SCHOOL EN CULTUUR IK BEN GIL BERT SPECIAAL PROJECT IN HET GILBERTJAAR 2019 VEENENDAAL

Transcriptie

1 SCHOOL EN CULTUUR IK BEN GIL BERT SPECIAAL PROJECT IN HET GILBERTJAAR 2019 VEENENDAAL

2 INHOUD Inleiding Opbouw van het project Verantwoording en (kern) doelen Onderbouw Kunst/creatief Kunst/erfgoed/creatief Middenbouw Kunst/creatief/(erfgoed) Kunst/erfgoed/creatief Bovenbouw Kunst/21 e eeuwse vaardigheden/creatief Kunst/erfgoed (21e eeuwse vaardigheden) Bijlagen: NB. Zowel de docentenhandleiding als alle bijlagen zijn te downloaden vanaf de site van School & Cultuur, onder het Gilbert icoontje. ONTWIKKELING VAN HET PROJECT: School en Cultuur, De Werkhoven Geschiedenis voor u, Gemeentearchief Veenendaal, Rezonanz, Gaby Jansen, alle partners in de Cultuurfabriek: Museum Veenendaal, Kunstuitleen en Bibliotheek. Hoofdstukken uit: Stijn Uitvinder, van René van der Velde (middenbouw) en Een proef met rauwe eieren en een zwembad vol chocola, van Hans Mijnders (bovenbouw); Liedjes voor de onderbouw; Achtergrondinformatie over Gilbert; Powerpointpresentaties: (middenbouw) a. Gilbert en Veenendaal toen en nu (uitvinders en Veenendaal); b. Kaarten van Veenendaal toen en nu ; Boekenlijst Vrouwke Klapwijk; Adres scholen/gilberthuis Antwerpen (bovenbouw) mogelijk skype-alternatief is Gemeentearchief Veenendaal; Oude uitvindingen: bier, turf, enz.; Lijst ondernemers voor interviews (bovenbouw). -2- IK BEN GILBERT

3 INLEIDING In 2017 hebben een aantal mensen uit Veenendaal, waaronder Wim Aalbers, het plan opgevat om het geboortejaar van Gilbert van Schoonbeke in 2019, dan 500 jaar geleden, groots te herdenken. Van Schoonbeke was een ondernemende Vlaming die juist door zijn ondernemende karakter terecht kwam in Veenendaal en ook aan de wieg stond van wat Veenendaal daarna geworden is. Durf, lef, creativiteit en ondernemerschap pakken we aan om in 2019 te laten zien dat in Veenendaal nog veel Gilberts rondlopen. Het hele jaar door zijn er allerlei activiteiten gepland en zullen er overal Gilbertuitingen te zien zijn. Gilbert op school! Natuurlijk hoort zo n lustrumjaar ook op school thuis. In een vroeg stadium zijn we (de ontwikkelaars) gaan nadenken over hoe, wanneer en op welke manier Gilbert het beste op school gepresenteerd en beleefd kan worden. Natuurlijk door middel van een groot project! Gilbert is een historisch figuur, met bepaalde karaktereigenschappen. Dat laatste is vooral de rode draad in het project geworden. Gilbert was een creatieve, ondernemende man. Iemand van wie je tegenwoordig zegt: Hij denkt out of the box. Dat willen we graag benadrukken in het project Ik ben Gilbert. Natuurlijk is het belangrijk om ook de geschiedenis van Gilbert te vertellen en na te gaan, maar in dit project gaan we eigenlijk proberen een beetje als Gilbert te zijn: een creatieve ondernemer met lef. Dat laten we onder andere zien door te werken met boeken over uitvinders en uitvindingen, door zelf te gaan uitvinden, creatief bezig te zijn, met digitale mogelijkheden allerlei dingen uit te pluizen, te maken en te achterhalen en door Gilbert eventueel ook te ontmoeten! In deze docentenhandleiding vindt u per bouw alle lessen, doelen en materialen. De kerndoelen 54, 55, 56 maar ook 21e eeuwse vaardigheden komen aan bod in dit project. Dit project is in samenwerking tot stand gekomen. School en Cultuur als trekker en opdrachtgever, alle partners in de Cultuurfabriek, Rezonanz, Gaby Jansen en het Gemeentearchief Veenendaal als participanten en medeontwikkelaars, De Werkhoven Geschiedenis voor u als hoofdontwikkelaar en coördinator. Het schoolproject Ik ben Gilbert is als volgt opgebouwd: twee activiteiten in de klas (onderbouw, middenbouw en bovenbouw), en tenslotte een gezamenlijke afsluiting door middel van een tentoonstelling van de uitvindingen in de hal van de school of in de eigen klas. -4- IK BEN GILBERT

4 OPBOUW VAN HET PROJECT Het project Ik ben Gilbert is gemaakt voor alle 1) ONDERBOUW (GROEP 0,1,2) scholen in Veenendaal. Alle leerlingen van het primair onderwijs kunnen op hun eigen niveau in hun eigen klas en bouw deelnemen aan dit project. Daarnaast is er na de twee lessen op school een gezamenlijke afsluiting er na de twee lessen in de A. Kunst/creatief B. Kunst/creatief/erfgoed 2) MIDDENBOUW (GROEP 3,4,5) klas een gezamenlijke afsluiting. A. Kunst/creatief/(erfgoed) Om de keuze binnen het project zo divers mogelijk te maken is er voor gekozen om twee projectvarianten per bouw uit te werken. Niet dat het B. Kunst/erfgoed/creatief 3) BOVENBOUW (GROEP 6,7,8) ten koste gaat van creativiteit (alle varianten zijn creatief!), het is meer een kwestie van: waar ligt de nadruk op. A. Kunst/creatief/21e eeuwse vaardigheden B. Kunst/erfgoed/21e eeuwse vaardigheden -6- IK BEN GILBERT

5 VERANTWOORDING voor reden dan ook, een ander boek gebruikt wordt is er een uitgebreide literatuurlijst in de bijlage, samengesteld door Vrouwke Klapwijk. Er is gestreefd om zoveel mogelijk uitgewerkte lessen aan te bieden, zodat het een gemakkelijk en toegankelijk project blijft. Zonder extra werk. Door zelf een beetje Gilbert te worden (door onder andere zelf uitvindingen te maken) en te durven zijn, leren de kinderen van Veenendaal ook iets wat mogelijk Veenendaal gemaakt heeft tot wat het nu is: een bruisend, ondernemend en kleurrijke plaats die door samen te werken mooie dingen tot stand brengt. Per bouw en les wordt verder Gilbert van Schoonbeke is de afgelopen jaren een kunnen we samen? Gilbert is zoveel meer (gewor- De keuze om verschillende onderdelen van het specifiek aangegeven wat het doel voor die bouw veelbesproken figuur geworden in Veenendaal. den) dan een historische figuur. project te laten vervallen of extra te doen is aan de en van die les is. Wie was hij, wat deed hij, waarom is hij voor Veenendaal belangrijk geweest? En naast deze vragen: Allemaal heel interessante gegevens en het is school zelf. Vooral bij les 2 op school zijn diverse varianten beschreven en is er meer mogelijk dan KERNDOELEN wat willen we met deze figuur op school? Waarom volgens ons daarom superleuk om met dit project misschien kan in de gegeven tijd. Het facultatief Dit project omvat heel veel kerndoelen. De voor- kan het leuk en boeiend zijn om een project over aan de gang te gaan! gebruikmaken van de stof voorkomt een over- naamste zijn: Gilbert van Schoonbeke te maken en te doen? Allemaal zaken die we ons, als projectontwik- VERANTWOORDING VAN DE KEUZES EN DE OPBOUW load in het programma. In de uitwerking van de lessen is er steeds voor Kerndoel 54: Gevoelens en ervaringen uitdrukken in beelden/spel/muziek en ermee communiceren; kelaars, hebben afgevraagd. Enerzijds is er een Omdat we ervoor gekozen hebben om dit project eenzelfde stramien gekozen: doel, voorbereiding/ Kerndoel 55: Reflecteren op eigen werk en dat mogelijkheid om mee te doen met de Stichting Gil- aan alle scholen van Veenendaal aan te bieden is nodig, duur, activiteit en lesverloop. In het lesver- van anderen; bert van Schoonbeke, anderzijds moet je je afvra- het belangrijk dat scholen zelf hun stempel kun- loop wordt niet zichtbaar een inleiding-kern-ver- Kerndoel 56: Kennis en waardering ontwikkelen gen wat het de leerlingen van de scholen oplevert nen drukken op de invulling van het project. In de werking uitgewerkt, maar dit is wel de leidraad voor aspecten van cultureel erfgoed. om aan een dergelijk project mee te doen. verschillende niveaus is er speelruimte gelaten om van de les. Daarom staat het erbij. Wij denken dat meedoen aan het Gilbert van de eigenheid van iedere klas, bouw en school op de meest passende manier te kunnen uitvoeren. DOELEN Daarnaast worden er binnen het domein Natuur en Techniek de volgende kerndoelen aangestipt: Schoonbeke jaar kinderen van Veenendaal meer Ik ben Gilbert is geen erfgoedproject, maar het leert over wie we/ze zijn en wie we/ze zouden Er is voor alle verschillende bouwen een selectie bevat wel erfgoedelementen. Het is belangrijk dat Kerndoel 44: Bij producten uit de eigen omgeving willen zijn. Zoals Gilbert misschien? Creatief, on- gemaakt van boeken die over uitvindingen gaan. leerlingen van het primair onderwijs in Veenen- relaties leggen tussen werking, vorm en materiaal- dernemend, samen doen en met lef? Het leert de Wij denken dat de gekozen boeken een aanvulling daal enige notie hebben van het erfgoedverhaal gebruik; kinderen van Veenendaal ook iets over identiteit. en soms ook uitgangspunt voor de lessenserie/ dat verbonden is aan Gilbert. Dat verhaal leren Hoe doen we de dingen in Veenendaal? Wat kun- het project zijn. Echter, er zijn meer boeken over ze kennen door de figuur Gilbert te leren kennen: Kerndoel 45: Oplossingen voor technische proble- nen we zelf allemaal? Wie ben ik? Wat kan ik? Wat uitvindingen! Mocht het zo zijn dat liever, om wat de uitvinder, ondernemer, durfal en creatieveling. men ontwerpen, uitvoeren en evalueren. -8- IK BEN GILBERT

6 1. ONDERBOUW (GROEP 0,1,2) A. KUNST/CREATIEF LESSENOVERZICHT A: KUNST/CREATIEF B: KUNST/ERFGOED/CREATIE ALGEMEEN VOOR DE ONDERBOUW BEGINSITUATIE Kinderen in de groepen 0, 1 en 2 hebben een grote fantasie. In het dagelijks leven gebeuren allemaal nieuwe dingen. Zo ook op school. Misschien hebben een aantal kinderen al iets meegekregen TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN Les 1 max. 50 min. Kringgesprek, voorlezen/luiste- Boek De Keepvogel De uitvin- Er kan gekozen worden uit het project met de over de festiviteiten rond het Gilbertjaar. Daar kan ren, evt. film kijken, nagesprek, ding (en evt. film) van Wouter nadruk op kunst en creativiteit en er kan gekozen op ingehaakt worden. rollenspel, zingen van Reek, liedjes over uitvindin- worden uit kunst en meer nadruk op erfgoed. Deze varianten worden na elkaar uitgewerkt. DOEL gen, hoed, veer, cape, lange jurk, speelgoedhond WAARDEN De leerlingen op een creatieve manier laten ervaren hoe het is om alleen en samen uitvindingen te Les 2 max. 50 min. Kringgesprek, zelf een uitvinding Kosteloos materiaal, klei, lijm, uitvinden, samen, op jouw manier doen en zich in te beelden in de tijd vroeger d.m.v. maken, nagesprek: wat is er alle- schilderspullen, tekenspullen, AANTAL LESSEN OP SCHOOL twee (2 x 50 min.) spel en verkleden. VERANTWOORDING Afsluiting: maal uitgevonden? Uitleg In de hal van school of in de papier (A3/A4) Alle uitvindingen die gedaan AFSLUITING De activiteiten zijn zo gekozen dat de leerlingen op hun eigen manier, maar ook samen het belang Tijd en moment naar keuze eigen klas een tentoonstelling bekijken van alle uitvindingen zijn tentoonstellen. Evt. iets over laten vertellen, ouders en ande- Met elkaar (en met ouders evt.) tijdens een tentoon- van uitvindingen kunnen ontdekken en dan vooral re leerlingen uitnodigen om te stelling in de hal of in de eigen klas van de school op een speelse manier. komen kijken -10- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - ONDERBOUW -11-

