Het gebruik van sensorische materialen afgestemd op de individuele prikkelverwerking bij jonge kinderen met ASS. Academiejaar

Transcriptie

1 Allemaal prikkels Het gebruik van sensorische materialen afgestemd op de individuele prikkelverwerking bij jonge kinderen met ASS Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie Academiejaar Module Bachelorproef Promotor(s) Demets Valerie Ergotherapeut Devaere Lisbeth Ergotherapeut Student Declercq Elise Howest departement professionele bachelors Kortrijk, campus RDR, Renaat De Rudderlaan 6, 8500 Kortrijk

2

3 Allemaal prikkels Het gebruik van sensorische materialen afgestemd op de individuele prikkelverwerking bij kinderen van 2-7 jaar met ASS Studiegebied Gezondheidszorg Opleiding Bachelor in de Ergotherapie Academiejaar Module Bachelorproef Promotor(s) Demets Valerie Ergotherapeut Devaere Lisbeth Ergotherapeut Student Declercq Elise Howest departement professionele bachelors Kortrijk, campus RDR, Renaat De Rudderlaan 6, 8500 Kortrijk

4 Woord vooraf Het uitwerken van deze bachelorproef was voor mij een boeiende afsluitende opdracht in mijn opleiding ergotherapie aan de Hogeschool West-Vlaanderen. Dit kon niet gerealiseerd worden dankzij de hulp en motivatie van enkele personen. Vooreerst wil ik mijn twee promotors Valerie Demets en Lisbeth Devaere bedanken. Dankzij hun motivatie kreeg ik de kans om een heel interessant en leerrijk project uit te werken. Ze stonden altijd klaar voor mij en gaven zowel positieve als negatieve feedback die ik zeker meeneem naar het werkveld. Daarnaast wil ik mijn interne begeleider, Annabel Deneckere bedanken voor de opbouwende feedback en ondersteuning die ik kreeg de voorbije maanden. Ook richt ik een woord van dank aan Davinia Vandevelde en Kathleen Everaert, bij hen mocht ik twee van de vier kinderen begeleiden. Ik kreeg van hen veel informatie mee die ik in het verdere werkveld kan gebruiken. Natuurlijk verdienen ook Janik, Charles, Levi en Elena alsook hun ouders een woord van dank. De ouders maakten in hun drukke tijdsplanning even de tijd om met mij te overleggen. Daarnaast kon ik veel leren uit de begeleiding die ik mocht bieden aan hun kinderen waarvoor mijn oprechte dank. Ook Annemie Moreau, Fanny Delaey, Jan Decock en Mia Rondelaere verdienen een woord van dank voor het nalezen van mijn bachelorproef op taalkundige fouten. Daarnaast wil ik ook mijn vriend bedanken voor de vele steun en hulp bij het uitwerken van praktische materialen. Hij hielp mij doorzetten en motiveerde mij gedurende het ganse proces. Ten slotte nog een speciaal woord van dank aan mijn ouders. Dankzij hen startte ik de opleiding ergotherapie. Ze hielpen mij doorzetten, luisterden naar mijn verhalen en motiveerden mij gedurende mijn ganse traject in de opleiding ergotherapie. Elise Declercq Mei 2015

5 Abstract Allemaal prikkels Het gebruik van sensorische materialen afgestemd op de individuele prikkelverwerking bij jonge kinderen met ASS Sleutelwoorden: Sensorische informatieverwerking Autisme spectrum stoornis jonge kinderen sensorische materialen sensorisch profiel van Olga Bogdashina Een stoornis of probleem in de sensorische informatieverwerking bij kinderen met een autisme spectrum stoornis is een veel voorkomend probleem dat kan leiden tot moeilijkheden of zelfs beperkingen in hun dagelijkse leven. Deze bachelorproef bestaat uit een case study van vier jonge kinderen van drie tot zeven jaar met sensorische problemen die gekaderd kunnen worden binnen een autisme spectrum stoornis. De opzet van dit onderzoek is nagaan of het gebruik van geïndividualiseerd sensorisch materiaal zinvol gekaderd kan worden binnen de therapie. Om tot de beste resultaten te komen, werd samengewerkt met de ouders van elk kind. Er werd gekeken welke sensorische problemen voor een belemmering zorgden bij hun kind en die ze graag verbeterd wilden zien. Dit gebeurde aan de hand van het sensorisch profiel van Olga Bogdashina die gebruikt werd als pre- en postmeting. Rekening houdend met deze verkregen informatie werden sensorische materialen uitgezocht. Doordat ieder kind uniek is met zijn eigen sensorische moeilijkheden, werden deze materialen geïndividualiseerd. Er werd telkens een grote variatie aan sensorische materialen aangeboden om de activiteit zowel gradueel aan te passen als de transfer naar andere situaties te stimuleren. Deze materialen werden negen weken aangeboden met de bedoeling na die periode eventuele veranderingen waar te nemen in het sensorisch profiel van Olga Bogdashina alsook in het dagelijks leven van het kind. Zoals verwacht konden er in deze relatief korte tijd geen significante verschillen worden waargenomen in de sensorische profielen. Na een analyse van de therapieën en oudergesprekken kan er besloten worden, dat op vlak van de specifieke hulpvragen elk kind een mooie evolutie maakte. Dit doet ons stilstaan bij het feit dat deze jonge kinderen met ASS een geïndividualiseerde aanpak nodig hebben als we garant willen staan voor een optimale ontwikkelingsstimulatie. Om een positieve evolutie te behouden en vooropgestelde vaardigheden te generaliseren is het belangrijk de verschillende interventies verder te zetten in zowel de therapie, thuis als op school. Daarnaast is onderzoek op lange termijn nodig om de effecten van de materialen uit te testen op een meer uitgebreide doelgroep.

6 Inhoudsopgave Woord vooraf... 2 Abstract... 3 Inhoudsopgave... 4 Verklarende woordenlijst... 7 Deel 1: Inleiding Situatieschets Literatuurstudie De sensorische informatieverwerking De ontwikkeling van de sensorische informatieverwerking Niveau 1: primaire sensorische systemen Niveau 2: perceptief motorische grondslagen Niveau 3: perceptief motorische vaardigheden Niveau 4: sensorische integratie is klaar voor school en voor de wereld Stoornis in de sensorische informatieverwerking De mogelijke oorzaken van een stoornis in de sensorische informatieverwerking De verschillende vormen bij een stoornis in de sensorische informatieverwerking Modulatieproblemen Discriminatieproblemen Sensomotorische problemen Methodes om de sensorische informatieverwerking te onderzoeken Stoornis in de sensorische informatieverwerking en autisme spectrum stoornis, de gevolgen in het dagelijkse leven Hoe omgaan met een stoornis in de sensorische informatieverwerking Ergotherapie Therapieën die aangeboden worden bij kinderen met een stoornis in de sensorische informatieverwerking Ayres sensory integration (ASI) Sensorisch dieet

