1. Waarneming: omgevingsinformatie wordt waargenomen aan de hand van de verschillende zintuigen.

Transcriptie

1 Cognities In deze module gaan we eerst in op wat cognitie in het algemeen is. Daarna komen de drie verschillende cognitieve theorieën voor ASS aan bod, namelijk: theory of mind, centrale coherentie en executieve functies. Wat is cognitie Cognitie wordt beschreven als de processen die betrokken zijn bij het verwerken van informatie. Informatieverwerking gebeurt continu, bij iedereen. In de informatieverwerking kun je vier verschillende fasen onderscheiden, namelijk: 1. Waarneming: omgevingsinformatie wordt waargenomen aan de hand van de verschillende zintuigen. Zo gebruik je je oren om gesproken informatie op te nemen. Het verschilt per persoon hoe informatie wordt waargenomen. Mensen met ASS zijn in het algemeen gevoeliger dan anderen bij het waarnemen van prikkels, zoals geluiden, geuren, licht, aanraking en smaak. Daarnaast krijgen zij meer detailinformatie binnen dan anderen. De mate waarin mensen gedetailleerd of juist globaal zijn in hun manier van denken wordt ook wel centrale coherentie genoemd. 2. Verwerking: de waargenomen informatie wordt in het brein verwerkt. Tijdens deze verwerking wordt informatie gefilterd, om zo te kunnen bepalen waar men wel en niet de aandacht op richt. Daarnaast wordt informatie gegroepeerd, geordend en opgeslagen. Bij mensen met ASS verloopt ook de verwerking van informatie anders dan bij andere mensen. Ze kunnen informatie over het algemeen niet goed filteren, waardoor alles tegelijk binnenkomt. Hierdoor raken ze snel overprikkeld en kan informatie verworden tot een onsamenhangende brij. Doordat mensen met ASS informatie slecht filteren, hebben ze meer tijd nodig dan anderen om informatie goed te verwerken. 3. Betekenisverlening: de informatie krijgt een bepaalde betekenis. De informatie die je waarneemt en verwerkt wordt geïnterpreteerd. Deze interpretatie is gebaseerd op allerlei verschillende aspecten, waaronder je eerdere ervaringen, je intelligentie, of je een man of een vrouw bent, enzovoort. Mensen met ASS kunnen moeite hebben om sociale situaties goed te interpreteren door hun relatief minder goed sociaal inzicht ('theory of mind'). 4. Reactie: men reageert op de informatie/prikkel door iets wel of juist niet te doen. Hierbij zijn verschillende zaken van belang. Zo moet je allereerst een keuze maken voor een bepaalde reactie. Vervolgens moet je er voor zorgen dat je op het juiste moment reageert, moet je hiervoor het initiatief nemen en moet je flexibel reageren op de reactie van anderen. Hierbij spelen de 'executieve functies' een rol. Drie cognitieve theorieën voor ASS Zoals hierboven al aan de orde is gekomen, spelen de theory of mind, de centrale coherentie en de executieve functies een belangrijke rol bij de informatieverwerking van mensen met ASS. Bijzonderheden op deze cognitieve gebieden kunnen dan ook een verklaring geven voor de specifieke gedragskenmerken bij