7 STARTACTIVITEIT LES 1 GILBERT EN KEEPVOGEL LESVERLOOP Aangehouden wordt: inleiding - kern - verwerking 1) De beginsituatie voor de leerlingen is moeilijk in te schatten. Waarschijnlijk zijn er tegen de tijd dat het project begint al allerlei Gilbert activiteiten aan de gang. Misschien dat daar even op ingehaakt kan worden in de dagen voorafgaand aan het bezoek van Gilbert in de klas. 2) Gilbert komt in de groep met het boek van De Keepvogel. De leerlingen zitten in de kring. Gilbert stelt zich voor: Ik ben Gilbert van Schoonbeke en ik ben iemand van vroeger. Ik was een soort uitvinder. Wat is dat? Leerlingen antwoorden en samen worden voorbeelden van 4) Gilbert gaat weer weg en wenst de leerlingen veel succes met het maken van uitvindingen. NB. Als Gilbert niet in de klas komt laat de leerkracht plaatjes/foto s van Gilbert zien en vertelt kort dat Gilbert een man was die goed kon uitvinden en dat zijn uitvindingen voor Veenendaal belangrijk waren. 5) De leerlingen hebben een korte pauze (eten, drinken of even buiten spelen). 6) De leerkracht heeft evt. het filmpje van Keepvogel op het digibord. Dat wordt samen bekeken. Daarna worden een aantal kinderen uitgenodigd het verhaal na te spelen, nadat het verhaal DOELEN worden om Gilbert van Schoonbeke (acteur Gaby uitvindingen verzonnen. Gilbert legt de link met Keepvogel. Weten jullie wie Keepvogel is? Een op hoogtepunten is naverteld. De lln. maken kennis met Gilbert (en Keepvogel). Jansen) uit te nodigen om deze startles mede te soort uitvinder van nu? Hoe ziet een uitvinder er 7) Er zijn ook liedjes over uitvinders. De leerkracht Kunnen benoemen waarin Keepvogel en Gilbert ondersteunen. Hij vertelt dan over Gilbert en ver- eigenlijk uit? Eigenlijk lijken we wel een beetje zingt ze voor en samen worden ze een aantal hetzelfde zijn. Kunnen het verhaal van de Keepvo- telt het verhaal van Keepvogel. Zie voor de moge- op elkaar. Waarom? Dan laat Gilbert het boek keer gezongen. Misschien is het leuk om tij- gel op eigen manier naspelen. lijkheden op de site van School & Cultuur.) zien. Ik zal jullie een voorbeeld geven dens/na het zingen een tekening van Keepvogel VOORBEREIDING/NODIG DUUR 3) Gilbert leest het boek van de Keepvogel voor en/of Gilbert te maken. Het boek van De Keepvogel de uitvinding, In totaal max. 50 min. waarvan 30 min. Gilbert/ op een interactieve manier. Als het verhaal uit 8) Afsluiten in de kring: evaluatie van de les: wat eventueel het filmpje van de Keepvogel op het voorlezen (en daarna een korte pauze). is stelt Gilbert vragen als: wat vond je van de weet je nu over Keepvogel en Gilbert? Lijken ze digibord klaarzetten, foto s en plaatjes van Gilbert van Schoonbeke, hoed met veer, cape, lange jurk, ACTIVITEIT uitvinding van Keepvogel? Hoe kwam het dat het mis ging? Van wie was de uitvinding nou op elkaar? speelgoedhond, lesmateriaal uit de bijlage: lied- kringgesprek, luisteren naar verhaal, vragen stel- eigenlijk? Vertel eens over de uitvinding van de 9) De leerlingen worden uitgenodigd om van huis jes over uitvindingen. (NB. Er kan voor gekozen len, evt. film kijken, nagesprek, rollenspel hond. Wat is het voor uitvinding? kosteloos materiaal mee naar school te nemen IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - ONDERBOUW -13-

8 ACTIVITEIT 2 LES 2 EEN UITVINDING MAKEN! DOEL De leerlingen kunnen een object verzinnen en ma- 1) De leerkracht komt in de kring nog even terug ken van kosteloos materiaal. De leerlingen kunnen op het bezoek van Gilbert en het verhaal van de bij het object een uitleg geven wat het is en waar- Keepvogel. Wie was Gilbert ook al weer en wat voor het is. deed Keepvogel voor een uitvinding? VOORBEREIDING/NODIG 2) Wie heeft er wel eens een uitvinding gedaan? Kosteloos materiaal, klei, lijm, schilderspullen, Welke uitvindingen kunnen we samen beden- tekenspullen, papier (A3/A4), kurken, doppen, ken? Wat zou je graag willen uitvinden? Is het plastic bakjes, enz. handig om het eerst te tekenen? DUUR 3) Instructie: bedenk een uitvinding, teken die Max. 50 minuten eventueel en ga het maken met het materiaal 5) Na 40 minuten zijn de meeste uitvindingen wel van de uitvindingen te doen, anders duurt het ACTIVITEIT dat er is. Je kunt het samen doen of alleen. klaar. Ga terug in de kring en laat de leerlingen de uitvinding meenemen. Neem de tijd om de wellicht te lang. luisteren, ideeën verzinnen met elkaar, knutselen, 4) De leerlingen gaan samen of alleen naar een uitvindingen te bespreken. Waar is het voor? 6) Alle uitvindingen gaan we tentoonstellen. In vertellen over de uitvinding plekje aan de tafels en zoeken het benodigde Hoe werkt het? Misschien kan tussendoor een de hal of misschien in de eigen klas. We no- LESVERLOOP materiaal bij elkaar. Ze maken zelf of met elkaar de uitvinding en verzinnen een verhaal erbij Gilbert-liedje gezongen worden? NB. Als de uitvindingen nog niet klaar zijn is het handiger digen ouders en de andere leerlingen uit om te komen kijken. Wie wil er wat vertellen over inleiding - kern - verwerking waar het voor is en hoe het werkt. om dan een volgende keer het nabespreken zijn/haar uitvinding? -14- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - ONDERBOUW -15-

9 ACTIVITEIT 3 WIJ ZIJN GILBERT EEN TENTOONSTELLING VAN ALLE UITVINDINGEN IN DE EIGEN KLAS OF IN DE HAL VAN DE SCHOOL! KOMT DAT ZIEN, KOMT DAT ZIEN! -16- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - ONDERBOUW -17-

10 B. KUNST/CREATIEF/ERFGOED LESSENOVERZICHT TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN Les 1 max. 50 min. Kringgesprek, voorlezen/luisteren, (evt. film kijken), nagesprek, rollenspel Gaby Jansen (Gilbert), boek De Keepvogel De uitvinding (en evt. film) van Wouter van Reek, liedjes over uitvindingen, hoed, veer, cape, lange jurk, speelgoedhond Les 2 2x max. 50 min. 1) Kringgesprek, zelf een uitvinding maken, nagesprek: wat is er allemaal uitgevonden? Uitleg 2) Hoe schreef de uitvinder zijn uitvinding op? Zelf oefenen 1) Kosteloos materiaal, klei, lijm, schilderspullen, tekenspullen, papier (A3/A4) 2) Ganzenveer, kroontjespennen, inkt, papier, leitjes en griffels, oude typemachines, ipad, computer Afsluiting: Tijd en moment naar keuze In de hal van school of in de eigen klas een tentoonstelling bekijken van alle uitvindingen Alle uitvindingen die gedaan zijn tentoonstellen. Evt. iets over laten vertellen, ouders en andere leerlingen uitnodigen om te komen kijken -18- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - ONDERBOUW -19-

11 STARTACTIVITEIT LES 1 GILBERT EN DE UITVINDING Keepvogel. De leerlingen zitten in de kring. Gilbert stelt zich voor: Ik ben Gilbert van Schoonbeke en ik ben iemand van vroeger. Ik was een soort uitvinder. Wat is dat? Leerlingen antwoorden en samen worden voorbeelden van uitvindingen verzonnen. Gilbert legt de link met Keepvogel. Weten jullie wie Keepvogel is? Een soort uitvinder van nu? Hoe ziet een uitvinder er eigenlijk uit? Eigenlijk lijken we wel een beetje op elkaar. Waarom? Dan laat Gilbert het boek zien. Ik zal jullie een voorbeeld geven DOEL DUUR 3) Gilbert leest het boek van de Keepvogel voor 6) De attributen worden tevoorschijn gehaald. De leerlingen maken kennis met Gilbert. De In totaal max. 50 min. waarvan 30 min. Gilbert/ op een interactieve manier. Als het verhaal uit Leerlingen worden uitgenodigd om een uitvin- leerlingen kunnen overeenkomsten benoemen voorlezen (en daarna een korte pauze). is stelt Gilbert vragen als: wat vond je van de der te spelen en iets uit te vinden. Dat kan op tussen Gilbert en de Keepvogel. De leerlingen kunnen het verhaal van de Keepvogel op een ACTIVITEIT uitvinding van Keepvogel? Zou je kunnen naspelen hoe dit verhaal ging? Zou Gilbert samen de manier van Keepvogel. Wat vindt de hond eigenlijk uit? eigen manier naspelen. kringgesprek, luisteren naar verhaal, vragen stel- met Keepvogel een uitvinding kunnen maken? VOORBEREIDING/NODIG Het boek van De Keepvogel de uitvinding, len, evt. film kijken, nagesprek, rollenspel LESVERLOOP Hoe zal dat gaan? 4) Gilbert gaat weer weg en wenst de leerlingen 7) Er zijn ook liedjes over uitvinders. De leerkracht zingt ze voor en samen worden ze een aantal keer gezongen. Misschien is het leuk om tijdens eventueel het filmpje van de Keepvogel op het Aangehouden wordt: inleiding - kern - verwerking veel succes met het maken van uitvindingen. of na het zingen een tekening van de uitvinding digibord klaarzetten, foto s en plaatjes van Gil- NB. Als Gilbert niet in de klas komt laat de leer- van Keepvogel en/of van Gilbert te maken. bert van Schoonbeke, hoed met veer, cape, lange 1) De beginsituatie voor de leerlingen is moeilijk in kracht plaatjes/foto s van Gilbert zien en vertelt jurk, speelgoedhond, lesmateriaal uit de bijlage: te schatten. Waarschijnlijk zijn er tegen de tijd kort dat Gilbert een man was die goed kon 8) In de kring afsluiten met evaluatieve vragen liedjes over uitvindingen. NB. Er kan voor gekozen dat het project begint al allerlei Gilbert activi- uitvinden en dat zijn uitvindingen voor Veenen- als: wie is Gilbert nou eigenlijk? En Keepvogel? worden om Gilbert van Schoonbeke (acteur Gaby teiten aan de gang. Misschien dat daar even op daal belangrijk waren.de leerlingen nog eens Lijken ze op elkaar? Jansen) uit te nodigen om deze startles mede te ingehaakt kan worden in de dagen voorafgaand tegen te komen in Veenendaal. ondersteunen. Hij vertelt dan over Gilbert en ver- aan het bezoek van Gilbert in de klas. 9) De leerlingen worden uitgenodigd om van telt het verhaal van Keepvogel. Zie voor de moge- 5) De leerlingen hebben een korte pauze (eten, huis allerlei kosteloos materiaal mee naar lijkheden op de site van School & Cultuur.) 2) Gilbert komt in de groep met het boek van De drinken of even buiten spelen). school te nemen IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - ONDERBOUW -21-

12 ACTIVITEIT 2 LES 2 om maar één onderdeel te doen. Dan is het één klassikale activiteit. Als er voor beide onderdelen EEN UITVINDING MAKEN EN OPSCHRIJVEN gekozen wordt is het een les in twee delen en steeds met de helft van de groep. 1) De leerkracht komt in de kring nog even terug op het bezoek van Gilbert en het verhaal van de Keepvogel. Wie was Gilbert ook al weer en wat DOELEN DUUR deed Keepvolgel voor een uitvinding? A) De leerlingen kunnen een object (uitvinding) verzinnen en maken van kosteloos materiaal. De leerlingen kunnen bij het object een uitleg geven wat het is en waarvoor het is. B) De leerlingen kunnen vertellen op welke manieren er vroeger geschreven werd. VOORBEREIDING/NODIG A) Kosteloos materiaal, klei, lijm, schilderspullen, A en B twee keer max. 50 minuten ACTIVITEIT Luisteren, ideeën verzinnen met elkaar, knutselen, vertellen over de uitvinding schrijfbewegingen maken met een ganzenveer, en kroontjespen en inkt op papier, typen op een typemachine, schrijfbewegingen maken op een leitje, typen op een computer en/of ipad. 2) Wie heeft er wel eens een uitvinding gedaan? Welke uitvindingen kunnen we samen bedenken? Wat zou je graag willen uitvinden? Is het handig om het eerst te tekenen? (Als er voor A èn B wordt gekozen, zie dan ook vanaf 6: het opschrijven van de uitvinding). A) 5) Na 40 minuten zijn de meeste uitvindingen wel tekenspullen, papier (A3/A4), kurken, doppen, plastic bakjes, enz. LESVERLOOP 3) Instructie: bedenk een uitvinding, teken die eventueel en ga het maken met het materiaal klaar. Ga terug in de kring en laat de leerlingen de uitvinding meenemen. Neem de tijd om de B) 1 Ganzenveer, 6-7 kroontjespennen, inkt, 6-7 inleiding - kern - verwerking dat er is. Je kunt het samen doen of alleen. uitvindingen te bespreken. Waar is het voor? leitjes en griffels, 1 of 2 typemachines, papier, Hoe werkt het? i-pad en/of computer. In overleg met Ineke Vooraf: Deze les bestaat uit twee onderdelen Een 4) De leerlingen gaan samen of alleen naar een Veenhof of Natalie Kriek van Museum Veenen- A-gedeelte (waarin de leerlingen een uitvinding plekje aan de tafels en zoeken het benodigde NB. Als de uitvindingen nog niet klaar zijn is het daal kunnen kroontjespennen, een ganzenveer, gaan maken) en een B-gedeelte (waarin de leerlin- materiaal bij elkaar. Ze maken zelf of met elkaar handiger om dan een volgende keer het nabe- leitjes en griffels vooraf afgehaald worden in gen gaan uitvinden hoe vroeger de uitvindingen de uitvinding en verzinnen een verhaal erbij spreken van de uitvindingen te doen, anders duurt Museum Veenendaal in de Cultuurfabriek. opgeschreven werden). Er kan gekozen worden waar het voor is en hoe het werkt. het wellicht te lang IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - ONDERBOUW -23-

13 VERVOLG ACTIVITEIT 2 LES 2 EEN UITVINDING MAKEN EN OPSCHRIJVEN B) 6) Hoe zouden uitvinders vroeger hun uitvinding hebben opgeschreven? Laat de verschillende mogelijkheden zien: ganzenveer/kroontjespennen, lei met griffel, typemachine, computer/i-pad. We kunnen nog niet echt schrijven misschien, maar nu weten we wel dat het op verschillende manieren kan zullen we dat eens oefenen? 8) Ieder groepje kan acht minuten oefenen en gaat dan wisselen. Zo is iedereen overal een keer aan de beurt. Na 40 minuten is iedereen rond geweest. Ga terug in de kring en bespreek na. Wat vond je het moeilijkst? Wat het leukst? Waar denk je dat Gilbert mee schreef? 7) Op vier of vijf verschillende tafeltjes liggen de materialen klaar. In vier of vijf groepjes (van Het is handig om een pauze te plannen. Twee keer 50 minuten is lang voor kleuters! maximaal zes leerlingen) kan er geoefend worden. Een korte instructie per onderdeel is noodzakelijk. (Vooral het schrijven met een kroontjespen en met de typemachine). Het schrijven met de ganzenveer doe je voor als leerkracht. De leerlingen kijken hoe het gaat. Mogen de veer even vasthouden en proberen 9) Alle uitvindingen en schrijfsels gaan we tentoonstellen. In de hal of misschien in de eigen klas. We nodigen ouders en de andere leerlingen uit om te komen kijken. Wie wil er wat vertellen over zijn/haar uitvinding of schrijfsel? -24- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - ONDERBOUW -25-