7 2.7.3 Snoezelen Sensopathisch spel Belangrijke aandachtspunten bij sensorische activiteiten Principe van SAFE-activiteiten Sensorisch materiaal gebaseerd op het SAFE-principe Hulpmiddelen of aanpassingen Gehoorbeschermers Study buddy Drukvest Besluit literatuurstudie Deel 2: Methode Uitbouw praktijk Beschrijving cliënten Beschrijving sensorische materialen Methodes per kind Janik Charles Levi Elena Onderzoeksopzet Sensorisch profiel Hulpvraag De sensorische problemen Evolutie Deel 3: Resultaten Pre- en postmeting Janik Charles Levi Elena

8 Deel 4: Discussie en Conclusie Bevindingen tijdens het onderzoek Reflectie op pre- en postmeting Reflectie op de interventies Link met de literatuur Advies naar verder onderzoek Conclusie Referentielijst Bijlagen Sensorisch profiel van Olga Bogdashina blanco formulier

9 Verklarende woordenlijst Adaptief gedrag Adaptieve reactie ADHD ADL ASS Bilaterale coördinatie Binoculariteit Generaliseren Grondslagen Ineffectief Kinesthetische perceptie NKO-arts Prikkel Sensomotorische verbinding Sensorische integratie Het geheel van conceptuele, sociale en praktische vaardigheden dat door de mensen wordt geleerd om te kunnen functioneren in het dagelijkse leven. Een reactie die aangepast is voor een bepaalde omstandigheid. Attention deficit hyperactivity disorder Algemene dagelijkse levensverrichtingen. Autisme spectrum stoornis Het vermogen om beide zijden van het lichaam tegelijk te gebruiken. De samenwerking van de ogen. Dit is belangrijk voor de ruimtelijke perceptie en visuele concentratie. Wanneer de ogen gelijktijdig samenwerken, wordt dieptezicht verkregen. Een taak ook in andere situaties uitvoeren. De basis, theorie. Zonder goed resultaat, zonder de uitwerking die je wilt. Het vermogen om zich te bewegen naar een bepaalde richting, het bewust aannemen van een bepaalde positie. Neus-, keel en oorarts. Plotse verandering in de omgeving, inwerking op de zintuigen of zenuwen, aansporing en aanmoediging. Sensorische boodschappen bereiken ons via ons lichaam en de wereld rond ons heen. Ons centrale zenuwstelsel integreert en verwerkt deze boodschappen, vervolgens gebruiken we de sensorische informatie voor een betekenisvolle motorische reactie (bewegingen), gedachten en gevoelens. Synoniem voor sensorische informatieverwerking, werd vroeger veel meer gebruikt. 7

10 Deel 1: Inleiding 1 Situatieschets Deze bachelorproef wordt uitgevoerd in het Centrum voor ambulante revalidatie Ter Eecken in Oudenaarde. Dit centrum richt zich voornamelijk op de begeleiding, het onderzoek en de behandeling van kinderen en jongeren met een ontwikkelingsproblematiek. Het team bestaat uit ergotherapeuten, psychologen, kinesisten, logopedisten, maatschappelijk werkers en administratief personeel. Deze worden medisch ondersteund door twee kinderartsen, een NKO-arts en een kinderpsychiater. Deze bachelorproef bespreekt kinderen van twee tot zeven jaar met problemen in de sensorische informatieverwerking. Specifiek worden vier kinderen gevolgd die de diagnose autisme spectrum stoornis hebben in combinatie met een ontwikkelingsachterstand. In de verdere literatuurstudie wordt eerst algemeen besproken wat de sensorische informatieverwerking en een stoornis in de sensorische informatieverwerking inhoudt en welke onderzoeksmethoden hieromtrent bestaan. Daarna wordt de co-morbiditeit van autisme spectrum stoornis met een stoornis in de sensorische informatieverwerking besproken aan de hand van de gevolgen die zij met zich meebrengen in het dagelijkse leven. Tot slot worden de verschillende therapieën en hulpmiddelen weergegeven. Doordat problemen in de sensorische informatieverwerking een grote invloed kunnen hebben op het dagelijkse leven wordt in deze bachelorproef gewerkt met sensorisch materiaal om aan dit probleem tegemoet te komen. Om het effect te onderzoeken gebeurt een pré- en postmeting aan de hand van het sensorisch profiel van Olga Bogdashina. Dit profiel is gericht op kinderen met ASS die sensorische problemen hebben en past dus perfect in deze bachelorproef. Deze metingen gebeuren samen met de ouders zodat er hulpvraaggericht gewerkt kan worden. 8

11 2 Literatuurstudie 2.1 De sensorische informatieverwerking Het begrip sensorische integratie (Kranowitz, 2005) is voor het eerst gebruikt door Jean Ayres in Zij was een ergotherapeut, educatieve psychologe en had een postdoctorale opleiding tot neuroloog. Ze onderzocht de relatie tussen de zintuiglijke verwerking en het gedrag van kinderen met leer-, ontwikkelings-, emotionele en andere problemen. Dit werd gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften en in 1972 bracht Ayres haar boek Sensory integration and learning disorders uit. Op basis van haar kennis van de neurale wetenschap en de gedetailleerde observaties van het gedrag van kinderen heeft ze afgeleid dat een stoornis in de sensorische informatieverwerking zou kunnen leiden tot verschillende functionele problemen (Miller et al., 2007). Dankzij haar theorie en ideeën is er een nieuwe manier van kijken naar kinderen en worden de vele ontwikkelings-, leer- en emotionele problemen die zich voordoen tijdens de kindertijd beter begrepen. Vele ergotherapeuten, paramedici en leerlingen van Jane Ayres zetten haar werk verder. Door de nieuwe inzichten, werden de termen verward en verkeerd gebruikt waardoor in 2004 de terminologie is gestandaardiseerd. Kranowitz is een leerkracht die het werk van Ayres verder zette. Samen met een collega stelde ze een programma op om leerlingen te onderzoeken met sensorische problemen. Door haar groeiende kennis gaf ze op termijn workshops aan andere scholen zodat ook deze scholen op de hoogte werden gebracht van dit toch vaak voorkomende probleem. Kranowitz gaf informatie over hoe men best observeert en hoe men dient te anticiperen op dit dagelijks voorkomend probleem. Later schreef Kranowitz het boek Uit de pas. Dit boek is gericht naar de ouders van kinderen met sensorische problemen. Uit de pas brengt ouders op de hoogte over wat de sensorische informatieverwerking precies inhoudt en welke gevolgen dit heeft op het dagelijkse leven. Het boek zorgt ervoor dat de ouders begrijpen waarom hun kind op een bepaalde manier reageert op bepaalde prikkels (Kranowitz, 2005). Kranowitz omschreef de sensorische informatieverwerking als het vermogen om informatie uit ons lichaam en omgeving op te nemen, te verwerken en daarop te reageren met een gepaste reactie. Dit proces vindt constant plaats in het zenuwstelsel waarbij de hersenen alles verwerken. Doen de hersenen dit efficiënt en correct, dan zal het kind automatisch en op een adaptieve manier kunnen reageren. Is het centrale zenuwstelsel niet in staat om dit goed te verwerken, dan is het moeilijk om in dagelijkse situaties normaal te functioneren (Kranowitz, 2005). 9

