit is vaak een verschil met een roedel bestaande uit sledehonden. Individuen binnen een roedel sledehonden zijn niet altijd uit één gezin of familie. Daarom is het interessant om naast individueel gedrag, ook het sociaal gedrag te observeren omdat weinig bekend is over sociale interacties binnen een roedel sledehonden. Individueel gedrag bleek erg afhankelijk van de huisvestingsvorm. Daarom zijn ook de sociale interacties per huisvestingsvorm geanalyseerd en gepresenteerd (zie figuur 3). De gemiddelden staan nu niet meer in percentages, maar in frequenties (aantal keer per uur). 25 frequenties (per uur) spelen objectspel graven "poetsen" rennen submissie dreigen 5 0 Speelveld Tuin Ren Kennel Binnenhuis Figuur 3. Verschillende soorten sociale interacties bij verschillende huisvestingsvormen

20 Te zien is dat het meeste sociaal gedrag geobserveerd wordt als de dieren op een speelveld gehuisvest zijn. Ook worden daar de meeste verschillende typen sociaal gedrag gevonden. In de tuin en in de ren treden nog een redelijk aantal sociale interacties op. In het woonhuis of de kennel is dat minimaal. Dit sluit aan bij de resultaten gevonden bij de tijdsbesteding van de honden: de verandering/verbetering van (sociaal) gedrag, en dus meer natuurlijk gedrag, lijkt voort te komen uit het verschil in huisvestingsvorm. Conclusies Terugkijkend op de studie en de resultaten binnen de 4 gebruikte criteria ziet het beeld er goed uit. De conclusies per criterium: 1) goede voeding (enquête): Veel mushers zijn zich goed bewust van de specifieke voedingseisen van sledehonden en veranderen de voedselsamenstelling afhankelijk van de seizoensactiviteit. Een klein aandeel van de mushers zou specifiekere kennis kunnen gebruiken om het gehalte vet en eiwit beter te kunnen aanpassen aan het seizoen. 2) goede huisvesting (enquête en observatie): Over huisvesting heeft deze studie veel kennis verkregen in relatie tot het gedrag van sledehonden. Er is een groot verschil te vinden in gedrag tussen verschillende huisvestingsvormen. Op een speelveld vertonen sledehonden het meeste natuurlijk gedrag, in contrast met huisvesting binnenshuis of in een kennel waar sledehonden het minst natuurlijk gedrag vertonen. 3) goede gezondheid (enquête): Alle mushers zijn erg betrokken bij de gezondheid van hun dieren. Deze gezondheid wordt sterk en regelmatig in de gaten gehouden. Hoewel sportblessures voorkomen bij sledehonden, is dit beeld minder heftig in vergelijking met andere landen. 4) adequaat gedrag (observatie): De relatie tussen huisvesting en gedrag is al uitgebreid besproken. Verder zijn er geen individuen gevonden die sterk overprikkeld en gestrest (stereotiep) gedrag vertoonden. Ook is nooit een roedel waargenomen waar negatief (agressief) gedrag de boventoon voerde. Aanbevelingen Uit de enquête kwam naar voren dat de meeste mushers in de zomermaanden hun sledehonden onafgebroken in kennels huisvesten. Dit staat in contrast met de wintermaanden wanneer de sledehonden regelmatig worden uitgedaagd, zowel fysiek als mentaal. De observaties hebben plaatsgevonden in maart en april. Wanneer wordt aangenomen dat de gevonden conclusies in deze periode kunnen worden doorgetrokken naar de daaropvolgende zomermaanden, is het wenselijk rekening te houden met de resultaten uit deze gedragsstudie. Het is raadzaam de honden in de zomermaanden te voorzien van meer uitdaging zodat zij meer activiteit kunnen vertonen. Dit is te realiseren door een regelmatige afwisseling in huisvesting. Een dagdeel los in de tuin of idealiter - op een speelveld zou een verbetering zijn in het welzijn van sledehonden in Nederland

21 Dankbetuiging Wij hebben dit onderzoek met veel plezier gedaan. De resultaten zijn misschien niet zo verrassend binnen de sledehondenwereld. Maar er was tot voor kort nog heel weinig wetenschappelijk gepubliceerd over gedrag en welzijn van sledehonden en we zullen ons best doen de gegevens verantwoord wereldkundig te maken. Wij zouden dan ook graag alle mushers hartelijk willen bedanken voor hun gastvrijheid, inbreng en bijdrage aan dit onderzoek! André Veenstra willen we bedanken voor zijn gastvrijheid en hulp bij het opstarten van dit project. Speciaal willen wij Frans Weisscher bedanken voor zijn inzet en begeleiding. Hij heeft het ons als buitenstaanders mogelijk gemaakt binnen te komen in de wereld van de sledehondensport. Wij willen hem bedanken voor de zeer prettige samenwerking. Meer informatie/contact Mocht u nog vragen hebben kunt u contact opnemen met Paul (paul.koene@wur.nl) of Devi (devi.hermsen@wur.nl). Wij hopen dat u plezier heeft gehad in het lezen van de resultaten. Om privacy redenen is het niet mogelijk informatie te geven over de bezochte adressen of deelnemers aan de enquête. Devi Hermsen, MSc & Paul Koene, PhD, december Wageningen Universiteit