14 ACTIVITEIT 3 WIJ ZIJN GILBERT EEN TENTOONSTELLING VAN ALLE UITVINDINGEN IN DE EIGEN KLAS OF IN DE HAL VAN DE SCHOOL! KOMT DAT ZIEN, KOMT DAT ZIEN! DE GELEENDE MATERIALEN WORDEN TERUGGEBRACHT NAAR MUSEUM VEENENDAAL IN DE CULTUURFABRIEK ALS DE TENTOONSTELLING TEN EINDE IS IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - ONDERBOUW -27-

15 2. MIDDENBOUW (GROEP 3,4,5) A: KUNST/CREATIEF/(ERFGOED) B: KUNST/ERFGOED/CREATIE A. KUNST/CREATIEF/(ERFGOED) LESSENOVERZICHT TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN Er kan gekozen worden uit het project met de Les 1 max. 45 min. Kringgesprek, voorlezen/luis- Boek: Stijn, uitvinder van René nadruk op kunst en creativiteit/21e eeuwse vaardigheden en er kan gekozen worden uit kunst en BEGINSITUATIE teren, nagesprek over Stijn en bespreken wat er al bekend is van van der Velde (verhaal 4), attributen Gilbert jaar, papier en meer nadruk op erfgoed. Deze varianten worden Waarschijnlijk hebben de leerlingen al het een en an- Gilbert, tekenen. potloden na elkaar uitgewerkt. der gehoord en gezien over het Gilbert van Schoone- Les 2 max. 70 min. - Kringgesprek over de uitvinding Kosteloos materiaal, lijm, klei, on- WAARDEN beke jaar. Daar kan op ingehaakt worden: Wie was Gilbert? Wat heeft hij voor Veenendaal betekend? (2 delen) van Stijn en Gilbert. Wat is een probleem waar je zelf een uitvin- derleggers, verf, papier, potloden uitvinden, samen, op jouw manier, zelf doen, concreet DOEL ding voor kunt bedenken? Maken en nabespreken Ppt. a. Gilbert en Veenendaal toen en nu WOORDEN De leerlingen kunnen zelf uitvindingen bedenken door het horen van het verhaal van Stijn en Gil- - Ppt. bekijken, uit welke tijd kwam Gilbert, hoe zag hij er uit, hoe (uitvinders en Veenendaal) turf, beek, bier, uitvinden, kaarten en beelden bert. De leerlingen weten wat een historisch figuur zou jij er toen een uitvinder er van vroeger als Gilbert voor Veenendaal betekend heeft. uitgezien hebben? En nu? Welke AANTAL LESSEN OP SCHOOL VERANTWOORDING uitvindingen kiezen we uit om ten toon te stellen? Twee, waarvan les twee uit twee delen bestaat. Zowel Stijn als Gilbert maken eigen keuzes en Afsluiting: In de hal van school of in de eigen Alle uitvindingen die gedaan AFSLUITING vinden iets uit dat werkt. Mooie voorbeelden voor de leerlingen om ook out of the box te denken en Tijd en moment naar keuze klas een tentoonstelling bekijken van alle uitvindingen zijn tentoonstellen. Evt. iets over laten vertellen, ouders en ande- Met elkaar (en met ouders evt.) tijdens een tentoon- op de eigen wijze een uitvinding te doen of een re leerlingen uitnodigen om te stelling in de hal of in de eigen klas van de school. uitvinding na te maken. komen kijken -28- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - MIDDENBOUW -29-

16 STARTACTIVITEIT LES 1 STIJN UITVINDER VOORBEREIDING/NODIG Boek Stijn uitvinder, in de kring, evt. attributen van het Gilbertjaar. DUUR had voor zijn fabriek wat hij hier goedkoop kon Max. 45 minuten. krijgen: hij verzon iets zodat hij het goedkoop ACTIVITEIT kon krijgen.) 4) De leerlingen gaan uit de kring en tekenen Gilbert en Stijn: hoe zien ze eruit volgens de Kringgesprek, voorlezen, vragen stellen, luisteren, 2) Al pratende wordt de link gelegd met uitvindin- leerlingen. tekenen. gen doen, iets voor elkaar krijgen. De leerkracht LESVERLOOP introduceert het boek van Stijn uitvinder. En leest hoofdstuk 4 voor. 5) De tekeningen worden nabesproken met de leerlingen. Ze vertellen hoe Gilbert of Stijn er inleiding - kern - verwerking volgens hen uitziet. Evalueren met elkaar wat er 3) Vragen die gesteld kunnen worden naar aanlei- geleerd is over Gilbert deze dag. 1) De leerkracht heeft zelf al wat attributen over ding van het verhaal: Wat heeft Stijn eigenlijk DOEL het Gilbertjaar verzameld en legt het op een tafel in de klas. De leerlingen zitten in de kring. uitgevonden?, Lijkt Stijn een beetje op Gilbert? Waarom wel/niet? Wat vinden jullie van zijn uit- 6) De leerkracht vraagt om alvast over een uitvinding na te denken en materiaal mee te nemen De leerlingen kunnen verschillen en overeenkom- De leerkracht vraagt de leerlingen wat ze al vinding? Is het een uitvinding?, Hebben jullie wat er nodig is om de uitvinding te kunnen sten benoemen tussen Stijn en Gilbert. De leer- weten over Gilbert van Schoonbeke. Daarbij laat zelf wel eens een uitvinding gedaan? Vertel maken volgende keer: bijvoorbeeld kurken, lingen kunnen verschillende nieuwe uitvindingen ze de spulletjes zien. Wie was Gilbert? (Een man erover Wat zijn nog meer uitvindingen? Waar doppen, closetrollen, doosjes, draadjes, plastic benoemen. uit Antwerpen/ver hier vandaan, die iets nodig zou je een uitvinding voor willen bedenken? bakjes, enz IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - MIDDENBOUW -31-

17 ACTIVITEIT 2 LES 2 DE UITVINDING EN BEELDEN VAN TOEN LESVERLOOP inleiding - kern - verwerking DOEL 1) De leerkracht komt even terug op het verhaal De leerlingen kunnen een zelfbedachte uitvinding van Gilbert en Stijn. Wie zijn dat ook alweer? maken met kosteloos materiaal. De leerlingen Wat zouden wij gaan doen? Wie heeft een uitvin- aan de eigen tafel. De leerlingen zorgen er zelf verschijnen wat beelden van Gilbert en van kunnen vertellen welk probleem het oplost. ding bedacht op een probleem? Vertel er over. voor dat ze de spullen die ze nodig hebben op Veenendaal vroeger. Uit welke tijd kwam Gilbert VOORBEREIDING/NODIG Maximaal vier leerlingen laten vertellen. Heeft iedereen een uitvinding voor een probleem? Als de eigen tafel hebben liggen. eigenlijk? Hoe zagen de mensen er toen uit? Hoe zouden jullie er toen uitgezien hebben? papier, potloden, scharen, plakband, lijm, klei, dat niet voor iedereen zo is kan er evt. samen 4) De leerkracht loopt langs om de lln. evt. op Hoe zag een uitvinder er uit? Hoe ziet hij of zij allerlei soorten kosteloos materiaal (kurken, dop- gewerkt worden met een leerling die wel een gang te helpen. er nu uit? Wat weten we nu over Gilbert? pen, plastic bakjes, doosjes, draadjes, stukjes stof, uitvinding heeft bedacht. enz.), digibord en ppt. a: Gilbert en Veenendaal 5) Als de meeste leerlingen klaar zijn, loopt de 7) Welke tekeningen van Gilbert en Stijn kiezen we toen en nu (uitvinders en Veenendaal). 2) De leerlingen hebben materiaal mee genomen, leerkracht de uitvindingen langs en worden ze uit om ten toon te stellen? Op welke tekening is DUUR maar de leerkracht heeft ook kosteloos materiaal op een tafel neer gelegd en stukken klei kort besproken. Waar is het voor? Hoe werkt het? De uitvindingen kunnen op de vensterbank Gilbert meer van nu en op welke meer van toen? Wie kan en wil er iets vertellen over zijn of haar bij elkaar max. 70 minuten: 50 min. tussendoor (met onderleggers). of op de kasten worden uitgestald. uitvinding? Wat heeft dit ook alweer met Gilbert pauze en dan max.20 min. ACTIVITEIT 3) Instructie: de leerlingen gaan zelf of samen de uitvinding maken met de meegebrachte mate- PAUZE te maken? We richten een tentoonstelling in met elkaar met als thema: onze (Gilbert) uitvindingen! Dat kan in de hal van school of in de eigen verzinnen, bespreken, knutselen, kijken, uitleggen rialen. Is het nodig om het eerst uit te tekenen? 6) Ppt. a: Gilbert en Veenendaal toen en nu klas. Maak uitnodigingen voor de ouders en de en vertellen. Papier en potlood ligt klaar. Er wordt gewerkt (uitvinders en Veenendaal). Op het digibord andere leerlingen van de school IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - MIDDENBOUW -33-

18 ACTIVITEIT 3 WIJ ZIJN GILBERT EEN TENTOONSTELLING VAN ALLE UITVINDINGEN IN DE EIGEN KLAS OF IN DE HAL VAN DE SCHOOL! ONZE GIL- BERT-UITVINDINGEN KOMT DAT ZIEN, KOMT DAT ZIEN! -34- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF - MIDDENBOUW -35-

19 B. KUNST/ERFGOED/CREATIEF LESSENOVERZICHT TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN Les 1 max. 45 min. Les 2 max. 70 min. (2 delen) Kringgesprek, voorlezen/luisteren, nagesprek over Stijn en bespreken wat er al bekend is van Gilbert - In een kringgesprek terugkomen op vorige les: wie was Stijn, wat heeft hij met Gilbert te maken? Brainstorm over uitvindingen. Alleen of samen de uitvinding maken, nabespreken, uitleg uitvinding Boek: Stijn, uitvinder van René van der Velde (verhaal 4) en foto s/attributen van en over Gilbert en de grift, turf, bier Digibord voor brainstorm, kosteloos materiaal, papier, verf, lijm, Ppt. b: Kaarten van Veenendaal toen en nu, oude en nieuwe kaarten van Veenendaal op het digibord bekijken en bespreken Afsluiting: Tijd en moment naar keuze Welke uitvindingen kiezen we uit en: kaarten bekijken van vroeger en nu en de verschillen bespreken In de hal van school of in de eigen klas een tentoonstelling bekijken van alle uitvindingen Alle uitvindingen die gedaan zijn tentoonstellen. Evt. iets over laten vertellen, ouders en andere leerlingen uitnodigen om te komen kijken -36- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - MIDDENBOUW -37-

20 STARTACTIVITEIT LES 1 STIJN UITVINDER EN GILBERT? 2) Al pratende wordt de link gelegd met uitvindingen doen, iets voor elkaar krijgen. De leerkracht introduceert het boek van Stijn uitvinder. En leest hoofdstuk 4 voor. 3) Vragen die gesteld kunnen worden naar aanleiding van het verhaal: Wat heeft Stijn eigenlijk uitgevonden? Lijkt Stijn een beetje op Gilbert? Waarom wel/niet? Wat vinden jullie van zijn uitvinding? Is het een uitvinding?, Hebben jullie doosjes, draadjes, plastic bakjes, enz. DOEL De leerlingen kunnen overeenkomsten en verschillen benoemen tussen Stijn en Gilbert. De leerlingen kunnen verschillende nieuwe uitvindingen en attributen van vroeger benoemen. VOORBEREIDING/NODIG Boek Stijn uitvinder, in de kring, evt. attributen van het Gilbertjaar en turf, bier (merk Gilbert). In overleg met Ineke Veenhof of Natalie Kriek van Museum Veenendaal kunnen turf en mogelijk andere attributen opgehaald worden bij Museum Veenendaal in de Cultuurfabriek. DUUR Max. 45 minuten. ACTIVITEIT kringgesprek, voorlezen, vragen stellen, luisteren. LESVERLOOP inleiding - kern - verwerking 1) De leerkracht heeft zelf al wat attributen over het Gilbertjaar verzameld en legt het op een tafel in de klas. De leerlingen zitten in de kring. De leerkracht vraagt de leerlingen wat ze al weten over Gilbert van Schoonbeke. Daarbij laat ze de spulletjes zien: turf, bier. Wie was Gilbert? (Een man uit Antwerpen/ver hier vandaan, die iets nodig had voor zijn (bier) fabriek wat hij hier goedkoop kon krijgen: hij verzon iets zodat hij het goedkoop kon krijgen.) Wat is oud? Wat nieuw? Wat is er nu nog? zelf wel eens een uitvinding gedaan? Vertel erover Wat zijn nog meer uitvindingen? Waar zou je een uitvinding voor willen bedenken? 4) De leerlingen gaan uit de kring en tekenen Gilbert en Stijn: hoe zien ze eruit volgens de lln. Teken ze in hun eigen tijd. (Wat betekent dat?) 5) Samen met de lln. de tekeningen bespreken. Wat kun je erover vertellen. Ook de les wordt samen besproken. Wat heb je vandaag geleerd? 6) De leerkracht vraagt om alvast over een uitvinding na te denken waar we allemaal wat aan zouden kunnen hebben, alle mensen in Veenendaal. Neem materiaal mee dat nodig is om de uitvinding te kunnen maken volgende keer: bijvoorbeeld kurken, doppen, closetrollen, -38- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - MIDDENBOUW -39-