12 2.2 De ontwikkeling van de sensorische informatieverwerking Sensorische integratie begint met een input, gevolgd door organisatie en eindigt met een output (Kranowitz, 2005). De input is het proces waarbij boodschappen ontvangen worden door de receptoren die zich in en op ons lichaam bevinden. Deze prikkels worden georganiseerd in de hersenen en worden via de output doorgestuurd naar het lichaam zodat de persoon kan doen wat hij of zij wil doen. Terwijl de persoon deze activiteiten uitvoert, leiden de bewegingen van het lichaam en het uitvoeren van de activiteiten tot nog meer sensorische input via de receptoren en is er meer terugkoppeling naar de hersenen (Kranowitz, 2005). Volgens J. Ayres (1972) zijn er vier niveaus van sensorische ontwikkeling. Elk niveau rust op de bouwstenen die eerder zijn gelegd. Zo steunt het vermogen tot complexe vaardigheden op de basis van de tactiele, vestibulaire en proprioceptieve zintuigen. De niveaus zijn hieronder terug te vinden Niveau 1: primaire sensorische systemen Niveau één vindt plaats tijdens de baby fase, bij dit niveau gaat het kind voornamelijk ontdekken. Het is de basis voor alle toekomstige leerprocessen. Dankzij het ontvangen van de sensorische informatie komt de zuigeling tot actie. Eerst zal de zuigeling zien, voelen, ruiken en zal hij via zijn vestibulaire en proprioceptieve zintuigen informatie ontvangen over zijn bewegingen. Het is belangrijk dat de omgeving rijk is aan verschillende prikkels. Deze maken het kind actief en alert. Daarnaast moet het kind gestimuleerd worden om te bewegen, want hoe meer een kind beweegt, hoe zelf zekerder het zal worden (Kranowitz, 2005) Niveau 2: perceptief motorische grondslagen Het kind is nu een peuter waarbij de ontwikkeling van het lichaamsbewustzijn en de bilaterale integratie op de voorgrond staat. Het kind zal zich een mentaal beeld kunnen vormen van zijn lichaamsdelen en is in staat om beide zijden van zijn lichaam symmetrisch en op een gecoördineerde manier te gebruiken. In dit niveau gaat het kind kruipen. Het activiteitenniveau van het kind verbetert en het concentratievermogen en de emotionele zekerheid neemt toe omdat de zintuigen beter worden georganiseerd (Kranowitz, 2005) Niveau 3: perceptief motorische vaardigheden Niveau 3 situeert zich tijdens de kleuterfase. Naarmate het kind zich ontwikkelt, verbeterd zijn kennis, waardoor het kind de informatie die binnenkomt via de zintuigen beter gaat begrijpen. De sensorische discriminatie verbetert waardoor het kind beter met de buitenwereld communiceert. De verschillende zintuigen gaan zich allemaal verfijnen wat leidt tot een betere interpretatie van de prikkels. De ruimtelijke relaties zullen nu beter begrepen worden waardoor kinderen doelgerichter kunnen bewegen en inschatten waar ze zich bevinden ten opzichte van anderen (Kranowitz, 2005). 10

13 2.2.4 Niveau 4: sensorische integratie is klaar voor school en voor de wereld In dit niveau gaan alle zintuigsystemen samenwerken waardoor het kind emotioneel gedrag, sociaal gedrag en leervermogen ontwikkelt. Het kind heeft de verschillende schoolvoorwaarden bereikt en heeft hierdoor meer zelfrespect en zelfbeheersing. Wanneer het kind naar het basisonderwijs gaat, zal het efficiënter en doelgerichter kunnen handelen. Alle zintuigen ontwikkelen zich verder en worden nog meer verfijnd waardoor ze optimaal gebruikt kunnen worden. Het kind zal een handvoorkeur ontwikkelen en zal op sociaal vlak beter gaan functioneren. Het kind is nu rijp voor school en om te functioneren in de maatschappij (Kranowitz, 2005). Volgens Kranowitz heeft ieder kind behoefte aan sensorische voeding. Het kind wordt door innerlijke drang of zelfmotivatie aangezet om actief deel te nemen aan ervaringen die sensorische integratie bevorderen. In het dagelijkse leven verkent het kind de omgeving, probeert het nieuwe activiteiten uit en doet het zijn best om steeds complexere uitdagingen aan te kunnen. Bij elke nieuwe uitdaging die het kind onder de knie krijgt, voelt het zich geslaagd wat meer zelfvertrouwen geeft om door te gaan (Kranowitz, 2005). 2.3 Stoornis in de sensorische informatieverwerking Een kind met een stoornis in de sensorische informatieverwerking heeft problemen met het registreren, verwerken en reageren op prikkels (Kranowitz, 2005). Dit kan gelden voor één zintuigsysteem, maar ook voor meerdere zintuigsystemen. Bij toediening van sensorische prikkels vertonen kinderen vaak problemen in hun bewegingen, emoties, aandacht en adaptieve reacties. Hierdoor is het moeilijk om in de alledaagse omgeving te functioneren. De stoornis in de sensorische informatieverwerking is geen specifieke aandoening maar een overkoepelende term voor verschillende stoornissen die een invloed hebben op de manier waarop het kind zijn zintuigen gebruikt. Er is zeker geen sprake van hersenbeschadiging, maar eerder van een verstopping of verteringsprobleem in de hersenen, volgens Ayres 1972 (Kranowitz, 2005). Zij vermeldt dat het onderstaande kan gebeuren: - Het centrale zenuwstelsel van het kind ontvangt geen sensorische informatie of neemt de informatie niet waar. - De hersenen zijn niet in staat om sensorische boodschappen op een effectieve manier te integreren, moduleren, organiseren en discrimineren. - De ongeorganiseerde hersenen zenden verkeerde boodschappen uit om de handelingen van het kind te sturen, zonder de terugkoppeling die het kind nodig heeft om zich op een doelgerichte manier te gedragen. Hierdoor kan het kind problemen hebben met kijken, luisteren, opletten, omgaan met mensen en voorwerpen, verwerken van nieuwe informatie, dingen onthouden en dingen aanleren (Kranowitz, 2005). Het is belangrijk te weten welke vorm van sensorische integratiestoornis een kind heeft om de juiste behandeling te kunnen kiezen. Deze vormen worden beschreven in De verschillende vormen bij de sensorische integratiestoornis (Kranowitz, 2005). 11

