Staat van de regio Westfriesland. Thema zorg Mei 2009

Transcriptie

1 Staat van de regio Westfriesland Thema zorg Mei 2009

2 Colofon Uitgave I&O Research BV Van Dedemstraat 6C 1624 NN Hoorn Tel: (0229) Rapportnummer Datum Juli 2009 Opdrachtgever Gezamenlijke gemeenten Westfriesland Auteurs Drs. Ankie Lempens Layla Leerschool, MSc Bestellingen Exemplaren zijn verkrijgbaar bij de opdrachtgever Het overnemen uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld.

3 Inhoud blz. Samenvatting I 1. Inleiding Doel- en vraagstelling Opzet van het onderzoek 2 2. Demografie Ontwikkeling samenstelling bevolking Toekomstbeeld & beleidsuitdagingen demografie Arbeidsmarkt zorg Arbeidsmarkt Nederland Arbeidsmarkt regionaal Toekomstbeeld en beleidsuitdagingen arbeidsmarkt Inkomen Landelijke ontwikkeling inkomens ouderen Regionale ontwikkeling inkomens ouderen Toekomstbeeld en beleidsuitdagingen inkomen ouderen Wonen Woonwensen van de toekomstige oudere in Nederland Woontrends senioren in Westfriesland Aanbod seniorenwoningen Westfriesland Toekomstbeeld en beleidsuitdagingen seniorenwoningen Gezondheid Landelijke ontwikkelingen gezondheid Regionale ontwikkelingen gezondheid Zorgbehoefte en -aanbod Landelijke ontwikkelingen zorgbehoefte en -aanbod Regionale ontwikkelingen zorgbehoefte en -aanbod Zorgbehoefte- en aanbod naar typen zorg in Westfriesland Toekomstbeeld en beleidsuitdagingen zorgbehoefte- en aanbod 47

4 8. Wmo & AWBZ Wmo-prestaties gemeenten Wmo-prognose AWBZ; ontwikkelingen en kosten Burgerparticipatie 54 Conclusies 56 Bijlagen 62 Bijlage 1. Literatuurlijst 63 Bijlage 2. Onderzoeksverantwoording 65

5 Samenvatting Samenvatting De Staat van de regio Westfriesland schetst een beeld van de huidige situatie, trends en ontwikkelingen die zich op diverse terreinen - zoals wonen, werken, recreatie en economie - in de regio voordoen. Dit jaar is het onderzoek voor de Staat van de regio aangewend voor een thematische verdieping op het onderwerp zorg, in het bijzonder toegespitst op ouderen. Het doel van het onderzoek is ten behoeve van het regionaal en gemeentelijk beleid informatie toegankelijk te maken voor de gemeentelijke overheid, maatschappelijke organisaties en instanties die betrokken zijn bij de ontwikkeling van de regio. Deze informatie beoogt op het terrein van de zorg inzicht te verschaffen in de ontwikkelingen in de regio, trends en verwachtingen te formuleren en knelpunten en wenselijkheden te signaleren. Deze zijn onderzocht voor verschillende deelthema s op het gebied van zorg en ouderen, te weten: demografie, arbeidsmarkt zorg, inkomen, wonen, gezondheid en zorgbehoefte en -aanbod. Daarnaast zijn de belangrijkste ontwikkelingen voor de Wmo en AWBZ beschreven. Tot slot komt het onderwerp burgerparticipatie aan bod. Demografie Westfriesland is de komende jaren in sterke mate onderhevig aan vergrijzing, en in lichte mate ook aan ontgroening van de bevolking. Westfriesland vergrijst sterker dan de rest van Nederland. Naast de vergrijzing is er de opkomst van allochtone ouderen in Westfriesland. Het aandeel allochtone 65-plussers is in de afgelopen jaren zowel in aantal als percentage van de totale bevolking gestegen. Arbeidsmarkt zorg De zorgsector in Westfriesland vergrijst; de gemiddelde leeftijd ligt er ten opzichte van een aantal andere sectoren hoog en een relatief groot deel van de medewerkers is 50 jaar of ouder. Daarnaast stijgt het aandeel 55-plussers werkzaam in de zorgsector jaarlijks. Naast vergrijzing van het personeel wordt in de zorgsector de komende jaren een personeelstekort verwacht. Hoe de Westfriese zorginstellingen dit gaan oplossen, is nog onbekend. Het tekort aan opgeleid personeel lijkt nu al een rol te spelen in de grote zorginstellingen, waar de werkdruk voor het verplegend personeel toeneemt en daarmee ook het ziekteverzuim. Daarentegen is er wat betreft het lager of nauwelijks opgeleid zorgpersoneel eerder een overschot dan een tekort. De beroepsbevolking daalt de komende jaren als gevolg van de ontgroening van de Westfriese bevolking licht. Ook in de zorgopleidingen is een licht dalende instroom van leerlingen zichtbaar. Van de aanwas van nieuw zorgpersoneel wordt voor de komende jaren dan ook verwacht dat deze wat lager zal zijn. Daarentegen wordt geraamd dat er als gevolg van het vergrijsde personeel in de zorgsector naar verhouding veel mensen zullen uitstromen. Inkomen Het gemiddeld besteedbaar jaarinkomen van Westfriese 65-plussers ligt lager dan op landelijk niveau. Wel hebben Westfriese ouderen tussen 2003 en 2006 een behoorlijke inhaalslag gemaakt met hun inkomen. Voor de toekomst wordt (als gevolg van de vergrijzing van de relatief rijke generatie babyboomers) verwacht dat ouderen rijker zullen zijn. Echter zal er altijd een groep ouderen zijn met relatief lage inkomens, waaronder ook veel niet-westerse allochtone ouderen. Daarbij is het zo dat meer dan de helft van de toekomstige Westfriese ouderen zich wel eens zorgen maakt over de kosten van zorg en wonen in de toekomst. I