2 mensen met ASS. Hieronder zal verder worden uitgelegd wat deze drie theorieën betekenen en hoe deze bij mensen met ASS eruit zien. Meer informatie hierover staat ook in de hoofdstukken 3 tot en met 6 van het boek: Autismespectrumstoornissen bij volwassenen, van Annelies Spek. Theory of mind Theory of mind wordt beschreven als de vaardigheid die iemand heeft om gedachten, intenties, gevoelens en ideeën toe te schrijven aan zichzelf en anderen, en op basis daarvan het gedrag van anderen te voorspellen en erop te anticiperen. Om te kunnen begrijpen dat iemand op een andere manier iets voelt, denkt of ervaart dan jijzelf, is het nodig om je te kunnen verplaatsen in de ander. Volgens de theory-of-mind theorie beleven mensen met ASS de wereld vanuit hun eigen perspectief en hebben ze moeite om zich in anderen te verplaatsen. Ze hebben moeite om in te schatten wat zijzelf en andere mensen voelen, denken en bedoelen. Omdat ze moeite hebben met het 'lezen' van de ander, is het voor hen moeilijk om de betekenis te achterhalen van het gedrag van anderen. De mate waarin mensen met ASS problemen ervaren op het gebied van theory of mind verschilt enorm. Hierbij zijn verschillende aspecten van invloed. Zo blijkt dat de theory of mind van mensen met ASS verbetert naarmate ze ouder worden. Het is wel de vraag of mensen met ASS dan daadwerkelijk meer gaan aanvoelen of dat zij vooral beter leren beredeneren in sociale situaties. Waarschijnlijk is het vooral het laatste. Daarnaast blijkt er een samenhang tussen theory of mind en de intelligentie te zijn. Een hogere intelligentie geeft waarschijnlijk meer mogelijkheden om problemen met theory of mind te compenseren. Zo zien we vaak dat mensen met ASS met een relatief hoge intelligentie vanuit het analyseren en het ontdekken van wetmatigheden, sociale situaties proberen te doorgronden. Het gaat hier dus niet om inschatten op basis van gevoel, maar over inschatten door de situatie te beredeneren. Het heeft dus wel nut om steeds meer te leren over hoe het werkt in sociale situaties en wat de patronen in sociale interactie zijn. Dit kan namelijk helpen om steeds adequater te reageren. Probeer hier echter niet overbelast door te raken, want daar wordt je waarschijnlijk niet veel beter van. Centrale Coherentie Centrale coherentie is het vermogen om informatie globaal en vanuit de context te verwerken. Met 'globaal' wordt bedoeld dat je vooral de hoofdlijnen ziet en in staat bent om irrelevante details te negeren. 'Vanuit de context' betekent dat je de context (omgeving) meeneemt in het interpreteren van wat je waarneemt. Iemand kan bijvoorbeeld lachen uit vrolijkheid of om iemand uit te lachen; dit hangt af van de context, de situatie waarin diegene zich bevindt. Mensen zonder ASS denken en redeneren vaak vanuit de grote lijn en zien samenhang, waardoor ze bijvoorbeeld snel weten waarom iemand lacht. Mensen met ASS zijn juist vaak gericht op de (losse) details, de onderdelen van informatie. Omdat ze zo gericht zijn op details en weinig verband leggen met de context, kan het gebeuren dat ze het geheel (het overzicht) uit het oog verliezen. Dit maakt het lastig om goed in te schatten waarom iemand bijvoorbeeld lacht.

3 De neiging van mensen met ASS om informatie los van de context te verwerken heeft ook een positieve kant, hierdoor kunnen zij namelijk goed out of the box denken. De meeste mensen zonder ASS komen, doordat ze nu eenmaal meestal vanuit de context denken, niet zo snel op alternatieve ideeën. Mensen met ASS kunnen, door bepaalde details aan elkaar te verbinden, ontdekkingen doen die anderen versteld doen staan. Een ander voordeel van een gedetailleerde informatieverwerking is dat dit verband houdt met bijzondere talenten, zoals een tekentalent of een zeer goed geheugen. Daarnaast maken mensen met ASS door hun oog voor details doorgaans weinig fouten en leveren ze vaak kwalitatief zeer goed werk af. Wel kost het doorgaans meer tijd om informatie te verwerken wanneer je veel details waarneemt. Daarom hebben mensen met ASS vaak extra tijd nodig, bijvoorbeeld op school of op het werk. Executieve functies Executieve functies kunnen worden omschreven als de hersenfuncties die je nodig hebt in (nieuwe) situaties waarin eerder aangeleerde routines niet of onvoldoende werken. Hierbij gaat het onder andere om impulscontrole, planningsgedrag, georganiseerd zoeken en flexibiliteit. Dit is nodig om je aan te kunnen passen aan een steeds veranderende omgeving. Het merendeel van de mensen met ASS heeft moeite met één of meer van de executieve functies. Vooral problemen in de planning, initiatiefname en flexibiliteit spelen vaak een rol bij mensen met ASS. Plannen Veel mensen met ASS hebben een eigen manier van plannen en organiseren. Sommigen plannen te veel en te strak, waardoor ze weinig flexibel zijn. Anderen hebben juist moeite om te plannen, omdat ze niet goed relevante van irrelevante informatie kunnen onderscheiden. Er zijn natuurlijk ook mensen met ASS die wel goed kunnen plannen.