14 2.3.1 De mogelijke oorzaken van een stoornis in de sensorische informatieverwerking De precieze oorzaak van een stoornis in de sensorische informatieverwerking is nog niet gevonden. Maar studies en verschillende onderzoeken wijzen wel op enkele toonaangevende kanshebbers (Miller et al., 2007). Voorlopig onderzoek wijst uit dat een stoornis in de sensorische informatieverwerking vaak genetisch is bepaald. Daarnaast kunnen prenatale omstandigheden, een premature geboorte, een laag geboortegewicht, geboortetrauma s en omgevingsfactoren een rol spelen. Dus net als andere stoornissen zijn de oorzaken van de sensorische integratiestoornis het gevolg van zowel genetische als omgevingsfactoren. Er moet meer onderzoek gebeuren om de rol van elke factor te identificeren (Miller, 2014) De verschillende vormen bij een stoornis in de sensorische informatieverwerking sensorische hyperreactiviteit Sensorische integratiestoornis Sensorische modulatiestoornis Sensorische discriminatiestoornis Sensomotorische stoornis sensorische hyporeactiviteit Prikkelhonger Posturale stoornis Dyspraxie Figuur 1.1: Categorieën en subtypes van sensorische integratiestoornis (Kranowitz, 2005). De problemen en symptomen verschillen steeds van persoon tot persoon. De ene activiteit zal het kind net zo goed doen als anderen of soms beter terwijl het op andere vlakken achterop blijft. Bij een stoornis in de sensorische informatieverwerking bestaan verschillende vormen, waardoor een beter beeld wordt verkregen over de verschillende sensorische problemen (Kranowitz, 2005). Hieronder worden deze vormen met enkele voorbeelden beschreven Modulatieproblemen Modulatie is wat de hersenen met de sensorische informatie doen. De toevloed van sensorische informatie in het centrale zenuwstelsel wordt aangepast en gebalanceerd. Om alles gelijktijdig en vlot te laten verlopen, moeten de sensorische systemen gelijktijdig samenwerken (Kranowitz, 2005). Modulatie bepaalt hoe efficiënt we ons in elk onderdeel van ons leven reguleren. Wanneer het centrale zenuwstelsel moeite heeft met moduleren, kan het kind hyperreactief, hyporeactief of prikkel zoekend zijn. Er kan ook een combinatie van de drie optreden. Hun reacties zijn niet in overeenstemming met de eisen van de situaties. Zo kunnen kinderen zich moeilijk aanpassen aan de zintuiglijke uitdagingen die in het dagelijkse leven worden waargenomen. Dit zal het kind hinderen bij interacties zowel thuis, op school als in de buitenwereld. Hieronder worden de drie subtypes beschreven (Kranowitz, 2005). 12

15 - Hyperreactiviteit De hersenen zijn niet in staat om prikkels af te remmen. Het kind zal eenvoudig af te leiden zijn omdat het aan elke prikkel aandacht schenkt. Deze reacties zijn niet opzettelijk maar zijn automatische fysiologische reacties op sensaties. Het kind kan de neiging hebben te vluchten, te bevriezen en bang te zijn. Hierdoor reageert het kind erg emotioneel, humeurig of soms ontroostbaar (Miller et al., 2007). Het kan bijvoorbeeld zijn dat het kind bepaalde kledij niet kan verdragen of schrikt van vriendelijk bedoelde aanrakingen want deze voelen voor het kind aan als vervelend of pijnlijk. Geluiden die normaal klinken kunnen voor het kind heel hard zijn, enzoverder (Kranowitz, 2005). - Hyporeactiviteit Bij hyporeactiviteit is het kind ondergevoelig voor prikkels, het kind reageert minder intens op een prikkel dan gemiddeld ontwikkelde kinderen. Kinderen hebben veel stimuli nodig om een normaal prikkelniveau of een normale alertheid te bereiken. Er zijn twee soorten sensorische negeerders. De eerste groep is teruggetrokken en moeilijk uit hun tent te lokken. De andere groep kinderen is zo begaafd en creatief dat ze de sensorische prikkels wel oppikken maar deze negeren omdat ze volledig in zichzelf opgaan en in beslag genomen worden door hun intellectuele bezigheden (Miller et al., 2007). - Prikkelzoeker Een prikkelzoekend kind wil altijd meer prikkels en krijgt er maar niet genoeg van. De hersenen zetten het kind aan tot handelen, maar dat gebeurt heel wanordelijk. Het kind voegt aan zijn acties nog meer sensaties toe, zoekt intense ervaringen op, hangt graag ondersteboven, klimt graag op alles en gaat van de ene soort prikkel naar de andere. Het kind heeft weinig controle over zijn impulsen waardoor velen het kind als een lastpost ervaren en waardoor het kind onveilig gedrag vertoont (Miller et al., 2007). Deze kinderen kunnen heel impulsief te werk gaan waardoor ze onrustig, onoplettend en snel afgeleid zijn (Kranowitz, 2005) Discriminatieproblemen Een kind met discriminatieproblemen heeft moeite bij het interpreteren van de zintuiglijke prikkels doordat het zenuwstelsel de prikkels foutief verwerkt. Dat wil zeggen dat het kind niet in staat is om gelijkenissen en verschillen te zien tussen de verschillende stimuli. Het kind kan de prikkels wel waarnemen maar kan niet precies zeggen van waar de prikkel komt en welke prikkel het is. Het kind zal dus niet in staat zijn deze informatie te gebruiken om doelgericht te reageren of te functioneren en zal dus voornamelijk problemen hebben bij het uitvoeren van ruimtelijke taken (Miller et al., 2007). Zo zal het kind bijvoorbeeld de afstand tussen zichzelf en andere mensen of objecten verkeerd inschatten. Deze kinderen hebben moeite om ofwel tot actie ofwel tot rust te komen (Kranowitz, 2005). 13