6 Samenvatting Wonen Ouderen in Westfriesland blijven net als ouderen in de rest van Nederland steeds langer zelfstandig wonen. Zij ontvangen dan ook steeds vaker en langer extramurale zorg, wat zichtbaar is in de huidige trend van extramuralisatie. Pas als het echt niet anders kan, wordt de overstap naar een verpleeg- of verzorgingshuis gemaakt. De verhuisgeneigdheid onder de toekomstige ouderen van Westfriesland is laag. Over het algemeen is de binding met zowel de regio, de gemeente, de wijk/kern als de eigen woning sterk. Westfriese ouderen staan positief tegenover de plannen voor woonzorgzones, en zien zichzelf op hoge leeftijd ook wel in een dergelijke zone wonen. Wat betreft de realisatie van voldoende seniorenwoningen voor de toekomst, zijn woningcorporaties van mening dat er vooral breed en gedifferentieerd gebouwd moet blijven worden. De seniorenwoning moet eigenlijk een woning worden die toegankelijk is voor zowel oudere als jongere huishoudens ofwel aantrekkelijk zijn voor een brede doelgroep. Het creëren van woonzorgzones is daarbij van belang. Op deze manier kunnen ouderen zo lang mogelijk in hun eigen omgeving met hun eigen sociaal netwerk blijven wonen. Iets dat in sterke mate bijdraagt aan het welzijn van ouderen. Het belang van voorzieningen wordt zowel door inwoners van Westfriesland als woningcorporaties benadrukt. Om te voorkomen dat (senioren)woningen in bepaalde gebieden slecht verhuurbaar zijn en ouderen in die gebieden risico lopen op een sociaalisolement, zijn voorzieningen als winkels en openbaar vervoer in de nabije omgeving essentieel. Gezondheid Ouderen blijven langer gezond en vitaal en blijven ook langer leven. Deze gewonnen jaren worden niet altijd in goede gezondheid doorgebracht; onder de oudste groep ouderen is een trend van multi-morbiditeit te zien. Doordat mensen langer in leven worden gehouden als gevolg van alle ontwikkelingen op medisch gebied, groeit de groep kwetsbare ouderen; ouderen die de leeftijd van 75 gepasseerd zijn en in relatief sterke mate zorgbehoevend, waarbij het gaat om zowel de behoefte aan medisch specialistische zorg als zorg in verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg. Over het algemeen wijkt de gezondheid van Westfriese ouderen op de meeste gebieden niet af van die van ouderen in de rest van Nederland. Verschillen in gezondheid zijn wel gevonden op het gebied van roken, bewegen en sporten; Westfriese ouderen roken meer en bewegen & sporten minder. Er zijn echter ook positieve verschillen; Westfriese ouderen bezoeken minder vaak de huisarts, gebruiken minder medicijnen op recept en hebben minder ADL-beperkingen (Algemene Dagelijkse Levensbehoeften-beperkingen). Zorgbehoefte en -aanbod Op dit moment is er een duidelijke trend van extramuralisatie aanwezig; mensen blijven steeds langer zelfstandig wonen en maken minder snel de stap naar intramurale zorg. Dit houdt in dat er niet alleen meer maar ook intensievere thuiszorg geleverd wordt. Is een overstap naar intramurale zorg noodzakelijk, dan zal dit over het algemeen naar een verpleeghuis zijn. Dit omdat men door de langere, intensievere thuiszorg op het moment van opname het stadium van de zorg die in verzorgingshuizen wordt aanboden al voorbij is. Met het stijgen van de groep oude, relatief kwetsbare ouderen (en daarmee naar verwachting ook het aantal mensen met dementie) zal naar verwachting op termijn vooral een beroep worden gedaan op de capaciteit van verpleeghuizen. II