21 ACTIVITEIT 2 LES 2 EEN UITVINDING EN OUDE- EN NIEUWE KAARTEN 3) De leerlingen hebben materiaal mee genomen, maar de leerkracht heeft ook kosteloos materiaal op een tafel neer gelegd en stukken klei (met onderleggers). 4) Instructie: de leerlingen gaan zelf of samen de uitvinding maken met de meegebrachte mate- bijvoorbeeld). Welke plaats is het? Kun je zien waar de school is? Waar is de straat waar je woont? Waar is water? Nog meer bijzonderheden? 8) Op ppt. b. Kaarten van Veenendaal toen en nu, zijn nog meer kaarten te zien. De kaarte worden stuk voor stuk besproken met elkaar. Wat is er DOEL LESVERLOOP rialen. Is het nodig om het eerst uit te tekenen? Papier en potlood ligt klaar. Er wordt gewerkt veranderd? Wat is hetzelfde? Vergelijk de kaart uit de tijd van Gilbert met een kaart van nu: wat De leerlingen kunnen een oplossing bedenken inleiding - kern - verwerking aan de eigen tafel. De lln. zorgen er zelf voor staat daar op en wat niet? voor een probleem door een zelfbedachte uitvin- dat ze de spullen die ze nodig hebben op de ding. De leerlingen kunnen verschillen en over- eigen tafel hebben liggen. 9) Evalueren met elkaar wat er geleerd is. eenkomsten benoemen van een oude en nieuwe Wie was Gilbert? Waarom hebben wij zoveel kaarten van Veenendaal. 1) De leerkracht komt even terug op het verhaal 5) De leerkracht loopt langs om de leerlingen evt. kaarten gezien en uitvindingen gedaan? Wat VOORBEREIDING/NODIG van Gilbert en Stijn. Wie zijn dat ook alweer? Wat kun je zeggen van Stijn en Gilbert? Uitvin- op gang te helpen. hebben we nu allemaal over Gilbert en Veenendaal geleerd? digibord en ppt. b. Kaarten van Veenendaal toen ders. Wat zou je zelf willen uitvinden? Wat heb je 6) Als de meeste leerlingen klaar zijn, loopt de en nu, kosteloos materiaal, papier, potloden, lijm, bedacht? En heb je ook een uitvinding kunnen leerkracht de uitvindingen langs en worden ze 10) We gaan een tentoonstelling maken over onze scharen doen voor een probleem in Veenendaal, zodat kort nabesproken. Waar is het voor? Hoe werkt uitvindingen en over de kaarten. Er wordt DUUR we er allemaal wat aan hebben? het? Wie hebben er wat aan? De uitvindingen kunnen op de vensterbank of op de kasten wor- met elkaar besproken welke uitvindingen uitgestald gaan worden en wie er iets over wil Bij elkaar max. 70 min. tussendoor pauze en dan 2) Op het digibord wordt een gezamenlijke den uitgestald. vertellen. Welke kaarten laten we zien? Wie wil max. 20 min. ACTIVITEIT brainstorm gemaakt: eerst samen bedenken wat een probleem is en dan in de brainstorm: wat is een goede uitvinding waar jezelf wat PAUZE over de verschillen en overeenkomsten vertellen? Er moeten uitnodigingen gemaakt worden voor de andere leerlingen van de school en de brainstormen, knutselen, luisteren, vertellen, teke- aan hebt, maar ook anderen (bijvoorbeeld de 7) De leerkracht heeft een recente kaart van Veen- ouders. De tentoonstelling is in de klas of in de nen, kijken en vergelijken. mensen van Veenendaal)? endaal op het digibord staan (via Google maps hal van school IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - MIDDENBOUW -41-

22 ACTIVITEIT 3 WIJ ZIJN GILBERT EEN TENTOONSTELLING VAN ALLE UITVINDINGEN IN DE EIGEN KLAS OF IN DE HAL VAN DE SCHOOL! ONZE GIL- BERT-UITVINDINGEN EN KAARTEN UIT DE TIJD VAN GILBERT EN NU. KOMT DAT ZIEN, KOMT DAT ZIEN! DE GELEENDE MATERIALEN WORDEN TERUGGEBRACHT NAAR MUSEUM VEENENDAAL IN DE CULTUURFABRIEK ALS DE TENTOONSTELLING TEN EINDE IS IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED - MIDDENBOUW -43-

23 3. BOVENBOUW (GROEP 6,7,8) A: KUNST/CREATIEF /21E EEUWSE VAARDIGHEDEN B: KUNST/ERFGOED /21E EEUWSE VAARDIGHEDEN Er kan gekozen worden uit het project met de nadruk op kunst, creativiteit en 21e eeuwse vaardigheden en er kan gekozen worden uit kunst en meer nadruk op erfgoed en 21e eeuwse vaardigheden. Deze varianten worden na elkaar uitgewerkt. WAARDEN ondernemen, eigenwijs, uitvinden, samen, op jouw manier WOORDEN Antwerpen, logo s AANTAL LESSEN OP SCHOOL twee (2 x 50 min.) AFSLUITING met elkaar (en met ouders evt.) tijdens een tentoonstelling in de hal of in de eigen klas van de school BEGINSITUATIE Doordat het Gilbertjaar groots is opgezet en veel wordt georganiseerd zullen de leerlingen wel gehoord hebben over Gilbert van Schoonbeke. Wie hij was en wat hij heeft betekend voor Veenendaal weten ze waarschijnlijk nog niet precies. DOEL De leerlingen kunnen middels een verslag, een verhaal en door te vertellen laten zien wat zij hebben ontdekt over Gilbert van Schoonbeke. De leerlingen weten wat de ondernemende, uitvinder, eigenwijze en creatieve persoon Gilbert voor Veenendaal heeft betekend en wat die karaktereigenschappen vandaag de dag nog voor Veenendaal en voor henzelf betekenen. VERANTWOORDING Met deze groep kinderen kan er nader ingegaan worden op de persoon Gilbert. Wat is er voor nodig om net zo te zijn als hij? Wil of kun je dat wel/ niet? Wat/wie zijn voorbeelden? Wat zijn belangrijke uitvindingen/ontdekkingen? Het is interessant om de diepere betekenis van wat Gilbert voor Veenendaal heeft betekend te ontdekken en op diverse manieren te onderzoeken. Dat doen we in deze opzet zoveel mogelijk IK BEN GILBERT

24 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN LESSENOVERZICHT TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN Les 2 Groep 1: onderzoeken, navragen, 1)Potentiële ondernemers die Groep in tweeën delen: Iedere groep 60 min. Nabespreken 10 min. vragen opstellen in kleine groepjes, interviewen, verslag maken Groep 2: in groepjes uitkiezen zich willen laten interviewen, vragen, plek waar interviews worden afgenomen (op school?) 2) De lijst met problemen van TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN en nieuwe uitvinding uitvinden, materiaal verzamelen en vragen het digibord. Leerlingen bedenken zelf wat ervoor nodig is om Les 1 Evt. in de kring, vragen stellen, Skypeverbinding via digibord met stellen of opzoeken om ergens de uitvinding te maken. 2 delen: luisteren, vragen maken met Gilberthuis (dat is het Brouwers- achter te komen. Tekenen of ma- 1) max. 30 min. en nog eens elkaar, woordvoerder uitkie- huis ) of school in Antwerpen. ken van het prototype.. Verslagen interviews en min. zen, oefenen van het gesprek, (Precieze moment en dag inplan- prototypes 2) max. 30 min. gesprek nen samen) een goed alternatief Nagesprek van de uitkomsten is Gemeentearchief Veenendaal van beide groepen in de kring. Voorlezen, luisteren, vertellen, als bovenstaande niet lukt. brainstormen, Evt. keuze maken Boek: Rauwe eieren en een Afsluiting: In de hal van school of in de Alle uitvindingen die gedaan zwembad vol chocola van Hans Tijd en moment naar keuze eigen klas een tentoonstelling zijn tentoonstellen. Evt. iets over Mijnders (verhaal: Een digibord bekijken van alle uitvindingen laten vertellen, ouders en ande- vol vragen ), digibord, Inschrijflijs- re leerlingen uitnodigen om te ten voor de volgende les. komen kijken -46- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -47-

25 STARTACTIVITEIT LES 1 SKYPEN EN PROBLEMEN MET RAUWE EIEREN? LESVERLOOP A inleiding - kern - verwerking Deze les bestaat uit twee afzonderlijke korte les- datum en tijdstip van het skype gesprek gepland. 1) De leerkracht gaat eerst in op de figuur Gilbert. sen A en B van ieder rond de minuten. De leerlingen zijn daarvan op de hoogte. Digibord, Wie was Gilbert? Wat weet je al over hem? Waar DOEL A computer met luidspreker, vragenlijst, woordvoerder, rapporteurs. kwam hij vandaan? Wat kwam hij hier doen? Waarom? Wat zouden leerlingen van de scholen De leerlingen kunnen verschillen en overeenkomsten benoemen over Gilbert in Antwerpen en Gil- VOORBEREIDING/NODIG B in Antwerpen over Gilbert leren/weten? Welke vragen zouden wij ze kunnen stellen? (Wat bert in Veenendaal. De leerlingen kunnen vragen Boek Rauwe eieren en een zwembad vol chocola, vinden zij bijvoorbeeld van Gilbert als uitvinder? wat vertelt. Per vraag is het ook leuk/belangrijk voorbereiden. De leerlingen kunnen een skype-ge- verhaal Digibord vol vragen, digibord, inschrijflijs- Doen ze daar ook activiteiten rond zijn geboor- om een leerling aantekeningen te laten maken sprek voeren met iemand uit een ander land. ten voor in de klas. tejaar? Waarom wel/niet?) van het antwoord. DOEL B DUUR 2) Met elkaar worden vragen bedacht en op een 4) De skypeverbinding wordt gemaakt op het De leerlingen kunnen problemen bedenken en Les A in totaal minuten, les B 30 minuten. blad geschreven, die aan de leerlingen van de afgesproken tijdstip. Het hangt af van de hoe- een oplossingen daarvoor. De leerlingen kunnen uitvindingen bedenken voor de problemen. De ACTIVITEIT A school in Antwerpen kunnen worden gesteld. Wat kunnen wij vertellen? Dat wordt ook opge- veelheid vragen en antwoorden hoe lang het gesprek duurt. (Misschien leuk om aan het eind leerlingen kunnen het verhaal uit het boek linken Luisteren, vragen opstellen en vragen stellen, schreven op een blad. van het project nog eens contact op te nemen aan de ondernemer/uitvinder Gilbert. reageren op antwoorden via woordvoerder: samen en te vertellen/laten zien wat er gedaan en VOORBEREIDING/NODIG A de leerkracht heeft met de school of het Gilbert- een woordvoerder kiezen. ACTIVITEIT B 3) Samen wordt bepaald wie de vragen gaat stellen. Waarom is het belangrijk om dat door 1 leerling te laten doen? Er kan ook iemand ge- geleerd is). Bedanken en afsluiten. Met elkaar het gesprek evalueren. Wat was nieuw om te horen? Wat wist je al? Wat vond je bijzonder? huis in België vooraf contact gehad en heeft een Voorlezen, luisteren, vertellen, brainstormen. vraagd worden die over Gilbert in Veenendaal Was het goed te volgen? -48- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -49-

26 VERVOLG STARTACTIVITEIT LES 1 SKYPEN EN PROBLEMEN MET RAUWE EIEREN? LESVERLOOP B Inleiding - kern - verwerking 1) De leerkracht maakt de koppeling van Gilbert naar het boek. Wat was Gilbert nou voor man? Ondernemer, hij doet iets op zijn eigen manier, uitvinder? Dan introduceert de leerkracht het boek Rauwe eieren en een zwembad vol chocola, in dit boek staan veel verhalen over uitvindingen. Leest het verhaal Een digibord vol vragen voor. in Veenendaal, hier op school? (Anders wordt het misschien te groot/breed). 3) De leerkracht maakt een introductie naar de volgende les: voor in de klas hangen twee lijsten, je kunt je inschrijven voor een van de twee: A: Denk na over een probleem dat je zelf of samen zou kunnen oplossen. Wat heb je daarvoor nodig? Ga thuis kijken wat je zelf kunt verzamelen. B: Welke winkelier of ondernemer ken je die je 2) Na het verhaal worden de problemen die gesteld zijn in het verhaal nabesproken. Welke vragen kunnen wij stellen? Welke problemen hebben wij om op te lossen? We maken er een brainstorm van op het digibord. Waar willen wij oplossingen voor? Beperken tot: Wat zouden wij zelf kunnen oplossen? Of: wat is een probleem bewondert omdat hij of zij lef heeft, iets op eigen wijze doet, creatief is (kortom die wel op Gilbert lijkt) en die je zou willen interviewen. (ad. 2) Deze opdracht doe je samen met andere leerlingen: een groepje van max. drie personen. (ad. 1) De uitvinding kan individueel of samen met maximaal twee anderen IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -51-