16 Sensomotorische problemen Sensomotorische problemen hebben betrekking tot het samenspel van de zintuigen en bewegingen. Mensen met sensomotorische problemen hebben een slechte lichaamshouding of beweging als gevolg van sensorische problemen. Hieronder worden de twee subtypes omschreven: - Posturale stoornis Bij een posturale stoornis is het moeilijk om het lichaam te stabiliseren tijdens bewegingen of in rust. Kenmerken zijn ongepaste spierspanningen en hypotone of hypertone spieren. Wanneer de posturale controle goed is, kan het kind doelgericht gedrag vertonen zoals het bereiken van weerstand tegen de zwaartekracht. Wanneer de posturale controle slecht is dan kunnen kinderen zich niet gemakkelijk bewegen in een staande of zittende positie. Een mogelijke reden is dat de sensorische informatie van de vestibulaire en proprioceptieve prikkels slecht verwerkt wordt (Miller et al., 2007). Deze kinderen zitten onderuitgezakt op hun stoel, hebben een slappe houding en zijn heel snel moe (Kranowitz, 2005). - Dyspraxie Dyspraxie is het verminderd vermogen om te plannen en oplossingen te bedenken. Meestal lijkt het dat deze kinderen erg onhandig en slecht gecoördineerd zijn in de grove en fijne motoriek. De kinderen lijken onzeker over waar hun lichaam in de ruimte is en hebben moeite om de afstand tot objecten en mensen in te schatten. Hun bewegingen zijn onhandig en niet goed georganiseerd waardoor het kind soms voorwerpen onopzettelijk stuk maakt. Met activiteiten zoals sport- en balactiviteiten hebben deze kinderen meestal slechte ervaringen, ze kunnen de timing namelijk niet goed inschatten. De kinderen moeten dus veel oefenen en herhalen om een taak te kunnen generaliseren naar andere motorische taken en vaardigheden (Miller et al., 2007) Methodes om de sensorische informatieverwerking te onderzoeken Er zijn verschillende meetinstrumenten om de sensorische informatieverwerking te onderzoeken. Het is dan ook belangrijk om van het kind te begrijpen welke problemen er zijn en welke invloed deze hebben. Eens dit geweten, kunnen de juiste methodes en strategieën worden ingezet om de persoon zo goed mogelijk te laten functioneren in de maatschappij. (Bogdashina, 2004). Het meest gebruikte instrument is de observatie, namelijk doelbewust het handelen van het kind bestuderen tijdens het uitvoeren van bepaalde activiteiten. Daarnaast zijn er volgende gestandaardiseerde meetinstrumenten (Denolf & Daems, 2014): - Sensory integration and praxis test (SIPT) De SIPT meet de zintuiglijke integratieprocessen die aan de grondslag liggen voor leren en gedrag. De test laat zien hoe kinderen zich organiseren en reageren op zintuiglijke input. De SIPT lokaliseert waar de moeilijkheden in verband met leerproblemen en emotionele stoornissen liggen. SIPT meet de visuele, tactiele, kinesthetische perceptie en de motorische prestaties (Ayres, 2014). 14

17 - DeGangi-Berk test of sensory integration (TSI) De DeGangi-Berk identificeert de sensorische integratie bij kinderen van twee tot vijf jaar en zorgt voor vroege opsporing van subtiele ontwikkelingsstoornissen en tekorten die kunnen leiden tot leerproblemen indien deze niet behandeld worden (De-Gangi & Berk, 2014). Een nadeel aan de SIPT en de DeGanghi-berk is dat er geen rekening gehouden wordt met het gedrag van het kind in zijn omgeving. Er wordt enkel gekeken naar de tekortkomingen van het kind zelf. Daarnaast is deze test niet geschikt voor kinderen met ASS omdat het moeilijk is voor het kind om te begrijpen wat er verwacht wordt (Bogdashina, 2004). - Sensorische profielen Sensorische profielen zijn vragenlijsten die een zicht geven op de verwerking van de zintuiglijke prikkels en op de gevolgen in het dagelijkse leven (Denolf & Daems, 2014). Infant toddler sensory profile (ITSP) De ITSP wordt ingevuld door de ouders van kinderen van nul tot drie jaar. Het inventariseert en geeft een inzicht op de sensorische prikkelverwerking bij baby s en peuters. De vragenlijst kan zowel voor diagnostiek als interventie worden gebruikt. De vragenlijst kan worden afgenomen bij kinderen met verschillende diagnoses zoals een ontwikkelingsstoornis, kinderen met een downsyndroom en ASS (Dunn, 2006). Sensory profile NL- herziene versie De sensory profile meet hoe goed kinderen van vier tot twaalf jaar de sensorische informatie verwerken in alledaagse situaties. De vragenlijst wordt door de ouders of de verzorger van het kind ingevuld (Dunn, 2013). AASP (Adolescent/Adult sensory profile) Deze vragenlijst wordt afgenomen bij adolescenten en volwassenen vanaf 11 jaar en wordt door henzelf ingevuld. De test meet het effect van de sensorische prikkelverwerking op het dagelijks functioneren bij adolescenten en volwassenen (Brown & Dunn, 2007). 15

18 Sensorisch profiel van Olga Bogdashina Het sensorische profiel van Olga Bogdashina is ontwikkeld om de zintuiglijke waarneming bij kinderen met ASS volgens bepaalde patronen weer te geven. De vragenlijst wordt samen met de ouders van het kind ingevuld. Via het sensorisch profiel wil men een globaal beeld krijgen van welke zintuigprikkels als vervelend of net als leuk worden ervaren. Zo kan worden nagegaan welke de sterke en zwakke plekken zijn van het kind en wordt een beeld verkregen over de invloed van de prikkelverwerking op het dagelijkse leven. Het profiel van Olga Bogdashina registreert de mate waarin de zintuigen zijn aangetast via een regenboogprofiel. Het aantal vakjes komt overeen met de kenmerken van zintuigelijke ervaringen van het kind. Een stoornis in één systeem kan leiden tot een verstoring van andere systemen. Doordat het moeilijk is om het gedrag te interpreteren, is er veel oefening nodig om de wereld waar te nemen en te begrijpen vanuit het perspectief van een kind met ASS en sensorische problemen. Het sensorisch profiel is gratis te verkrijgen en er is geen opleiding nodig om deze af te nemen (Bogdashina, 2004). Voor deze bachelorproef wordt gekozen om te werken met het sensorische profiel van Olga Bogdashina. Dit sensorisch profiel is gericht op kinderen met ASS die problemen hebben met de sensorische informatieverwerking, net als deze bachelorproef. Als ergotherapeut is het belangrijk om cliëntgericht te werken en rekening te houden met de cliënt zijn omgeving (Cup & van Hartingsveldt, 2012). Door te werken met dit profiel worden de ouders, dus de omgeving, bij het hele proces betrokken. Doordat dit profiel uit vele vragen bestaat wordt over alle zintuigen van het kind een totaalbeeld gevormd. Hierdoor zal duidelijk te zien zijn met welke zintuigen het kind al dan niet problemen heeft en waartoe dit leidt in het dagelijkse leven. Het is de bedoeling dat aan de hand van het sensorisch profiel de sensorische problemen en de gevolgen die deze meebrengen in het handelen van het kind, beschreven worden. Zo kan een behandeling op maat worden aangeboden voor het kind. Het sensorisch profiel van Olga Bogdashina is terug te vinden in Bijlage Stoornis in de sensorische informatieverwerking en autisme spectrum stoornis, de gevolgen in het dagelijkse leven In de DSM-5 zijn er wijzigingen aangebracht betreffende autisme. Zo is er maar één diagnose mogelijk, namelijk autisme spectrum stoornis. Er zijn verschillende criterium gebieden omtrent de symptomen. In DSM-5 is hyper- of hyposensitiviteit een nieuw symptoom dat hoort onder de nietsociale symptomen. Wetenschappers hebben nu besloten dat dit een belangrijk criterium is bij de diagnose stelling voor personen die wel sensorische problemen maar geen stereotiepe interesses hebben (Steyaert, 2012). Volgens Rogers (2012) zeggen vele onderzoeken dat de hersengebieden voor taal en sociale interactie bij jonge kinderen met ASS onder-functioneren. Dit komt doordat er minder verbindingen tussen bepaalde hersengebieden zijn, zoals tussen de zintuiglijke gebieden voor geluid, zicht en tast maar ook tussen de cognitieve gebieden voor het begrijpen van geluiden, beelden en aanrakingen 16