7 Samenvatting Het gangbare beeld is dat het zorgaanbod in de toekomst zal verschralen. Mede door de bezuinigingen van de overheid die er de laatste jaren onder andere toe hebben geleid dat zeer grote, zo efficiënt mogelijk werkende zorginstellingen zijn ontstaan. Door de besparingen op zorg en de daardoor zeer efficiënte, maar ook calculerende manier van werken van de grote zorginstellingen, zijn er geluiden dat de kwaliteit van zorg in de (nabije) toekomst in het geding zou kunnen komen. Met name omdat men in het kader van kostenefficiëntie vaker met minder hoog opgeleid personeel gaat werken. Door de invoering van de Wmo is er sinds 2007 een tweedeling ontstaan in de thuiszorg. Waar vroeger alle thuiszorg onder de AWBZ viel, is nu sprake van Wmo-thuiszorg aan de ene kant en AWBZ-thuiszorg aan de andere. Deze tweedeling maakt het aanvragen van zorg voor ouderen complexer en heeft ertoe geleid dat de verantwoordelijkheid voor het ontvangen van de juiste zorg meer bij de cliënt is komen te liggen. Doordat niet alle thuiszorg meer onder één koepel valt, is er een grijs gebied ontstaan tussen de AWBZ- en Wmo-thuiszorg een gebied waarin nog onvoldoende afstemming plaatsvindt tussen de twee typen thuiszorg. Door de strakker gestelde indicaties voor AWBZ en Wmo-zorg, de verschraling van het publiek gefinancierde zorgaanbod en de rijker wordende ouderen, wordt verwacht dat ouderen in de toekomst naar verhouding veel gebruik gaan maken van het groeiende particuliere zorgaanbod. Het Westfries Gasthuis verwacht door de dubbele vergrijzing een groeiende vraag naar haar medisch specialistische diensten. Voor de toekomst verwacht het ziekenhuis geen capaciteitsproblemen, mits er gewerkt wordt aan een soepele doorstroom van ziekenhuispatiënten naar de zorgketen. Het transferbureau van het ziekenhuis en de diverse zorgpartijen spelen hier een belangrijke rol in. Naast zorg van ziekenhuizen en zorginstellingen is er nu al een toenemende behoefte aan allerlei diensten die het zelfstandig wonen van ouderen vergemakkelijken. WonenPlus Westfriesland (een leverancier van diensten bestaande uit onder andere kleine klusjes in en rond het huis, het thuisbezorgen van boodschappen en maaltijden, woningaanpassing, personenalarmering en hulp bij het invullen van formulieren) ziet de vraag naar haar diensten stijgen in zowel aantal als omvang en verwacht dat deze trend in de toekomst verder zal doorzetten. Een belangrijk thema is de mantelzorg; de druk op mantelzorgers stijgt onder meer als gevolg van de veranderingen in de AWBZ en de komst van de Wmo. Een knelpunt is dat familie niet meer zoals vroeger om de hoek, maar vaak in andere delen van het land woont en een druk bestaan heeft. Zorg opbrengen voor de ouder kost daardoor meer moeite en energie. Faciliteiten voor mantelzorgers zoals respijtzorg, tijdelijke vervanging en cursussen lijken daarom voor de toekomst van groot belang. Een groep die extra wordt belast met mantelzorg wordt gevormd door de niet-westerse allochtonen in Westfriesland, Volgens traditie stuurt men de ouders niet naar een verzorgingshuis en vraagt niet snel thuiszorg aan. Niet-westerse allochtone mantelzorgers lopen naar verhouding een grote kans overbelast te raken. III