27 ACTIVITEIT 2 LES 2 ONDERNEMEN EN UITVINDEN Tijdens deze les wordt de groep in tweeën ge- willen stellen aan een ondernemer. De leerlingen een vragenlijst. Misschien handig een max. van leerlingen geven daar antwoord op: Gilbert van deeld, de ene groep (A) houdt zich bezig met het kunnen een interview afnemen. De leerlingen we- 5 ondernemers aan te houden. Schoonbeke was een creatieve ondernemer interviewen van ondernemers en de andere groep ten na het interview hoe het komt dat de onderne- B: De leerlingen verzamelen zelf materalen die met veel lef en deed dingen op zijn eigen wijze. (B) houdt zich bezig met de uitvindingen op een mer succesvol is. nodig zijn om het probleem op te lossen, een Is de ondernemer die uitgekozen is ook zo? van de problemen van het digibord. Er is wel een gezamenlijk eind waarin een en ander besproken wordt in de kring. DOEL GROEP B De leerlingen kunnen een uitvinding bedenken prototype van de uitvinding te maken. ACTIVITEIT GROEP A EN B Door zelf een oplossing voor een probleem te onderzoeken en te vinden zijn wij dan ook een beetje als Gilbert? DOEL GROEP A EN B voor een probleem. De leerlingen kunnen een uitvinding maken voor een (algemeen) probleem. zelf en samen onderzoeken, vragen (maken), interviewen, verzamelen en organiseren, samen 2) Instructie: De leerlingen kunnen benoemen wat ze hebben ontdekt. De leerlingen weten hoe ze zelf moeten VOORBEREIDING/NODIG GROEP of alleen een uitvinding doen op een probleem, bespreken wat gelukt is en wat niet: evalueren. A: De groepen of individuele leerlingen die een probleem hebben uitgekozen om op te lossen onderzoeken, vragen en uitvinden. De leerlingen kunnen vertellen welke oplossingen bij verschil- A: De leerlingen komen zelf met een aantal winkeliers/ondernemers die ze zouden willen LESVERLOOP gaan daarmee aan de slag. Wat moet je allemaal weten om het probleem op te lossen, kijk lende problemen zijn gevonden. De leerlingen interviewen. Samen met de leerkracht worden inleiding - kern - verwerking op internet, in de mediatheek voor mogelijke kunnen een ondernemer interviewen. De leerlin- de ondernemers telefonisch benaderd en uitge- antwoorden. Ga alleen of samen aan de slag gen kunnen benoemen waarom de ondernemer nodigd om, als het mogelijk is, op een bepaald 1) Er wordt gezamenlijk gestart. De voorberei- met het probleem. Maak een tekening of schrijf succesvol is. tijdstip naar school te komen. De leerkracht dingen die nodig zijn om deze les succesvol te op hoe je het probleem oplost. Maak een proto- DOEL GROEP A organiseert een aantal ruimtes in de school waar het interview zou kunnen plaatsvinden. doen zijn afgerond: ondernemers zijn uitgenodigd (na een half uur), materiaal verzameld. type. Bedenk ook hoe je jouw uitvinding aan de man wilt krijgen: laat zien dat jouw uitvinding De leerlingen kunnen vragen bedenken die ze De leerlingen maken per ondernemer samen De volgende opmerkingen worden gemaakt, de de moeite waard is. Je hebt hier 60 min. voor IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -53-

28 VERVOLG ACTIVITEIT 2 LES 2 ONDERNEMEN EN UITVINDEN B: De groepen die een ondernemer/winkelier gaan interviewen maken samen een vragenlijst, wijzen per groep een woordvoerder en rapporteur aan. Dit laatste kan ook om toerbeurt. Er is ook een leerling fotograaf aanwezig die het interview vastlegt. Na 30 min. is de afspraak met de ondernemer/winkelier. De groep gaat A koppelen via de woordvoerders terug: Wat maakt deze ondernemers nou echte Gilbert-ondernemers? Hoe ziet zijn of haar winkel/onderneming eruit? Groep B: Welke problemen zijn opgelost door uitvindingen? Hoe heb je dat gedaan? Wat maakt dat de oplossing de moeite waard is? naar de afgesproken plek en komt na 30 minuten weer terug naar de klas met de interviews en foto s. Eventueel met de ondernemer (als die daar tijd voor heeft). Groep B mag niet gestoord worden door deze groep. 3) Terugkoppeling: de groepen A en B doen in de kring verslag van hun bevindingen. Als er nog ondernemers gebleven zijn is het leuk om die even aan het woord te laten. Wat vonden ze van het interview? De leerlingen van groep 4) Welke prototypes van uitvindingen kiezen we uit om tentoon te stellen? Wie gaat er iets over vertellen? Wat zijn we te weten gekomen over Gilbert in het skypegesprek? Wie vertelt daarover? Wat zijn de Gilbert ondernemers in Veenendaal en waarom dan? Wie presenteert de top 5 ondernemers en waarom zijn ze dat volgens jullie? We maken uitnodigingen voor andere leerlingen en ouders voor de tentoonstelling: Gilbert-uitvindingen en ondernemen met lef! -54- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -55-

29 ACTIVITEIT 3 WIJ ZIJN GILBERT EEN TENTOONSTELLING VAN DE PROTO-TYPE UITVINDIN- GEN IN DE EIGEN KLAS OF IN DE HAL VAN DE SCHOOL! EN WELKE ONDERNE- MERS IN VEENENDAAL ZIJN ONDERNEMERS MET LEF?! KOMT DAT ZIEN, KOMT DAT HOREN! -56- IK BEN GILBERT 2019 A. KUNST/CREATIEF/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -57-

30 B. KUNST/ERFGOED/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN LESSENOVERZICHT TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN Les 1 Evt. in de kring, vragen stellen, Skypeverbinding via digibord met 2 delen: luisteren, vragen maken met Gilberthuis (dat is het Brouwe- 1) max. 30 min. en nog eens elkaar, woordvoerder uitkie- rershuis ) of school in Antwerpen min. zen, oefenen van het gesprek, (Precieze moment en dag inplan- 2) max. 30 min. gesprek nen samen) een goed alternatief is Gemeentearchief Veenendaal Voorlezen, luisteren, vertellen, als bovenstaande niet lukt. brainstormen Boek: Rauwe eieren en een zwembad vol chocola van Hans Mijnders (verhaal: Een digibord Les 2 max min. Kringgesprek, de groep in meer vol vragen ), digibord Informatieboekjes over uitvindin- TIJD ACTIVITEIT BENODIGDHEDEN kleinere groepen verdelen, on- gen, computer: antwoorden van Afsluiting: In de hal van school of in de Alle proto-types van uitvindingen derzoeken, verzamelen, samen- de lln. uit Antwerpen/Gilberthuis, Tijd en moment naar keuze eigen klas een tentoonstelling die gedaan zijn tentoonstellen. werken, verslagleggen, nabe- A3 papier, scharen, plakband, bekijken van alle uitvindingen en Tentoonstellen wat te weten is spreken info over uitvindingen op inter- verslagen gekomen over andere uitvinders net, papier, pen, beeldmateriaal evt. over laten vertellen. Ouders uitvindingen, eigen verzamelde en andere leerlingen uitnodigen spullen voor de uitvinding om te komen kijken en luisteren -58- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -59-

31 STARTACTIVITEIT LES 1 SKYPEN EN PROBLEMEN MET RAUWE EIEREN? Deze les bestaat uit twee afzonderlijke korte lessen A en B van ieder rond de minuten. DUUR Les A in totaal minuten, les B 30 minuten. ACTIVITEIT A Luisteren, vragen opstellen en vragen stellen, reageren op antwoorden via woordvoerder: samen een woordvoerder en rapporteurs kiezen. ACTIVITEIT B 2) Met elkaar worden vragen bedacht, en op een blad geschreven, die aan de leerlingen van de school in Antwerpen kunnen worden gesteld. Wat kunnen wij vertellen? Dat wordt ook opgeschreven op een blad. 3) Samen wordt bepaald wie de vragen gaat stellen. Waarom is het belangrijk om dat door 1 leerling te laten doen? Er kan ook iemand gevraagd worden die over Gilbert in Veenendaal DOEL A De leerlingen kunnen verschillen en overeenkom- VOORBEREIDING/NODIG A De leerkracht heeft met de school of het Gilbert- Voorlezen, luisteren, vertellen, brainstormen. LESVERLOOP A wat vertelt. Per vraag is het ook leuk/belangrijk om een leerling aantekeningen te laten maken van het antwoord. sten benoemen over Gilbert in Antwerpen en Gil- huis in België vooraf contact gehad en heeft een inleiding - kern - verwerking bert in Veenendaal. De leerlingen kunnen vragen datum en tijdstip van het skype gesprek gepland. 4) De skypeverbinding wordt gemaakt op het voorbereiden. De leerlingen kunnen een skype-ge- De leerlingen zijn daarvan op de hoogte. Digibord, 1) De leerkracht gaat eerst in op de figuur Gilbert. afgesproken tijdstip. Het hangt af van de hoe- sprek voeren met iemand uit een ander land. computer met luidspreker, vragenlijst, woordvoer- Wie was Gilbert? Wat weet je al over hem? Waar veelheid vragen en antwoorden hoe lang het DOEL B De leerlingen kunnen problemen bedenken en der, rapporteurs. VOORBEREIDING/NODIG B kwam hij vandaan? Wat kwam hij hier doen? Waarom? Wat zouden lln. van de scholen in Antwerpen over Gilbert leren/weten? Welke vragen gesprek duurt. (Misschien leuk om aan het eind van het project nog eens contact op te nemen en te vertellen/laten zien wat er gedaan en oplossingen daarvoor. De leerlingen kunnen Boek Rauwe eieren en een zwembad vol cho- zouden wij ze kunnen stellen? (Wat vinden zij geleerd is). Bedanken en afsluiten. Met elkaar uitvindingen bedenken voor de problemen. De cola, verhaal Digibord vol vragen, digibord, lijst bijvoorbeeld van Gilbert als uitvinder? Doen ze het gesprek evalueren. Wat was nieuw om te leerlingen kunnen het verhaal uit het boek linken voorin de klas met benodigde spullen voor de daar ook activiteiten rond zijn geboortejaar? horen? Wat wist je al? Wat vond je bijzonder? aan de ondernemer/uitvinder Gilbert. uitvindingen. Waarom wel/niet?) Was het goed te volgen? -60- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -61-

32 VERVOLG STARTACTIVITEIT LES 1 SKYPEN EN PROBLEMEN MET RAUWE EIEREN? LESVERLOOP B inleiding - kern - verwerking van vroeger waar we nu nog veel aan hebben? Welke uitvinding zouden we kunnen namaken? Wat hebben we daar voor nodig? (Bier brouwen 1) De leerkracht maakt de koppeling van Gilbert naar het boek. Wat was Gilbert nou voor man? bijvoorbeeld, of Roosvicee, of de KLIKO dat zijn Veenendaalse uitvindingen. Zie de Canon van Veenendaal). Ondernemer, hij doet iets op zijn eigen manier, uitvinder? Dan introduceert de leerkracht het boek Rauwe eieren en een zwembad vol chocola, in dit boek staan veel verhalen over uitvindingen. Leest het verhaal Een digibord vol vragen voor. 3) Voorbereiding volgende les: De leerkracht wijst erop dat er voorin de klas hangt een lijst hangt: daarop schrijven de leerlingen wat er nodig is om de uitvindingen die zij willen doen, of namaken ook te kunnen maken. Samen worden de 2) Na het verhaal worden de problemen die gesteld zijn in het verhaal nabesproken. Welke vragen kunnen wij stellen? Welke problemen hebben wij om op te lossen? We maken er een brainstorm van op het digibord. Waar willen wij oplossingen voor? Of: wat zijn uitvindingen benodigde spullen op die manier ingezameld. (Denk aan kosteloos materiaal als, doppen, blikjes, doosjes, touw, plastic bakjes ). Maar het kunnen ook informatieboekjes over uitvindingen zijn. (Zie de lijst van Vrouwke Klapwijk in de bijlage bijvoorbeeld) IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -63-

33 ACTIVITEIT 2 LES 2 UITVINDEN EN ONDERZOEKEN, ZIJN WIJ OOK ALS GILBERT? men over Gilbert? Welke karaktereigenschappen had Gilbert? Als ik als Gilbert wil zijn, welke eigenschappen zou ik dan hebben? Wat heb je nodig aan eigenschappen om een goede uitvinder te zijn? 2) Hoe kreeg Gilbert het eigenlijk voor elkaar om hier aan de slag te gaan/ te kunnen laten ontginnen? Hij had daar zijn netwerk van goede en belangrijke vrienden ervoor ingeschakeld. Wat betekent dat? Doen wij daar ook aan? Wat is het belang van netwerken? Wij hebben samen met de leerlingen uit Antwerpen kennis en informa- evt. plaatjes ervan opgeschreven en later gepresenteerd. Groep B: gaat individueel of samen kijken hoe ze een probleem van de brainstorm of oude uitvinding (bier brouwen bijvoorbeeld) zelf kunnen (her)uitvinden. De verzamelde materialen kunnen daarvoor gebruikt worden. Samen of individueel wordt beschreven waar de uitvinding voor is, welk probleem het oplost en hoe het werkt. Als de uitvinding, het prototype, niet gemaakt kan worden, wordt er een uitgebreide tekening van gemaakt. tie gedeeld. Wat kunnen we daarmee? DOEL plakband, computers. Divers kosteloos materi- 5) De leerkracht loopt langs en helpt bij de start De leerlingen kunnen uitleggen in een verslag wie aal voor de uitvindingen. Er kan ook bij Museum 3) Het delen van kennis is dus belangrijk. Hoe zat en de voortgang van de groepjes. Als de lln. Gilbert of een andere uitvinder is geweest en wat Veenendaal of Gemeentearchief Veenendaal om dat met de uitvindingen van vroeger en nu? (bijna) allemaal klaar zijn wordt er nabesproken/ hij voor Veenendaal heeft betekend. De leerlin- informatie gevraagd worden. gepresenteerd in de kring of bij het groepje of gen kunnen beschrijven wat het belang geweest is van die uitvinding. De leerlingen kunnen een DUUR 4) De groep wordt nu verdeeld in A. onderzoekers en B. uitvinders. uitvinding. De leerlingen vertellen (al dan niet met een woordvoerder) over de bevindingen. uitvinding analyseren, namaken en/of zelf een minuten. Groep A: gaat uitvindingen en uitvinders zoeken uitvinding maken. De leerlingen kunnen samen of individueel werken aan een uitvinding en beden- ACTIVITEIT op internet, informatieboekjes, via de website van Gilbert in Veenendaal en 6) Evaluatie: Wat hebben ze ervan geleerd? Wat willen ze nog weten? Aan wie zouden ze nog ken wat daar voor nodig is. verzamelen, onderzoeken, bedenken, maken, be- maakt gebruik van de aantekeningen meer vragen kunnen stellen om nog meer te VOORBEREIDEN/NODIG spreken, evalueren, schrijven, knutselen, samenwerken van de skype opdracht. De uitvinder wordt uiteindelijk langs de Gilbert-meet- weten te komen over Gilbert en de tijd waar hij uit kwam? Welke uitvinders zou hij gekend De leerlingen en de leerkracht verzamelen informatie en spullen om de uitvindingen en vragen LESVERLOOP lat gelegd: was zij of hij creatief? Ondernemend? Had hij of zij lef? Deed hij of zij kunnen hebben? Wat gaan we tentoonstellen? Wie kan en wil iets vertellen over het verslag of te kunnen maken en beantwoorden: informatie- inleiding - kern - verwerking de uitvinding alleen of samen? Werd hij de uitvinding? We maken uitnodigingen voor de boekjes, internet, antwoorden van de leerlingen of zij er rijk van? Kon hij of zij de uitvin- andere leerlingen en ouders om de tentoonstel- uit Antwerpen of het Gilberthuis, website van de 1) De leerkracht gaat in een kringgesprek terug ding aan de man brengen? Op een groot ling over (Gilbert) uitvindingen en uitvinders te stichting Gilbert in Veenendaal, A3 papier, pen, naar de vorige les. Wat zijn we te weten geko- A3 papier worden de bevindingen en komen bezoeken -64- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -65-