19 (Rogers, Dawson & Vismara, 2012). Nadon (2011) vermeldt dat veel onderzoekers het eens zijn dat een groot percentage van de groep kinderen met ASS, sensorische verwerkingsproblemen heeft. Het zijn voornamelijk problemen in de sensorische modulatie uitgedrukt in hyper- en of hypogevoeligheid. Deze hebben een invloed op de ontwikkeling van het kind, het prestatievermogen en op de activiteiten in het dagelijkse leven (Nadon et al., 2011). Wanneer kinderen beperkt worden om actief deel te nemen aan de maatschappij door bijvoorbeeld over- of onder gevoeligheid bij bepaalde prikkels, gebeurt het soms dat deze kinderen niet naar buiten gaan om hun omgeving te verkennen. Het is belangrijk dat hier aandacht aan geschonken wordt. Participatie heeft namelijk een invloed op de sociale omgeving en op de ontwikkeling van het adaptief gedrag (Didden, 2012) van het kind (O Donnell et al., 2012). Uit een meta-analyse van 14 studies blijkt dat kinderen met ASS meer ondergevoelig waren aan prikkels dan normaal ontwikkelde kinderen. Deze kinderen reageerden minder reactief op bepaalde prikkels, bijvoorbeeld op geluiden, dan normaal ontwikkelde kinderen van dezelfde leeftijd (Sasson et al., 2009). Dit kan een invloed hebben op de spraak- en taalontwikkeling. Wanneer het kind overgevoelig is voor geluiden en geluiden hoort die heel hard zijn, zoals een alarm, de bel, enzovoort zal het kind heel erg schrikken en panikeren. Wanneer kinderen overgevoelig zijn voor geluiden wordt er gesproken van hyperacousis, wanneer kinderen ongevoelig zijn voor geluiden van hypoacousis (Notbohm, 2006). Problemen in het vestibulaire en proprioceptieve zintuig zijn frequent voorkomende problemen. Voorbeelden hierbij zijn over de voeten struikelen, van een stoel vallen, bestek niet goed kunnen hanteren, het evenwicht verliezen bij het sluiten van de ogen, ergens tegenaan lopen, bang zijn om met hun voeten van de grond te zijn, enzovoort. De kinderen kunnen heel bang worden om bepaalde bewegingen of activiteiten uit te voeren (Notbohm, 2006). Daarnaast kan het zijn dat het kind moeite heeft bij het uitvoeren van ADL s en moeilijk tot interactie komt met anderen door atypische sensorische reacties (O Donnell et al., 2012). In een onderzoek van Watling, Deitz en White (2007) scoorden kinderen met ASS anders op het sociaal-emotionele vlak. Zo hadden kinderen met ASS een slechte frustratietolerantie en hadden zij meer behoefte aan bescherming dan normaal ontwikkelde kinderen. Het bleek dat deze kinderen een lagere score hadden op volgende vlakken: prikkels opzoeken, emotionele reacties, laag uithoudingsvermogen, auditief gevoelig, snel afgeleid, onoplettend, slechte registratie en moeite met fijne motoriek en perceptie (O Donnell et al., 2012). Gedrags- en emotionele problemen kunnen in verband worden gebracht met de zintuiglijke verwerking. Wanneer een kind bijvoorbeeld belast wordt door prikkels kan zich dit uiten in repetitief of stereotiep gedrag (Notbohm, 2006). Kinderen die problemen ervaren in het olfactorisch zintuig zullen geuren die wij als aangenaam ervaren zien als een stinkende geur. Dit kan ervoor zorgen dat de kinderen niet willen deelnemen aan bepaalde activiteiten of kokhalzen bij het ruiken van bepaalde geuren. 17

20 Een probleem dat vaak voorkomt bij kinderen met ASS is het selectief of kieskeurig eten waarbij de kinderen voedsel gaan weigeren en slechts een beperkte verscheidenheid van voedsel effectief opeten. Dit probleem ligt significant hoger bij kinderen met ASS dan bij normaal ontwikkelde kinderen. Een maaltijd is een complexe zintuiglijke ervaring die bestaat uit voedingsmiddelen met verschillende texturen, geuren, uitzichten en smaken. Daarnaast is een goede motorische planning nodig voor de posturale controle en voor de manipulatie van hun bestek (Nadon et al., 2011). Cermak, Curtin & Bandini (2010) onderzochten het verband tussen voedingsproblemen en de zintuiglijke waarneming bij kinderen met ASS (2009). Hieruit bleek dat selectief of kieskeurig eten een significant probleem is bij kinderen met ASS. Eén van de mogelijke redenen is zintuiglijke overgevoeligheid. Er is nog verder onderzoek nodig naar de factoren die samenhangen met voedselselectiviteit waaronder zintuiglijke problemen, gedragsproblemen, ouderlijke voorkeuren en familiemaaltijden (Cermak, Curtin & Bandini, 2010). Naast het selectief eten zijn er kinderen die ondergevoelig zijn en dus niets proeven of smaken. Het is belangrijk hier aandacht aan te schenken want doordat alles wat het kind eet hetzelfde smaakt kan het ook oneetbare voorwerpen gaan opeten (Notbohm, 2006). Naast ondergevoeligheid heb je kinderen die juist de uitgesproken smaken gaan opzoeken zoals mosterd en olijven om deze sterke smaken te kunnen proeven (Mertens, 2015). 2.5 Hoe omgaan met een stoornis in de sensorische informatieverwerking Allereerst is het belangrijk dat er geprobeerd wordt het kind te begrijpen, steun te bieden en dat alle of de betrokken partijen zich verdiepen in het probleem. De verschillen in waarneming moeten geïdentificeerd worden om te begrijpen welke problemen het kind heeft en hoe dit een probleem kan vormen in het dagelijkse leven (Bogdashina, 2004). Observatie van het kind en een analyse van welke prikkels het gaat vermijden of gaat opzoeken, alsook de sterktes en zwaktes van het kind ontdekken, zijn hierbij de te ondernemen stappen. Zodra geweten is wat het kind al dan niet leuk vindt, kan er geanticipeerd worden op bepaalde situaties. Als het bijvoorbeeld duidelijk wordt dat het kind niet houdt van drukke ruimtes kan hier op geanticipeerd worden door deze ruimtes te vermijden of een alternatieve oplossing te zoeken. Bij het zoeken naar een oplossing is het belangrijk het kind zoveel mogelijk te betrekken zodat samen een alternatieve activiteit gevonden wordt die het kind rustig maakt. Wanneer het kind betrokken wordt in dit proces zal zijn flexibiliteit en zelfstandigheid bevorderd worden, alsook zijn zelfbeeld. Wanneer het duidelijk is dat het kind een bepaalde structuur nodig heeft is het belangrijk om verrassingen te vermijden en eventueel gebruik te maken van een duidelijk dagschema (Kranowitz, 2005). Per dag moet elk kind minstens 30 minuten spenderen aan ongestructureerd spel, waarbij het kind alles mag bepalen en de ouder mee gaat in zijn spel en interesses. Hierbij moet gekeken worden naar de interesses van het kind en wordt een vertrouwensband gecreëerd tussen het kind en de ouder (Kranowitz, 2005). Het is belangrijk plezier te maken met het kind, zo zal het kind zijn aandacht 18