8 Samenvatting Wmo & AWBZ Wat betreft het Wmo-beleid zijn er verschillen tussen gemeenten in de mate waarin burgers bij het beleid worden betrokken, de diensten die worden aangeboden op het zorgloket en de faciliteiten die de gemeenten bieden op het terrein van cliëntondersteuning. Daarnaast zijn verschillen gevonden in de methoden die gemeenten inzetten om te werken aan de kwaliteit van de Wmodiensten en -producten. Tenslotte verschillen gemeenten in de mate waarin zij hulp in het huishouden hebben afgestemd met zorgfuncties in het kader van de AWBZ. Dat wil zeggen dat niet alle gemeenten een even goede afstemming hebben met zowel het Zorgkantoor, het transferbureau van het Westfries Gasthuis en het CIZ. De Wmo-prognose wijst uit dat het aantal afnemers van hulp in het huishouden (HV1 en HV2) tussen 2008 en 2025 in Westfriesland stijgt met 66%. Het aantal afnemers van eenvoudige hulp in het huishouden (HV1) neemt naar verwachting iets sterker toe dan het aantal klanten met complexe hulp in het huishouden (HV2). Bij ongewijzigde tarieven en indicatiestellingen zullen de kosten voor HV1 en HV2 evenredig aan de aantallen stijgen; in 2008 wordt er regionaal bijna 12 miljoen euro uitgegeven aan huishoudelijke hulp, in 2025 is dit al bijna 20 miljoen. De sterkste stijging wordt verwacht in Andijk, de zwakste in Wervershoof. Verwacht wordt dat het aantal personen dat gebruik maakt van scootmobielen, rolstoelen, vervoersvoorzieningen en PGB regionaal zal groeien met 51%. Ook hier stijgen de kosten uitgaand van de huidige situatie evenredig aan de aantallen; van bijna 5 miljoen euro in 2008 naar ruim 7 miljoen euro in De kostenstijging zal wederom het grootst zijn in Andijk en het laagst in Wervershoof. De toekomstige ontwikkelingen in de AWBZ zijn voor een groot deel afhankelijk van de koers die de overheid zal varen. Wordt er verder bezuinigd, dan zullen de indicaties nog strakker gesteld worden wat van invloed zal zijn op het toekomstig zorgaanbod. Of de vraag naar AWBZ zorg navenant met de vergrijzing zal toenemen is niet zeker. Niet alleen omdat de AWBZ met strakkere indicaties kan gaan werken (waardoor de doelgroep afneemt), maar ook omdat van de toekomstige oudere verwacht wordt dat deze veelvuldig gebruik zal maken van het aanbod aan particuliere zorg en dat grotendeels met eigen geld zal betalen. Het is dus nog onzeker hoe groot het beroep zal zijn dat zij op de AWBZ gaan doen. Wel wordt verwacht dat de kosten van de AWBZ gering gaan stijgen, door de nieuwe eisen op het gebied van huisvesting; de grootschalige verpleeghuizen van vroeger, waar mensen met zijn zessen op een kamer sliepen zullen steeds meer vervangen worden door kleinschalige wooninitiatieven. Participatie Bijna alle inwoners van Westfriesland vinden inspraak in het ouderenbeleid van de gemeente belangrijk. Het aandeel dat daadwerkelijk wil meehelpen bij de uitvoering of organisatie van activiteiten voor ouderen is minder groot. Bijna een derde van de inwoners is van mening dat het algemene ouderenbeleid in Westfriesland voldoende is. Verbeterpunten die zij zien voor de gemeenten zijn onder meer meer aandacht, beter luisteren en meer investeren in de openbare ruimte. Wat ouderen nodig hebben om zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen wonen, zijn vooral meer voorzieningen in de directe omgeving en een veiligere buurt. Daarnaast vindt men aanpassingen van de woning en meer of betere hulp belangrijk voor het zelfstandig kunnen blijven wonen van ouderen. IV