4 Tot actie komen, initiatiefname Voor bepaalde mensen met ASS is het juist lastig om tot actie te komen en om initiatief te nemen. Zij kunnen zich bijvoorbeeld dermate verliezen in de details van de voorbereiding dat ze niet aan de daadwerkelijke uitvoer komen. Anderen overzien de situatie van tevoren al niet, waardoor ze als het ware machteloos worden en nergens aan kunnen beginnen. Flexibiliteit Een andere executieve functie die vaak een rol speelt bij mensen met ASS is flexibiliteit. Bij veranderingen is het handig om flexibel je plan aan te kunnen passen. Dit is voor mensen met ASS vaak lastig, dit kan zich uiten in eigenwijsheid of weigeren om met de verandering mee te gaan. Er zijn ook mensen met ASS die zich aanpassen, maar het kost hen vervolgens zoveel energie dat zij daardoor psychische en/of fysieke klachten ontwikkelen zoals somberheid of vermoeidheid. Het verschilt natuurlijk per persoon welke executieve functies goed gaan en op welke gebieden er problemen zijn. In het algemeen helpt het bij executieve functieproblemen wanneer er meer duidelijkheid wordt gegeven. Duidelijkheid zorgt ervoor dat je weet waar je aan toe bent en wat je kunt doen wanneer iets anders loopt dan verwacht. Het loont dus om alternatieve scenario s uit te denken en op papier te zetten voor wanneer dingen anders lopen dan je had gepland. Cognities in het dagelijkse leven van mensen met ASS Nu je wat meer weet over de theorieën achter de cognities van mensen met ASS, gaan we kijken naar hoe deze tot uiting komen in het dagelijkse leven en wat kan helpen bij problemen op deze gebieden. Sociale interactie en communicatie Door hun moeite met theory of mind / sociaal inzicht, hebben met ASS vaak problemen in de sociale interactie. Ze vinden het moeilijk om de bedoelingen en de emoties van anderen in te schatten en weten vaak niet goed wat anderen van hen verwachten. Bijvoorbeeld over hoe ze zich moeten gedragen. Het steeds moeten nadenken over dit soort zaken kost veel energie, wat maakt dat contact hebben met anderen zwaar en vermoeiend is. Dit belemmert hen in het aangaan van contacten en gesprekken. Mensen met ASS met een normale tot hoge intelligentie kunnen, door het goed observeren en registreren van gedrag van anderen, leren hoe ze zich het beste kunnen gedragen in contact met anderen. De nuances blijven echter lastig, vooral omdat sociale situaties nooit precies hetzelfde zijn als eerdere situaties. Mensen met ASS weten nooit zeker of een reactie die eerder goed werkte, in een nieuwe situatie weer voldoet. De theory of mind speelt ook een rol bij de communicatie. Als je namelijk moeite hebt om andere

5 mensen in te schatten en aan te voelen, dan weet je ook niet goed wat er qua communicatie van je wordt verwacht. Hierdoor zeggen mensen met ASS, vanuit eerlijkheid, soms dingen die andere kunnen kwetsen en lukt het niet goed om kritiek tactvol te verwoorden. Ook de centrale coherentie speelt een rol in de communicatie, bijvoorbeeld doordat mensen met ASS moeite kunnen hebben om in hun verhaal de grote lijn te onderscheiden. Ook hebben ze de neiging om te reageren op details uit de verhalen van anderen, waardoor er miscommunicatie kan ontstaan. Wat kan je helpen Hoewel mensen met ASS door hun intelligentie en ervaringen veel kunnen compenseren, blijft de sociale communicatie voor de meeste mensen met ASS ingewikkeld en intensief. Het helpt om op dit gebied te blijven leren, bijvoorbeeld door te proberen patronen te ontdekken in wat passend is in sociaal contact. Je kunt bijvoorbeeld uitproberen en navragen wat je partner prettig vindt wanneer hij of zij verdrietig is. De één vindt het bijvoorbeeld fijn om te horen dat het goed komt, terwijl de ander graag de situatie wil analyseren of juist met rust gelaten wil worden. Door dit te vragen en door goed te letten op de reactie van de ander, kun je ontdekken wat de beste reactie is in welke situatie. Het doel is om hier patronen te ontdekken zodat je in de toekomst ook weet hoe je kunt reageren. Bijvoorbeeld: Wanneer mijn partner huilt dan vindt ze het fijn als ik een arm om haar heen leg, behalve wanneer de kinderen erbij zijn. In dat geval wil ze liever dat ik haar met rust laat en dan wil ze graag praten wanneer de kinderen naar bed zijn. Zo kun je scripts maken voor bepaalde situaties en wat handig is om te doen. Zo n script past bijvoorbeeld ook in een sollicitatie: Eerst aankijken, dan een hand geven, zeggen dat je een goede reis hebt gehad en dan afwachten tot de ander begint met praten. Je leert een script door te observeren hoe mensen reageren, door te lezen over situaties en door na te vragen wat mensen prettig vinden en wat niet. Dat laatste is het handigst bij mensen die je goed kent. Er zijn ook behandelingen ontwikkeld die gericht zijn op de sociale interactie en communicatie. Zo wordt op sommige plekken sociale vaardigheidstraining aangeboden aan mensen met ASS. In een dergelijke training leer je welke gedragingen in welke situaties passend zijn. Het is echter wel de vraag of een dergelijke training ook helpt om je gedrag in de dagelijkse praktijk te veranderen. De wetenschap is hier nog niet over uit. Als je je hierin wilt ontwikkelen dan is het vooral goed om te zoeken naar een manier die bij jou past (bijvoorbeeld: met of zonder begeleider, individueel of in een groep, enzovoorts). Manier van denken en handelen Planningsproblemen kunnen voor mensen met ASS erg belemmerend zijn, vooral doordat plannen zo lang duurt of doordat ze tijdens het plannen het overzicht kwijt raken. Dit kan leiden tot chaos, bijvoorbeeld in de administratie, in het huishouden en op het werk. Door moeite met de initiatiefname komt een deel van de mensen met ASS moeilijk tot actie. Dit kan problemen geven, bijvoorbeeld in opleidingen (door het niet doen van huiswerk) of in een relatie (door weinig initiatief nemen tot activiteiten in huis of tot gezamenlijke activiteiten). Door hun moeite met flexibiliteit kunnen mensen met ASS erg vasthoudend zijn en vinden ze het