34 ACTIVITEIT 3 WIJ ZIJN GILBERT EEN TENTOONSTELLING VAN DE PROTO-TYPE (GILBERT) UITVINDINGEN IN DE EIGEN KLAS OF IN DE HAL VAN DE SCHOOL! EN WELKE UIT- VINDERS WAREN ER NOG MEER?? KOMT DAT ZIEN EN KOMT DAT HOREN!!! -66- IK BEN GILBERT 2019 B. KUNST/ERFGOED/21E EEUWSE VAARDIGHEDEN - BOVENBOUW -67-

35 VOOR DE ONDERBOUW BIJLAGEN WIL JE GILBERT VAN SCHOONBEKE IN DE KLAS? INFORMEER NAAR DE MOGELIJKHEDEN BIJ SCHOOL & CULTUUR! VOOR ONDER- MID- DEN- EN BOVENBOUW INFORMEER BIJ MUSEUM VEENENDAAL VOOR ATTRIBUTEN EN BIJ HET GEMEENTEARCHIEF VEENENDAAL VOOR MEER INFORMATIE OVER DE KAARTEN EN DE SKYPE-OPDRACHT HEEL VEEL PLEZIER MET DIT SPECIALE GILBERTPROJECT!!! NB. Zowel de docentenhandleiding als alle bijlagen zijn te downloaden vanaf de site van School & Cultuur, onderhet Gilbert icoontje. Hoofdstukken uit: Stijn Uitvinder, van René van der Velde (middenbouw) en Een proef met rau we eieren en een zwembad vol chocola, van Hans Mijnders (bovenbouw); Liedjes voor de onderbouw; Boekenlijst Vrouwke Klapwijk; Lijst ondernemers voor interviews (bovenbouw). Achtergrondinformatie over Gilbert; Powerpointpresentaties: (middenbouw) a. Gilbert en Veenendaal toen en nu (uitvinders en Veenendaal); b. Kaarten van Veenendaal toen en nu ; Adres scholen/gilberthuis Antwerpen (bovenbouw); Oude uitvindingen: bier, turf, enz.; IK BEN GILBERT

36 STIJN UITVINDER, VAN RENÉ VAN DER VELDE (MIDDENBOUW) -70- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -71-

37 -72- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -73-

38 -74- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -75-

39 -76- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -77-

40 EEN PROEF MET RAUWE EIEREN EN EEN ZWEMBAD VOL CHOCOLA, VAN HANS MIJNDERS (BOVENBOUW) -78- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -79-

41 -80- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -81-

42 -82- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -83-

43 LIEDJES VOOR DE ONDERBOUW LIEDJES VOOR DE ONDERBOUW ROBBIE IS EEN ROBOTJE RIKKETIKKETOKKE Bij de regel En z n handjes gaan van klap-klap-klap klappen de kinderen in de handen, elk woord klap krijgt één klap. Bij dit liedje kunnen de kinderen zelf bewegingen uitvinden. Er staan voorbeelden onder springen, maar de variaties zijn uiteraard eindeloos. Bij de regel En z n voetjes gaan van stap-stap-stap stampen de kinderen op de grond. Elk woord stap krijgt één stamp IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -85-

44 IK KEN EEN VREEMDE VOGEL DAG KINDEREN, DAG GILBERT! De vogel met de keep doet tijdens het vliegen lekker leep. Dus de kinderen mogen vanaf En zo doet die vogel gekke (vlieg)bewegingen maken. Het is leuk om steeds een kind een beweging te laten uitvinden en de andere kinderen doen de beweging na. Attentie: Voor bij het liedje Dag kinderen, dag Gilbert : Het is een halve toon lager ingezongen dan genoteerd op de bladmuziek. DAG KINDEREN, DAG GILBERT! Dan zet Gilbert samen met de kinderen het lied in Dan zet Gilbert samen met de kinderen het lied in Dit liedje begint steeds met een gesprekje tussen en allen tikken op de maat afwisselend met hun en allen tikken op de maat afwisselend met hun Gilbert (de leerkracht, met de kraag van Gilbert linker wijsvinger (W) tegen hun slaap en hun rech- linker wijsvinger (W) tegen hun slaap, hun rechter om) en de kinderen. Als de kinderen het goed Dan zet Gilbert samen met de kinderen het lied in ter hand (H) op hun knie: hand (H) op hun knie en stampen met hun linker kennen, kan ook een van de kinderen Gilbert (met en allen tikken op de maat met hun linker wijsvin- (L) en rechter voet (R) op de grond. kraag) zijn. ger tegen hun slaap om het denken uit te beelden. Derde keer: Gilbert: Dag kinderen! Dit lied is wat meer geschikt voor oudste kleuters Eerste keer: Tweede keer: Kinderen: Dag Gilbert! en vraagt veel van de grof-motorische coördinatie Gilbert: Dag kinderen! Gilbert: Dag kinderen! Gilbert: Ik denk, en gebruik m n handen en m n van de kinderen. Geduld en veel oefenen zijn dan Kinderen: Dag Gilbert! Kinderen: Dag Gilbert! voeten van belang. Na enige tijd zal het zeker lukken en Gilbert: Ik denk Gilbert: Ik denk, en gebruik m n handen dan is de voldoening natuurlijk groot! -86- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -87-

45 GROEP 7-8 Gifford, Clive Callenbach Uitvindingen: 50 dingen die je moet weten INFO BOEKENLIJST VROUWKE KLAPWIJK Smit, Peter Rubinstein Uitvinders van de lage landen INFO Goldschmitt Fontaine Eureka INFO 5,00 Lier, Bas van Hoogland / van Klaveren Schorre zeehonden en flodderwinden INFO 14,50 Gottmer Insiders - Uitvindingen INFO 14,95 Corona Technologie in de oudheid (6 delen) INFO 19,00 / deel Serie - Zinder Corona Serie 9+, 10+ en 11+ INFO 10,95/deel Platt, Richard Lemniscaat Over alles INFO 17,50 Kracht in beweging Corona In de achtbaan INFO 19,00 Walraven, Esther Waarom achtbanen te gek zijn INFO 12,50 Uitdagend werk id techniek Corona Uitvinders INFO 16,00 GROEP 5-6 Scott, Janine Corona De kunst van het vliegen INFO Verweij, Arno Nieuwezijds Het proefjesboek INFO 16,95 Andrews, Georgina WPG 101 wetenschappeleuke experimenten INFO 15,99 Kauss, Uwe Deltas ML - Supercoole Experimenten voor kids INFO 17,95 Min, Martijn Kluitman Het Alles-boek over uitvindingen INFO 9,99 GROEP 3-4 Bon, Annemarie Kluitman Stoere Steffi en de rare uitvinder LB Serie - Rap en Rop Zwijsen Robot op hol LB 10,00 Het verdwenen geluid LB 10,00 Oma gevangen LB 10,00 Serie - Lang Geleden Dam, Arend van De wagen van Spijker LB 7,50 Beatle, Corona Uitvinden! Van goed idee naar succesvolle uitvinding INFO 15,00 De droom van Albert LB 7,50 Het boek van Leo LB 7,50 Serie Terugblikken Een stoel van niks (meubelstuk) LB 13,50 De dwarsligger (spoorlijn) LB 13,50 GROEP 1-2 Corona De slimste machines in de wereld INFO 14,00 Zoektocht naar een zeeklok (C. Huygens) LB 13,50 Duoglas, Jozua Clavis Willewete - Grote uitvindingen (ook groep INFO/ 16,95 Tienduizend spijkers en een slinger LB 13,50 3) PB Serie - Zinder Corona Serie 9+, 10+ en 11+ INFO 10,95/deel Serie - Eureka Corona Geluid - Krachten - Licht - Magnetisme INFO 14,00/deel Williams, Sienna Rebo Mega Muis PB 4,99 Zanden, Monique vd Zwijsen Hee, dit is een top-idee LB 9,99 Jonge ingenieurs bouwen Corona Vliegtuigen - Auto's - Bruggen - Torens en INFO 14,00/deel Science START Corona Licht - geluid - krachten INFO/ 19,00/deel gebouwen PB -88- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -89-

46 LIJST ONDERNEMERS VOOR INTERVIEWS (BOVENBOUW). ACHTERGRONDINFORMATIE OVER GILBERT GILBERT IN ANTWERPEN Driek Geurtsen Gerrit Valkenburg Roel van Laar Rijk van Maanen Annemieke van de Loosdrecht Erwin Kuis Johan Huibers Willem Jan Achterberg Roald Slik Christiaan Huibers Er wordt nog contact gezocht met scholen. Zo snel mogelijk wordt bekend gemaakt welke scholen participeren. Gilberthuis: Brouwershuis in Antwerpen. Te benaderen via Vrienden van het Brouwershuis. Per adres: Museum Vleeshuis, Vleeshouwersstraat 38-40, 2000 Antwerpen, België, tel , FelixArchief: er wordt een grote tentoonstelling georganiseerd over 500 jaar Gilbert van Schoonbeke. Oudeleeuwenrui 29, 2000 Antwerpen, België, tel , Saskia Koppert Joris Gramberg The circle De brouwonderneming van Gilbert van Schoonbeke: IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -91-

47 GILBERT VAN SCHOONBEKE ACHTERGRONDINFORMATIE OVER GILBERT (WIKIPEDIA) beke zou, behalve twee onwettige dochters en stadswallen, vooral in het drassige Noorden van Van Schoonbeke was waagmeester en later twee dochters uit een tweede huwelijk, geen de stad, vorderde echter traag en de financie- initiatiefnemer van onder meer de Stadswaag, mannelijk nageslacht voortbrengen anders dan ring ervan werd gaandeweg problematisch. Dit de Vrijdagmarkt en het in 1555 gereedgekomen, Gilbert van Schoonbeke ( ) was een on- die ene onwettige zoon.[1] veranderde drastisch met het aanvaarden van m² grote Tapissierspand aan de Graan- dernemer die rond 1550 grote invloed uitoefende in en om Antwerpen. HUWELIJK het alomvattende plan van Van Schoonbeke in Van Schoonbeke zou voortaan de bouw markt;[6] hij had zo doende de open handelsplaats (open mall) doorontwikkeld tot gesloten handels- INHOUD In 1544, enkele jaren na het overlijden van zijn vader (maar als onwettig kind niet delende in diens alleen op zich nemen en de financiering zou o.m. plaatsvinden met het ontwikkelen, ook door Van plaats (closed mall). In zijn relatief korte leven zou hij verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling van 1 Biografie nalatenschap), huwde Gilbert van Schoonbeke Schoonbeke, van een gebied ten noorden van de niet minder dan één derde van de straten die in 1.1 Afkomst de zeventienjarige Elisabeth Hendricx, wier vader stadsmuren van Antwerpen, de Nieuwstad, tot Antwerpen in de zestiende eeuw werden ontwik- 1.2 Huwelijk ook enkele jaren eerder was overleden; Elisabeth haven- en industrieterrein.[3] keld. Ook ontwikkelde hij de buurt van de Mark- 1.3 In en om Antwerpen was echter een wettig en enig kind, zodat zij bij gravelei en de Harmonie in Antwerpen tot een 1.4 Gilbert en Veenendaal haar huwelijk een flink bedrag, verkregen uit háár De bouw van de stadswallen verliep in het begin plaats waar de rijkere klasse zich kon nestelen in BIOGRAFIE vaders nalatenschap, kon inbrengen. In de bijna 13 jaar van hun huwelijk werden zes kinderen van de jaren vijftig, onder leiding van Van Schoonbeke, bijna drie maal zo snel als tevoren.[4] De hoven van plaisantie, rijke buitenhuizen.[7] Door zijn visie waarbij hij grondspeculatie en inzicht in AFKOMST geboren. De echtgenoot overleed na een ziekbed van enkele maanden in december 1556 op 37-ja- grotere efficiëntie in de bedrijfsvoering ontstond door verticale integratie: Van Schoonbeke nam financieel gewin wist te koppelen aan een streven naar ruimtelijke kwaliteit was Antwerpen lange tijd Gilbert van Schoonbeke was een onwettig kind rige leeftijd; Elisabeth zou hem ruim dertig jaar niet alleen het metselwerk op zich, maar ook de de stad die qua urbanisatie ten Noorden van de van Gilbert van Schoonbeke sr. ( 1540) en Beatrijs overleven en, nooit hertrouwd, naast hem worden vervaardiging van de daartoe benodigde bakste- Alpen geen gelijke had in Europa als we de verha- van der Veken. Vader Van Schoonbeke had zich begraven in de kerk der Minderbroeders voor den nen en de voor het laatstgenoemde noodzakelijke len van de reizigers uit die tijd mogen geloven. Hij in 1507 ingeschreven als poorter van Antwerpen predickstoel.[2] aanvoer van grote hoeveelheden brandstof; deze was tevens de architect van de Kipdorpbrug. en was tezelfdertijd gehuwd met een dochter van de stadsbode. Hij was mogelijk afkomstig uit IN EN OM ANTWERPEN brandstof bestond uit turf, dat in de omgeving van Veenendaal in het zuidoosten van Utrecht in het De bouw van Van Schoonbekes Waterhuis, in de Luik. Het huwelijk, dat met het overlijden van de Na het beleg van Antwerpen door Maarten huidige Nederland werd gewonnen en ten dele Nieuwstad duurde van 1552 tot 1556 en zou deug- echtgenote een twintigtal jaren later eindigde, had van Rossum in 1542 was veiligheid hoog op de over door Van Schoonbeke nieuw aangelegde wa- delijk water distribueren naar de nabij gevestig- geen kinderen opgeleverd en vader Van Schoon- agenda komen te staan. De bouw van nieuwe terwegen naar het Antwerpse gedistribueerd.[5] de brouwers, in de beginfase zestien in getal.[8] -92- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -93-