9 Inleiding 1. Inleiding De Staat van de regio Westfriesland is een onderzoeksrapportage die een beeld schetst van de huidige situatie, trends en ontwikkelingen die zich op diverse terreinen - zoals wonen, werken, recreatie en economie - in de regio voordoen. In 2007 en 2008 verschenen de eerste twee actuele trendrapportages. Doordat het onderzoek jaarlijks wordt herhaald, heeft het voor de bestuurders van Westfriesland een signaalfunctie voor successen, (dreigende) knelpunten, gewenste en ongewenste ontwikkelingen. Het rapport biedt op deze wijze een fundament voor de regionale beleidsagenda. Dit jaar is het onderzoek voor de Staat van de regio aangewend voor een thematische verdieping. Daarbij is gekozen voor het onderwerp zorg, in het bijzonder toegespitst op ouderen. De uitkomsten van het onderzoek zullen op de Regionale Bestuursconferentie 2009 worden gepresenteerd; dit is dé regionale bijeenkomst waar Westfriese bestuurders, raadsleden, relevante instellingen en andere betrokkenen samen richting geven aan de regionale beleidsagenda. De Staat van de regio Westfriesland is opgesteld in opdracht van het Algemeen Bestuurlijk Portefeuillehoudersoverleg (ABZ) van de gezamenlijke Westfriese gemeenten. 1.1 Doel- en vraagstelling Doel Het doel van het onderzoek is ten behoeve van het regionaal en gemeentelijk beleid informatie toegankelijk te maken voor de gemeentelijke overheid, maatschappelijke organisaties en instanties die betrokken zijn bij de ontwikkeling van de regio. Deze informatie beoogt op het terrein van de zorg: inzicht te verschaffen in de ontwikkelingen in de regio; trends te analyseren en verwachtingen te formuleren; knelpunten en wenselijkheden te signaleren. Onderzoeksvragen Om aan de doelstelling te kunnen voldoen moet antwoord worden gegeven op de volgende hoofdvragen: Welke voor het regionaal beleid relevante ontwikkelingen doen zich voor op de genoemde terreinen? Hoe verhouden zich deze ontwikkelingen tot provinciale en landelijke ontwikkelingen? Welke toekomstbeelden zijn uit deze ontwikkelingen, trends en prognoses af te leiden? Voor welke beleidsuitdagingen worden de gezamenlijke Westfriese gemeenten gesteld? 1