21 vergroten voor zowel zijn omgeving als de persoon die het kind begeleidt. Waardoor meer en meer leermomenten worden gecreëerd (Rogers, Dawson & Vismara, 2012). Naast het ongestructureerd spel mogen altijd nieuwe sensorische ervaringen worden aangeboden. Deze toediening gebeurt het best door de prikkels één voor één aan te bieden zodat het kind niet overbelast wordt. Hierdoor leren de kinderen nieuwe prikkels kennen die ze misschien ook leuk vinden en als rustgevende activiteit kunnen gebruiken (Kranowitz, 2005). Tijdens therapie en het opstellen van doelen is het belangrijk rekening te houden met wat al dan niet haalbaar is. Daarom moeten doelen opgesplitst worden in subdoelen zodat het kind een grotere succeservaring zal hebben bij het bereiken van één kleine doelstelling dan wanneer de grote doelstelling maar half geslaagd is. Als begeleider is het belangrijk te onthouden dat inconsistentie vaak voorkomt, wat wilt zeggen wanneer een activiteit de ene dag lukt, dit de andere dag soms niet zo is. Daarom is een positieve bekrachtiging en aanmoediging heel belangrijk en moeten activiteiten waarbij het kind overstuur kan raken vermeden worden (Kranowitz, 2005). Ten slotte is het belangrijk om derden die in contact komen met het kind op de hoogte te stellen van de sensorische problemen. Hierdoor kunnen zij het gedrag begrijpen en er rekening mee houden. Als ouder is het belangrijk om zich niet af te sluiten van uitspraken of opmerkingen van anderen want zij zien het kind in andere situaties (Kranowitz, 2005). Wanneer men als ouder meer en meer kenmerken ziet, is het belangrijk zo snel mogelijk op zoek te gaan naar hulp (Kranowitz, 2005). Want in de eerste levensjaren van het kind is er veel hersenplasticiteit waardoor de hersenen zich in de peuterjaren het snelst ontwikkelen. Wanneer de interventies snel worden gestart, kan optimaal gebruik worden gemaakt van deze hersenplasticiteit. Het blijkt namelijk dat vroege interventies bij jonge kinderen met ASS voordelen biedt op vlak van spelen, leren, communiceren, sociale vaardigheden en probleemgedrag (Rogers, Dawson & Vismara, 2012). 2.6 Ergotherapie Assessments Ergotherapeuten gebruiken verschillende methoden om informatie over de sensorische kenmerken van het kind te onderzoeken. Zo gebruiken ergotherapeuten onder meer interviews met de ouders van het kind, klinische waarnemingen en verschillende vragenlijsten. Ergotherapeuten hebben een belangrijke rol in het interdisciplinaire team bij het evaluatieproces van voorschoolse kinderen. Het is belangrijk dat er een uitgebreide evaluatie wordt gedaan, met de focus op het identificeren van de sensorische eigenschappen van een kind. Daarnaast moet worden nagegaan welke invloed deze hebben op het gedrag van het kind (O Donnel et al., 2012). Een ergotherapeutische interventie richt zich op het handelen (occupational based) in de omgeving (context based), is cliënt gecentreerd en evidence based (Cup & van Hartingsveldt, 2012). 19

22 Occupational based werken Occupation based werken is hetzelfde als handelingsgericht werken. Het handelen (occupational performance) is de betekenisvolle, doelgerichte uitvoering van dagelijkse activiteiten die gerelateerd zijn aan het persoonlijk leven en die context gebonden zijn (Denolf & Daems, 2012). Dit bevat dus alles wat de mens doet zoals de vrijetijdsinvulling, rollen die ze moeten opnemen, participeren in hun werk, enzovoort (Denolf & Daems, 2014). Context-based werken Context based werken is niet alleen kijken naar het handelen van het kind maar ook naar de context waarin het kind iedere dag participeert. Het is de bedoeling dat ergotherapeuten het handelen en participeren van het kind gaan stimuleren op vlak van spelen, leren en zelfzorg. Daarnaast wordt gekeken naar de context waarin de kinderen leven want deze kan voor een belemmering zorgen. De context en het handelen, zullen elkaar dus voortdurend beïnvloeden waardoor gesteld kan worden dat interventies best gebeuren in de omgeving waar het kind de problemen ervaart (Denolf & Daems, 2014). Cliëntgericht werken Cliëntgericht werken wil niet altijd zeggen individueel werken. Cliëntgericht werken omvat de cliënt met zijn cliëntensysteem. Onder het cliëntensysteem behoren de ouders, hun familie en vrienden. Hierbij richt de ergotherapeut zich op de hulpvraag van de cliënt en zijn systeem. Ook de populatie waarin de cliënt de problemen ondervindt wordt erbij betrokken. Hierbij richt de ergotherapeut zich voornamelijk op het actief participeren in deze context (Denolf & Daems, 2014). Cup en Van Hartingsveldt vermelden dat de ergotherapeut tijdens het cliëntgericht handelen gebruik maakt van verschillende ergotherapeutische interventies zoals het coachen, voorlichten, coördineren en samenwerken. Daarnaast biedt de ergotherapeut ondersteuning aan de cliënt. Wanneer er cliëntgericht gewerkt wordt, zal de ergotherapeut de waarden van zijn cliënt respecteren en samenwerken om de doelen te bereiken die waardevol zijn voor de cliënt. De interventies zijn dus voornamelijk gericht op de persoon en niet op de aandoening (Cup & van Hartingsveldt, 2012). Empowerment is hierbij heel belangrijk, de ergotherapeut richt zich hier voornamelijk op het aanleren, doorgeven en coachen van vaardigheden waarbij de cliënt of het cliëntensysteem meer initiatief zal nemen (Denolf & Daems, 2014). Oudergericht werken Bij oudergericht werken gaat de ergotherapeut informatie geven aan de ouders van het kind. Psychoeducatie is hier een voorbeeld van, waarbij de ouders meer uitleg krijgen over de problematiek van hun kind (Denolf & Daems,2014). Daarnaast is het belangrijk bepaalde interventietechnieken aan te leren aan de ouders van het kind. Deze technieken kunnen thuis worden verder gezet waardoor het kind ook thuis gestimuleerd blijft. Het blijkt namelijk dat interventies langer beheerst blijven wanneer de interventies zowel thuis als op therapie worden toegepast. De kinderen herkennen de vaardigheden van de therapie en passen deze in andere situaties toe waardoor deze vaardigheden gegeneraliseerd worden. Volgens Rogers, Dawson en Vismara hebben ouderprogramma s een 20