48 Later werd het ook gekend als Brouwershuis, en van 1933 tot 2003 een museum, omwille van het gegeven dat het gilde van de brouwers, in 1581 omgevormd tot een natie, er haar vergaderingen en festiviteiten hield. De ontwikkelingen in de Nieuwstad, waarbij het de bedoeling was dat alle brouwerijen van Antwerpen en de nabije omgeving (o.m. Borgerhout) naar deze locatie zouden worden overgebracht, werden door de brouwers in de oude stad niet op prijs gesteld. Toen het Waterhuis nog niet af was en Van Schoonbeke water met schepen liet aanvoeren, werd een lastercampagne tegen hem georganiseerd die uitmondde in de zogenaamde Brouwersopstand van 12 juli Samen met Niklaas Maes moest Van Schoonbeke de wijk nemen naar Brussel waar hij door Maria Van Hongarije werd aangesteld tot haar raadsman in financiële aangelegenheden. Na het herstel van de openbare orde werd het feitelijke brouwersmonopolie dat Van Schoonbeke had, hersteld in ruil voor een schuldherschikking die de stad gulden opleverde. Bij een kort verblijf in Antwerpen overleed hij in december 1556 in zijn woning De Keyser aan de Minderbroedersrui. Door de bouw van de Nieuwstad die geleidelijk meer brouwerijen en ook mouterijen zou gaan bevatten, evolueerde Antwerpen van een stad die bier moest importeren naar een exportstad. Rond 1600 waren de accijnzen op bier verantwoordelijk voor 67% van de totale inkomsten van de stad.[9] GILBERT EN VEENENDAAL Het verhaal gaat dat Gilbert van Schoonbeke op zoek naar turf voor de bouw van de Antwerpse stadswallen rond 1550 terecht kwam in de omgeving van Veenendaal. Dat maakt de 500e geboortedag van Gilbert een prachtige aanleiding om 2019 in Veenendaal uit te roepen tot Gilbertjaar. De stichting Gilbertjaar 2019 laat zich daarbij inspireren door wie Gilbert van Schoonbeke was, waar hij voor stond en wat hij in zijn korte leven allemaal teweegbracht. Vrijwilligers van de stichting Gilbertjaar voeren in 2018 een arbeidsintensief archievenonderzoek uit met het doel meer duidelijkheid te scheppen over de activiteiten van de veenraden in die periode en de rol die Gilbert van Schoonbeke daarin speelde. Streven is om in 2019 de uitkomst van dat onderzoek te publiceren. Ook de archieven van Amersfoort, Utrecht, Arnhem en Antwerpen worden daarvoor geraadpleegd IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -95-

49 GILBERT VAN SCHOONBEKE ( ) QUARTIER LATIN Gilbert Van Schoonbeke wordt in 1519 te Antwer- re percelen, die je met winst aan de liefhebbers V de goedkeuring voor zijn meest ambitieuze een herberg en opslag- en woonkelders voor de pen geboren als onecht kind en zal pas in 1545, verkoopt. project, het uitleggen van een compleet nieuw tapijthandelaren. dus op zijn 26ste, gewettigd en erkend worden. stadsdeel om Antwerpen met zijn ruim in- Misschien dat zijn energie en daadkracht wel Tussen 1542 en 1546 gaat het nog over afzonder- woners meer ruimte te bieden in deze 'Nieuwstad'. Nog steeds in 1549 is Van Schoonbeke ook actief voortspruiten uit die wil om erkenning te krijgen. lijke gebouwen met een fikse lap grond, waar dan Hij bedenkt ook een bijpassende economische op terreinen tussen de Steenhouwersvest en de In elk geval ontpopt hij zich als een project-ontwik- een straat overheen wordt getrokken: Jodenstraat, functie: het oprichten van 24 brouwerijen, plus Reyndersstraat, waar hij opnieuw een economi- kelaar zonder weerga, die flinke delen van Antwer- Lombardenstraat, Markgravelei en Haantjeslei - een centraal Waterhuis met vergaderzaal voor sche activiteit huisvesting biedt: de markt van de pen een ander aanzien heeft gegeven binnen een allemaal Gilberts werk. Vanaf 1547-'48 worden het de Brouwersgilde, om die brouwerijen van goed verkopers van tweedehands kleren (die toen meer tijdsbestek van hooguit enkele tientallen jaren. Hij echte projecten, zoals de aankoop van grond nabij water te voorzien. dan een mensenleven meegingen) en huisraad, geeft daarmee gestalte aan een nieuwe periode: het Minderbroedersklooster (waar nu onze kunst- die zich tot dan toe afspeelde op de Grote Markt de middeleeuwen die overgaan in de renaissance. academie huist) om er een nieuwe Stadswaag Voor de aan- en afvoer van goederen worden twee voor het Stadhuis. Hij legt daarvoor de Vrijdag- Van zijn vader leert hij het winstgevend kopen en te bouwen: onder wordt gewichtig gedaan met nieuwe vlieten gegraven, die het gebied recht- markt aan, waar tot op de dag van vandaag verkopen van gronden en hij zal spoedig zelf ook goederen, in de bovenzaal wordt zwaar gefeest bij streeks met de Schelde verbinden. inboedels per opbod worden geveild. Later zal speculant worden rond Maar hij is méér dan huwelijken en partijen en rondom een heel stra- Christoffel Plantijn hier een pand kopen en hij en dat. Als aannemer, ingenieur, financier en groot- tenpatroon. Het centrale gebouw heeft de tijd niet In 1549 koopt de hij oude raamhoven en oefen- vooral zijn opvolgers zullen er het grootse drukke- handelaar bestrijkt hij een ruim domein van het doorstaan, het flink feesten is nog doorgegaan terreinen van de schuttersgilden nabij de Huide- rij-uitgeverscomplex oprichten. openbare leven. tot de jaren '60 à '70 van de 20ste eeuw, toen de vettersstraat, om daar opnieuw een economische 'Stadswaag' een pleintje was met rondom week- functie te creëren, ditmaal een dubbele. Een plein Vanaf 1552 is Gilles actief met het aanleggen van Doorgaans werkt hij steeds volgens hetzelfde end-dancings en cafés, waar nogal wat studenten- zal dienen als nieuwe Graanmarkt ter vervanging een deel van de Antwerpse vestingwallen, tussen principe: koop een flinke lap grond. Geef die een fuiven hun beslag vonden. van de te kleine Oude Koornmarkt. Op het voorste Sint-Jorispoort en Kipdorppoort met het bastion bestemming die activiteit veroorzaakt, trek een deel van dat plein bouwt hij tussen 1549-'52 het Maria. Die zogeheten 'Spaanse Vesten' (aange- aantal straten en verkavel zo de grond in kleine- Op 5 februari 1548 ontvangt hij van keizer Karel Tapissierspand, een verkoophal met winkeltjes, legd in tijd dat we een deel van het Spaanse Rijk -96- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -97-

50 UITVINDINGEN waren) zijn nu gesloopt en liggen als een soort binnenboulevards - de Leien - tussen het historische stadshart en de 19de-eeuwse uitbreidingen. Hoe staat het intussen met Gilberts het 'Nieuwstad'-project? Daarvoor heeft Van Schoonbeke in beweging worden gebracht. Dat water wordt dan in vergaarbakken gestort, waarna het via een bovengronds leidingnet naar de diverse brouwerijen wordt gedistribueerd, een systeem dat tot begin 20ste eeuw stand heeft gehouden. kalkovens nabij Namen gekocht, steenbakkerijen in Kallebeke, haalt hij eikenhout uit het Buggen- Hoewel dus zeer vooruitziend, was Gilbert Van houtse bos en is hij actief in een veenkolonie in Schoonbeke hier wat te ver gegaan. De bedoeling Nederland, waar hij turf steekt. Die veengronden nabij Rhenen zijn eigendom van de Utrechtse was dat de brouwerijen gepacht zouden worden door brouwers die hem 2 stuivers per vat bier TURF bisschop David van Bourgondië, die zelf al de Grift heeft laten graven om ze te ontwateren. Vanaf zouden afdragen. Maar de brouwers uit de aloude brouwerswijk rond de Kammenstraat (kamme = WAT IS TURF? 1550 verwerft Van Schoonbeke het exploitatie- brouwerij), voelden daarniets voor en startten in Turf is een tussenstadium in de vorming van voldoen. Door de uitvinding van de baggerbeugel recht en laat hij de Schoenderbeekse Grift graven 1554 een lastercampagne tegen Gilbert, die zulke steenkool. Het materiaal vormt zich wanneer werd het mogelijk het veen onder de waterspiegel naar Amersfoort, om zo via de Eem zijn turf naar vormen aannam, dat er een volksoproer uitbrak plantmateriaal, meestal in moerasgebieden, niet weg te baggeren, het zogenaamde slagturven. Dit Antwerpen te kunnen verschepen. De arbeiders en hij zijn toevlucht in het stadhuis moest nemen. helemaal vergaat door gebrek aan zuurstof. De uitgebaggerde veen werd te drogen gelegd op stichten bij deze veenkolonie de plaats Veenen- De magistraat zat zeer verveeld met de zaak en brandstof kan gevonden worden dichtbij de op- speciaal daarvoor bedoelde legakkers. Als de tur- daal, vandaag een middelgrote Nederlandse stad. zag zich verplicht zijn geniale medeburger uit te pervlakte van de aarde in lagen die tot 5 meter dik ven gedroogd waren en daardoor stevig genoeg, In Antwerpen komen dan rond van de 24 wijzen. Verbitterd is Van Schoonbeke toen in Brus- kunnen zijn. konden ze stukgeslagen en opgestapeld worden. geplande brouwerijen gereed, plus het Waterhuis. sel gaan wonen en daar amper twee jaar later, in Het water wordt aanvankelijk per schuit aange- 1556, gestorven. Turf is gedroogd veen, dat bestaat uit afgestorven Een negatief gevolg van het slagturven was dat voerd uit de Nete nabij Rumst. Maar ingenieur planten. Het is zeer goed bruikbaar als brandstof hierdoor enorme plassen ontstonden en het Gilbert vindt dat te omslachtig en bedenkt een Omdat geen enkele brouwer zich in Nieuwstad en er kan bij verbranding ook zout uit gewonnen herstellen van deze landerijen veel geld en arbeid systeem, waarbij via een ondergrondse leiding van wenst te vestigen, koopt de Stad in 1561 de gron- worden. In de late Middeleeuwen werd de turf nog kostte. uitgeholde eiken balken het water van de stads- den terug van Gilberts erfgenamen. En zo ein- door de boeren zelf voor eigen gebruik gestoken. grachten naar zijn Waterhuis wordt geleid. Daar digt dan deze episode, die nog steeds zichtbare Door de groeiende vraag in het begin van de Veenendaal en turf: wordt het opgepompt met emmers die aan een sporen in ons stadsbeeld heeft nagelaten rond de 16e eeuw werd een nieuwe manier van turfwin- ketting hangen en door een paard in een rosmolen Brouwersvliet. nen noodzakelijk om aan deze vraag te kunnen ning-in-veenendaal-en-de-ronde-venen/ -98- IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -99-

51 DE UITVINDING VAN HET BIERBROUWEN logen beweren zelfs dat bier al gebrouwen werd sinds 9500 voor christus, toen graan voor het eerst verbouwd werd. ONBESCHAAFD De Romeinen hielden niet van bier, maar dronken wijn. Ze beschouwden het als een onbeschaafde drank. Zo schreef de Romein Tacitus met veel verachting over het bier dat de Germaanse volkeren in het noorden dronken. De opvatting dat wijn hoger en beschaafder zou zijn dan bier, is nooit helemaal verdwenen. Beschaafd of niet, hertog Jan was niet de uitvinder van het bier. HERTOG JAN ve politiek. Zijn belangrijkste aanwinst was het hertogdom Limburg. Hij kocht het opvolgingsrecht over nadat de kinderloze hertogin Irmgard van Limburg in 1283 was overleden. Er brak wel verzet uit tegen de overname, maar tijdens de Slag bij Woeringen (5 juni 1288) werden de opstandelingen verslagen. LEVENSGENIETER Ook staat Jan bekend als levensgenieter en muziekliefhebber. Hij schreef zelf minneliederen en luisterde graag naar zang en dichtkunst. In de Brabantse volkslegenden wordt hertog Jan vooral omschreven als een gulle en goedlachse vorst, met een liefde voor eten en drank. Na de Slag DE UITVINDING Een brouwerij in de 16e eeuw uitgevonden. Het spreekt ook tot de verbeelding dat Jan I werd in 1253 geboren in Leuven. Hij werd de hertog van Brabant en van Limburg. Zijn eerste vrouw was Margaretha, een dochter van Lode- bij Woeringen zou Jan enorm veel bier hebben geschonken tijdens een groot overwinningsfeest. Volgens sommigen stond hij model voor de mythi- Er bestaat het idee dat hertog Jan van Brabant de Germanen het bier zouden hebben uitgevonden. wijk IX van Frankrijk. Ze stierf in 1271, terwijl ze sche bierkoning Gambrinus. De verhalen rondom uitvinder van het bier was. Zijn portret staat inmid- Deze Noord-Europeanen werden namelijk door de nog geen jaar getrouwd waren. Als hertog trad Jan zorgden er dus voor dat hij door sommigen dels op het naar hem vernoemde biermerk. Zeker Romeinen al beschouwd als drankschuiten. hij sterk op en hij vergrootte zijn territorium. De onterecht werd bestempeld als de uitvinder van is dat hij een fervent liefhebber van bier was: tijdens zijn feesten vloeide de alcohol rijkelijk. De MESOPOTAMISCH BIER administratie van zijn vorstendom werd verbeterd en hij voerde landrechten in. Wegens zijn territo- het bier. uitvinding van het bier vond niettemin duizenden jaren eerder plaats. Het bier is echter veel ouder en zelfs nog van vóór de Romeinse tijd. Waarschijnlijk werd het riale ambities kwam hij echter in conflict met de machtige aartsbisschop van Keulen, die ook op HET BROUWEN VAN BIER zo n 4500 jaar geleden al gedronken in het oude het gebied tussen de Maas en de Rijn aasde. Bier is een natuurlijk product dat wordt gemaakt Hertog Jan wordt naast het Nederlandse biermerk ook afgebeeld op het Belgische bier Primus. De le- Mesopotamië door de Sumeriërs. Historici hebben bierrecepten uit 3900 voor Christus achterhaald. LIMBURG van water, graan, hop en gist. Het brouwen van bier is gebaseerd op een oud en eenvoudig prin- gende van hertog Jan als stevige bierdrinker leidde Bier speelde al een rol in oude mythen en verha- Jan verkreeg de financiële steun van de Brabantse cipe, dat zich kort laat omschrijven, maar in de ertoe dat sommigen dachten dat hij het bier had len, zoals in het Gilgamesj-epos. Sommige archeo- steden, omdat ze blij waren met zijn agressie- praktijk de nodige vakmanschap vergt IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -101-