6 moeilijk om van hun ideeën af te wijken. Ze vinden het prettig als de wereld voorspelbaar is en anderen zich aan afspraken houden. Daarnaast houden ze zich graag vast aan routines en volgordes door de dag heen en zijn veranderingen vaak lastig. Door hun gedetailleerde informatieverwerking kunnen mensen met ASS zich soms verliezen in interesses en activiteiten. Dit heeft als voordeel dat ze over bepaalde onderwerpen veel weten en dat ze enorme doorzetters zijn wanneer het gaat om werk en/of hobby s. Het risico kan wel zijn dat ze, doordat ze zo gericht met iets bezig zijn, vergeten te eten of drinken of hierdoor te laat naar bed gaan. Het kan ook gebeuren dat ze hierdoor te weinig tijd hebben/maken voor hun gezin. De gedetailleerde informatieverwerking zorgt er ook voor dat mensen met ASS veel opmerken in hun omgeving. Hierdoor horen en zien zij vaak dingen die anderen mensen missen. Je kunt hierbij denken aan het eerder zien van foutjes en sneller door hebben dat iets niet klopt. Ook zijn ze hierdoor doorgaans zorgvuldiger dan anderen. Dit kan veel voordelen hebben, bijvoorbeeld op school en op het werk. De keerzijde is, zoals eerder gezegd, dat een gedetailleerde manier van informatie verwerken doorgaans meer tijd kost. Een ander nadeel is dat oog voor detail vaak samen gaat met moeite om hoofd- en bijzaken te onderscheiden.

7 Wat kan je helpen? Bij de problemen in de planning en initiatiefname kan duidelijkheid helpen. Zo kan het goed zijn om precies te weten wat anderen verwachten en dit op te splitsen in stapjes. Wanneer je bijvoorbeeld samen een nieuwe auto wilt kopen dan is het handig om eerst op te schrijven welke deelstappen hierbij komen kijken. Bijvoorbeeld: eerst beide opschrijven wat je belangrijk vindt bij een nieuwe auto, dan samen het budget bepalen, dan oriënteren bij de plaatselijke garage, enzovoorts. Bij deze deelstappen kun je ook toevoegen wie bij welke stap betrokken is en wanneer die stap gezet moet worden. Een dergelijk overzicht kan helpen om goed te plannen en om tot initiatief te komen. Het is namelijk makkelijker om een goed omschreven taak uit te voeren dan om eerst nog te moeten bedenken wat je allemaal wanneer moet doen. Wat betreft de flexibiliteit is de ervaring dat overbelasting ervoor zorgt dat je minder flexibel wordt. Als je dus merkt dat je de laatste tijd minder flexibel bent, dan is het handig om na te gaan of dit komt doordat je overbelast bent. Als dat zo is, dan is het handig om eerst de overbelasting aan te pakken, als dat tenminste mogelijk is. Verder kan het helpen om bij taken van tevoren te bedenken wat je kunt doen wanneer de taak niet zo gaat als je verwacht. Verder lezen Boeken: Autismespectrumstoornissen bij Volwassenen, hoofdstukken 3-6 Annelies Spek: ISBN: Internet overige: Meer informatie over de theory of mind, centrale coherentie of over executieve functies: Verder kijken Youtube: Een filmpje over theory of mind: Een filmpje over centrale coherentie: Een filmpje over executieve functies: Hoe helpt dit hoofdstuk mij verder: De volgende vragen kunnen helpen om de informatie uit dit hoofdstuk toe te passen op je eigen situatie. Herken je de drie cognitieve theorieën van ASS bij jezelf? Zo ja, kun je in het kort uitleggen wat je herkent.

8 Theory of mind Centrale coherentie Executieve functioneren Kun je van de drie theorieën de voor- en nadelen voor jezelf benoemen? Theory of mind Centrale coherentie Executieve functioneren Hoe kun je de voordelen inzetten om de nadelen te compenseren?