23 positief effect op de cognitieve- en taalontwikkeling, op de ouder-kind relatie en op de communicatieve vaardigheden. Ouders geven aan dat ze optimistischer zijn en positiever kijken naar de toekomst. Bij het bieden van deze ouder-interventies is het belangrijk dat deze worden toegepast binnen dagelijkse situaties zonder het voorzien van speciale uren (Rogers, Dawson & Vismara, 2012). Ingersol en Dvortcsak (2006) deden een onderzoek naar het effect van oudertraining bij jonge kinderen met ASS tijdens de vroege interventies. Hieruit bleek dat oudertraining effectief is voor het generaliseren van vaardigheden bij jonge kinderen met ASS. Daarnaast wordt ook de kennis van de ouders bevorderd over de verschillende interventies en strategieën, de ouders gaven dit zelf ook aan. Ze geven aan dat hier nog niet veel onderzoek naar is gebeurd en er nog onderzocht moet worden welke de lange en korte termijn effecten zijn (Ingersol & Dvortcsak, 2006). Familiegericht werken Als laatste kan een ergotherapeut familiegericht werken waarbij het hele gezin wordt betrokken. De ergotherapeut zal kijken waar de noden liggen bij het hele gezin en zal de ouders actief betrekken bij de behandeling van hun kind. De resultaten die de therapie weergeeft, zullen voor het ganse gezin belangrijk zijn. Door familiegericht te werken krijgt het gezin meer inzicht over de manier waarop ze moeten omgaan met hun kind en hoe hun kind het best ondersteund kan worden tijdens verschillende activiteiten of tijdens het dagelijkse leven (Denolf & Daems, 2014). 2.7 Therapieën die aangeboden worden bij kinderen met een stoornis in de sensorische informatieverwerking Ayres sensory integration (ASI) Ayres sensory integration is ontwikkeld door Jean Ayres in ASI is niet enkel gericht op het trainen van de functionele moeilijkheden, maar ook op de vaardigheden die aan de basis liggen om te kunnen functioneren. ASI kan worden toegepast bij iedere doelgroep. De therapie zelf wordt gegeven door een ergotherapeut waarbij er wordt samengewerkt met de cliënt, hun ouders en het team om na te gaan welke invloed de sensorische informatieverwerking heeft op het dagelijkse leven van de cliënt op vlak van participatie en ADL activiteiten. Samen met de cliënt, zijn gezin en het team wordt een hulpvraag geformuleerd en prioriteiten gesteld binnen het behandelplan. Er wordt voornamelijk gewerkt op het verbeteren van vaardigheden die een invloed hebben op de participatie en het gedrag van het kind. Daarnaast wordt gewerkt op het verbeteren van vaardigheden zodat het kind sensorische stimuli kan verdragen. Deze behandelingswijze is cliëntgericht, het kind heeft namelijk inspraak in het soort activiteit en de duur ervan. Er worden telkens sensorische prikkels aangeboden die het kind aankan, het moet namelijk een leuke ervaring zijn voor het kind. Het lokaal bevat veel prikkels waardoor het kind gestimuleerd en uitgedaagd wordt. Afhankelijk van de reactie van het kind wordt de activiteit gradueel aangepast. Het kind wordt constant gestimuleerd om deel te nemen en het gezin wordt bij de therapie betrokken. 21

24 Een onderzoek van Benson en Koomar (2010) toonde een positief resultaat, maar tijdens het onderzoek was een te kleine populatie en een te grote variatie in de interventies waardoor de resultaten niet altijd even relevant waren (Denolf & Daems, 2014). Daarnaast wordt er gesteld dat de ASI kan dienen als een instrument om therapeuten te begeleiden zodat zij de nodige kwalificaties kunnen verwerven. Watling en Deitz (2007) onderzochten het effect van Ayres sensorische integratie op het verminderen van ongewenst gedrag en taakbetrokkenheid bij jonge kinderen met ASS. Bij de objectieve resultaten is geen duidelijke verandering te zien in ongewenst gedrag of taakbetrokkenheid. Bij de subjectieve resultaten zijn toch positieve veranderingen te zien op vlak van de overgangen tussen activiteiten, socialisatie en het algemeen gedrag (Watling & Deitz, 2007). ASI werd dus onderzocht in de literatuur maar onderzoek naar de effectiviteit van ergotherapie bij het gebruik van sensorische integratietherapie is beperkt door de therapie trouw (May-Benson et al., 2014). Hierdoor zijn er meer studies nodig naar de effectiviteit om alles te verklaren (Denolf & Daems, 2014) Sensorisch dieet Het sensorisch dieet is een activiteitenprogramma dat wordt opgesteld voor een specifieke cliënt om zo aan de behoeften van het zenuwstelsel tegemoet te komen. Wanneer het kind dagelijks zijn sensorisch dieet volgt, zullen zijn fysieke en emotionele behoeften worden vervuld. De therapeut stelt een sensorisch dieet op dat activiteiten bevat die het kind alert, kalm en georganiseerd maakt (Kranowitz, 2005). Het sensorisch dieet wordt voornamelijk door de ouders uitgevoerd. Het bevat activiteiten met een zintuiglijke input zoals bewegingen, tactiele stimulatie, geluiden, enzovoort die het kind thuis moet uitvoeren (Hall & Case-Smith, 2007). Uit een onderzoek van Hall en Case-Smith (2007) blijkt dat sensorisch dieet in combinatie met therapeutisch luisteren effectief kan zijn in het verminderen van bepaalde gedragingen in verband met een sensorische integratiestoornis. Het therapeutisch luisteren, bestaat uit een hoofdtelefoon en twee tot drie cd s speciaal ontwikkeld voor het kind door de therapeut. Deze geluiden zijn aangepast aan bepaalde frequenties waardoor de spieren in het middenoor worden gestimuleerd. Wanneer de spieren van het middenoor flexibel worden dan zenden zij op een correcte wijze de sensorische informatie door naar de hersenen. Dit onderzoek raadt aan dit sensorisch dieet te combineren met andere ergotherapeutische interventies Snoezelen Snoezelen is in 1974 ontwikkeld door Ad Verheul. Het is een combinatie van twee woorden: snuffelen en doezelen. Snuffelen is het actief op zoek gaan, onderzoeken, experimenteren en verkennen. Doezelen of dommelen is een rustige activiteit waarbij de cliënt rustig kan genieten en wegdromen (Derie & Vanoosthuyse, 2009). Snoezelen wordt vaak gebruikt als aanvulling op een meer medische behandeling en verzorging bij personen met een diepe en ernstige verstandelijke beperking (Denolf & Daems, 2014). Om te snoezelen wordt een ruimte ingericht, de snoezelruimte die bestaat uit een gedeeltelijk verlichte ruimte die de zintuigen stimuleert van zowel de cliënt als zijn therapeut. 22