52 MOUTEN SMAAKBEPALEND VOOR HET BIER De eerste stap in het brouwproces wordt mouten genoemd, dit is smaakbepalend voor het bier. Om brouwgerst voor het brouwen van bier geschikt te van de gerst. De heldere vloeistof die zo ontstaat heet wort. De vaste deeltjes die achterblijven heten draf of bostel. Het wort en de draf worden na het maischen gescheiden door een filtratie. De suikers in het wort worden later, tijdens de gisting, in alcohol omgezet. DE UITVINDING EN HET MAKEN VAN PAPIER maken, wordt het eerst gemout. Dit houdt in dat de gerst eerst weekt in water. Als het graan zich KOKEN Het oudste bewaard gebleven stuk papier is Zo maakten de Chinezen papier: helemaal heeft volgezogen, krijgt het de kans om De wort gaat in de brouwketel en wordt aan de Chinees. Het is ontdekt in een keizersgraf uit de 1) Ze doopten matten in een bak met water en in warme kamers te ontkiemen. De graankorrel kook gebracht. Tijdens het koken wordt de hop Han-dynastie en stamt uit circa 100 v.chr. fijngemaakte hennep, bamboe of restanten van vormt dan enzymen (een bepaald soort eiwitten) toegevoegd om het bier zijn kenmerkende aroma de zijdeproductie. die in staat zijn het aanwezige zetmeel om te te geven. Na het koken is het zaak het bier zo snel 2) Het water ging door de mat heen en de papier- zetten in suikers. Deze suikers zorgen later in het mogelijk af te koelen voor de gisting. pulp bleef er in een laag op liggen. proces, bij de toevoeging van gist, dat er alcohol en koolzuurgas wordt gevormd. Zodra de gerst is GISTEN 3) De mat werd geperst en dan gedroogd. 4) Het papier werd er afgeschraapt. ontkiemd, worden de graankorrels bij hoge temperatuur gedroogd om het kiemproces te stoppen. Het resultaat heet mout. Hoe hoger de temperatuur bij het drogen is, des te donkerder de mout. Er zijn twee verschillende manieren om bier te vergisten. Wanneer de gisting plaatsvindt bij kamertemperatuur, rijst de gist langzaam naar boven. De gist komt als een deken op het bier drijven. Deze Het papier is gemaakt van samengeperste hennepvezels, maar is te dik en zacht om op te schrij- HOE WORDT PAPIER GEMAAKT? EN HOE HEBBEN WE PAPIER OOIT 'ONTDEKT'? De kleur van de mout bepaalt ook de kleur van methode wordt hoge gisting of bovengisting ge- ven. De Chinezen gebruikten het om er dingen Wespen waren de eerste papiermakers. Een wesp het bier. Bovendien heeft de mout een belangrijke noemd. Wanneer de temperatuur laag wordt gehou- mee in te pakken en maakten er tapijt, schoenen bouwt haar nest van papier. Met haar stevige kaken invloed op de uiteindelijke smaak van het bier. den, zakt de gist naar beneden. Dit heet dan ook en kleren van. schraapt ze vezels van planten en hout. Deze ver- MAISCHEN ondergisting of lage gisting. Ons bekende pilsje is een ondergistend bier. Tijdens de gisting zet de gist De uitvinding van papier waarop belastinginkom- mengt ze met haar speeksel tot een brij, waarmee ze haar raten bouwt. De brij droogt en wordt hard De brouwer maalt de mout en mengt het met de aanwezige suikers om in alcohol en koolzuurgas. sten en andere bedragen konden worden geno- waardoor er een stevig nest ontstaat. De Chinees warm water. In het beslag dat zo ontstaat, worden de enzymen in de mout weer actief en breken RIJPEN teerd, wordt vaak toegeschreven aan Cai Lun. Hij werd in circa 75 na Chr. geridderd voor zijn Cai Lun ontdekte dus ongeveer 105 jaar na Christus het papiermaken door goed naar de wespen te kij- het aanwezige zetmeel verder af tot suikers. Die Als het brouwproces compleet is, moet het bier uitvinding van papier als vervanging van de zware ken. (Hij klopte vervolgens vezels van onder andere suikers lossen op in het water. Als alle zetmeel is nog enkele dagen tot weken rijpen voordat het bamboe en de dure zijde die de Chinezen voor- bamboe en afval van de zijderups tot een brij. De omgezet, filtert de brouwer de vloeistof op het kaf klaar is om te drinken. dien gebruikten. brij verdunde hij met water en liet hij drogen.) IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -103-

53 PAPYRUS Het woord papier is afkomstig van het Griekse woord papyrus dat riet betekent. Langs de Nijl groeide veel papyrusriet (Cyperus papyrus). Van de stengels werden lange repen gesneden. Deze repen werden kruislings op elkaar geplakt en met plantensappen samengeperst. Na drogen en gladschuren kon men op de vellen schrijven. Dit is het eerste 'papier' dat we in Europa leerden kennen. Papyrus gaat helaas wel makkelijk stuk en rot ook snel. PERKAMENT Toen mensen meer behoefte kregen aan papier, gingen ze op perkament schrijven. Perkament is gemaakt van gedroogde dierenhuiden. Perkament was sterker dan papyrus, maar het kostte veel meer geld om het te maken. PAPIER Ontdekkingsreizigers kwamen in China een veel betere uitvinding tegen. Dunne schrijfvellen gemaakt van planten, sterker dan papyrus, goedkoper dan perkament! Ze noemden deze schrijfvellen 'papier'. Deze uitvinding staat al beschreven in het jaar 105 na Christus, maar waarschijnlijk werd papier al in 200 vóór Christus gebruikt in China. Toen het lang bewaarde geheim van de Chinezen in Europa bekend werd, gingen Europeanen ook papier van ruwe plantenvezels maken. Dat was pas in de 12e eeuw. De eerste papierfabriek werd in 1400 gebouwd in België. Omdat er voor de productie van papier veel water nodig is, bouwden mensen deze fabrieken vooral bij rivieren. NATUURLIJKE MATERIALEN Mensen ontdekten dat ze ook met fijnere natuurlijke materialen dan alleen de ruwe plantenvezels papier konden maken, zoals met katoen en linnen. Daarom gingen ze oude kleren (vodden) inzamelen. Kleding werd in die tijd voornamelijk gemaakt van katoen en linnen. Zo ontstond er een nieuw beroep: de voddenman of voddenboer. Om van vodden papier te kunnen maken, moesten ze nat gemaakt worden en gaan rotten. Daarna werden de vodden in smalle stroken gesneden en met grote hamers gestampt. De vezels raakten zo met water vermengd, waardoor er een papierpap ontstond. De papiermaker schepte met een houten raamwerk met fijn gaas de vellen papier op. Deze vellen werden samengeperst en daarna te drogen gehangen aan droogstokken. Om de vellen papier geschikt te maken om op te schrijven, moesten ze eerst nog in een lijmbad gedompeld worden. Sinds de 19e eeuw gebruiken we voor het maken van papier vooral hout. Afvalhout van naaldboomsoorten is daarvoor erg geschikt. Dit hout wordt vermalen tot een houtpap en gekookt. Door het toevoegen van chemische stoffen ontstaat er een pulp, die direct voor papierverwerking gebruikt kan worden. RECYCLING Tegenwoordig gebruiken we voor het maken van nieuw papier zoveel mogelijk oud papier. Dit kringlooppapier wordt met water vermengd. Dan worden vervuilingen en inkt uit de brij gehaald. En dan kan er nieuw papier of karton van gemaakt worden. Deze manier van papier maken, belast het milieu veel minder dan de andere manieren van papier maken. ZELF PAPIER MAKEN IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -105-

54 DE GESCHIEDENIS VAN INKT EN VERSCHILLENDE SOORTEN INKT ZELF MAKEN DOOR: DAAN COUWENBERGH te maken. Door al die thuisnijverheid ontstonden er veel verschillende varianten op Atramentum. Inktsoorten die gebaseerd waren op Atramentum werden tot in de 19e eeuw gebruikt. INKTVRAAT Omdat één van de bestanddelen van Atramentum en alle andere daarvan afgeleide inktsoorten zuur is, tast de inkt op lange termijn het papier aan. De inkt, die bij het aanbrengen een sepiabruine kleur heeft, droogt later zwart of donkerblauw Ergens rond 2500 voor Christus werd er een uit- op. Als een document verkleurd is, zegt dat iets vinding gedaan, waarvan de blijvende invloed nog over de staat waarin het document verkeert. Hoe niet vermoed kon worden. Inkt werd zowel in het oude China als in het oude Egypte uitgevonden, bruiner de tekst, hoe slechter het document eraan toe is. Uiteindelijk kan het gebeuren dat de zure DRUKINKT & DE BALPEN maar nergens zou inkt zo snel zo populair worden inkt door het papier heen vreet. Dit proces wordt Lang werd inkt dus op basis van natuurlijke als in China. stolde. Door met een vochtige kwast over het blok inktvraat genoemd. producten gemaakt. De ontwikkeling van de Inkt werd op meerdere plaatsen in de wereld gestolde inkt te strijken, werd de inkt weer vloeibaar en kon het gebruikt worden. BOEKDRUKKUNST chemische industrie in de twintigste eeuw zorgde er echter voor dat er nieuwe synthetische inkten tegelijk uitgevonden. Zo rond 2500 voor Christus kwamen zowel in het oude Egypte als in het oude ROMEINSE INKT Toen in Europa de boekdrukkunst doorbrak, bleek dat de Atramentuminkt niet goed werkte. De inkt ontwikkeld werden waarmee nieuwe toepassingen gevonden werden. De drukinkt werd ver- China mensen op het idee om roetdeeltjes te men jaar geleden ontstond een nieuwe soort vlekte te veel voor beterd. De stroperige en sneldrogende drukinkt gen met lijmachtige substanties. inkt die lang populair bleef, ook onder de Romei- gebruik in de drukper- inspireerde László Bíró in zijn zoektocht naar een INDIA INKT nen. Deze inkt werd gemaakt van ijzerzouten die gewonnen werden door ijzer met zwavelzuur te sen. Daarom werd een nieuwe soort inkt ont- oplossing voor de vlekkerige inkt van de vulpen. De inkt die in drukpersen gebruikt werd, bleek In China ontstond de India inkt. Deze inkt werd bewerken. Dit ijzer werd gemengd met olie uit gal- wikkeld die veel olie- niet bruikbaar voor vulpennen, maar door een gemaakt van beenderlijm gemengd met zwart noten en verdikkingsmiddel. Deze inkt werd Atra- achtiger was. In deze balletje in de punt van een pen te verwerken, kon pigment van roet, ook wel zwartsel genoemd. mentum genoemd. Het recept was relatief een- inkt werden terpentijn- de inkt toch op het papier aangebracht worden. Dit mengsel werd in kommen gegoten, waar het voudig, waardoor veel mensen in staat waren inkt harsen toegevoegd. De balpen was geboren IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -107-

55 ZELF INKT MAKEN ZWARTE INKT VAN ROET DIT HEB JE NODIG: 1 eidooier; 5 ml Arabische gom (natuurwinkel, toko, ook online); 125 ml honing; 2,5 ml roet ZO GA JE TE WERK: Meng de eidooier, de Arabische gom en de honing in een kleine kom. Voeg roet toe en maak een dikke pasta. Bewaar de pasta tot gebruik in een goed afgesloten pot. Neem voor gebruik een theelepeltje pasta en leng aan met water om er vloeibare inkt van te maken. Let op: slechts twee dagen houdbaar. BRUINE INKT VAN THEE DIT HEB JE NODIG: 125 ml kokend water; 20 g losse thee; 5 ml Arabische gom ZO GA JE TE WERK: Giet kokend water over de thee; voeg de Arabische gom toe. Laat 15 minuten trekken. Laat afkoelen en zeef de inkt voor je hem in een potje giet. Varieer met verschillende soorten thee (zwarte thee, groene thee, rooibosthee) voor verschillende eindresultaten. DONKERRODE VLIERBESSENINKT DIT HEB JE NODIG: 500 g vlierbessen (rijp); 50 ml witte natuurazijn; Arabische gom ZO GA JE TE WERK: Ontdoe de bessen van de steeltjes, maar was ze niet. Breng in een oude pan aan de kook met de azijn en 15 minuten laten pruttelen. Filteren en het sap in een glazen potje laten afkoelen. Voeg daarna enkele druppels Arabische gom toe. PRUISISCH BLAUWE INKT DIT HEB JE NODIG: 1 eetlepel blauwsel (wasmiddel); 5 ml Arabische gom ZO GA JE TE WERK: Los het blauwsel op in water. Voeg de Arabische gom toe als bindmiddel. GALAPPELTJESINKT DIT HEB JE NODIG: handvol galappeltjes; roestige spijker; theelepel azijn; vijzel ZO GA JE TE WERK: Maal de galappeltjes fijn in een vijzel, voeg de spijker en de azijn toe aan het prutje en laat twee dagen staan. Zeef grondig voor gebruik. Let op: Door het zure karakter van de inkt kan het papier worden aangetast. Een verschijnsel dat bekend staat als inktvraat. (bron: landleven.nl) IK BEN GILBERT 2019 BIJLAGEN -109-