10 Inleiding Onderwerpen De Regionale Bestuursconferentie (voorheen: Marktplaats) 2009 staat in het teken van een drietal uitdagingen die de Westfriese gemeenten zich voor de toekomst hebben gesteld: 1. in Westfriesland leveren gemeenten en instellingen de zorg die de bevolking in Westfriesland nodig heeft, tegen een betaalbare prijs; 2. in Westfriesland is de woningvoorraad gericht op de zorgwensen van de Westfriese bevolking, met andere woorden: degene die zorg nodig heeft, woont in de woonvorm van zijn of haar keuze; 3. de Westfriese gemeenten zijn op de hoogte van de verwachtingen die de instellingen op het gebied van zorg van hen hebben en andersom. Deze beleidsuitdagingen hebben centraal gestaan bij de kaderstelling van het onderzoek van de Staat van de regio Westfriesland Binnen het onderwerp zorg is gekozen voor de volgende inhoudelijke afbakening: bevolking inkomen algemene gezondheid wonen zorgbehoefte en zorggebruik arbeidsmarkt samenstelling en ontwikkeling bevolking, vergrijzing, prognose trends en ontwikkelingen in duur van arbeidzaam leven, inkomen en bestedingen van ouderen huidige situatie, trends en ontwikkelingen in gezondheid, ziekte, mobiliteit en zelfredzaamheid van ouderen woningvoorraad reguliere en aangepaste woningen, zorgwoningen, plaatsen en wachtlijsten aangepast wonen, verzorgingshuizen en verpleeghuizen, trends, wensen en verwachtingen op het gebied van wonen en welzijn huidig zorggebruik (Wmo), wensen, trends en ontwikkelingen op dit terrein, zorgbehoefte van (toekomstige) ouderen, aansluiting van de zorgketen, prognose van (Wmo)zorggebruik tot 2019 ontwikkeling werkgelegenheid en beroepsbevolking werkzaam in de zorg, eventueel (te verwachten) personeelstekorten in (thuis)zorg en verpleging. 1.2 Opzet van het onderzoek De gegevens voor deze Staat van de regio zijn op verschillende wijze verzameld: bronnenonderzoek; Wmo-prognose; expertraadpleging (interviews); webenquête onder de Westfriese bevolking. Bronnenonderzoek Binnen het onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende informatiebronnen. Het gaat hierbij deels om openbare bronnen, deels is gericht informatie opgevraagd. Ten eerste is op de deelthema s literatuuronderzoek (deskresearch) verricht op beschikbare landelijke en regionale onderzoeksrapportages, op bestaande statistieken en op overig relevant materiaal. Het gaat hierbij om statistieken, tellingen en registraties van onder meer het CBS, woningcorporaties en gemeenten. 2

11 Inleiding Op het gebied van gezondheid is gebruik gemaakt van de GGD-gezondheidsenquêtes en landelijke rapportages van het CBS. Verder is gekeken naar benchmarkgegevens van het ministerie van VWS en diverse onderzoeken op het terrein van de Wmo. Op het deelthema arbeidsmarkt is de rapportage van het Regionaal Platform Arbeidsmarktbeleid (over de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt in de zorgsector) een belangrijke bron geweest. Verder is op het deelthema wonen het eigen (monitor) onderzoek van I&O Research geraadpleegd. Hierbij gaat het om uitkomsten van survey-onderzoek onder de bevolking, zoals het woningbehoefteonderzoek (WBO) in Westfriesland. Ook de regionale woonvisie is bij de analyse betrokken. Bij diverse instellingen (woningbouwcorporaties, zorginstellingen) zijn verder registratiegegevens opgevraagd. Een compleet bronnenoverzicht van de deskresearch is te vinden in bijlage 1. Ten tweede is door middel van een webenquête onder de Westfriese bevolking gepeild wat wensen, verwachtingen en ideeën zijn op het gebied van oud zijn en oud worden in Westfriesland. Aan deze raadpleging hebben ruim Westfriese burgers deelgenomen. Verder zijn interviews gehouden met sleutelinformanten op de deelthema s wonen, zorg en gezondheid. Het gaat hier ondermeer om directieleden, managers en coördinatoren van onder meer zorginstellingen, woningcorporaties en het ziekenhuis. Er zijn interviews gehouden met in totaal 14 sleutelinformanten, werkzaam bij 8 organisaties. Tenslotte is een Wmo-prognose voor de komende 5 en 10 jaar opgesteld, voor de afzonderlijke gemeenten en voor de regio als geheel. I&O Research heeft een prognosemodel ontwikkeld waarmee zowel de ontwikkeling van de vraag als van de uitgaven op het gebied van thuiszorg kan worden geprognosticeerd 1. Bovendien komt de regionale spreiding van de bestedingen in beeld. De onderzoeksverantwoording van de webenquête, een overzicht van de gehouden interviews en de verantwoording van de Wmo-prognose worden achtereenvolgens beschreven in bijlage 2: onderzoeksverantwoording. Resultaat Dit onderzoeksrapport biedt de basis voor een politiek debat op regionaal niveau over het te voeren gemeentelijk beleid en de gemeenschappelijke agenda- en actiepunten. De presentatie is in de vorm van een tekstuele rapportage, waar mogelijk ondersteund door cijfers, tabellen, grafieken en kaarten. Het rapport bevat een afzonderlijk leesbare samenvatting en een aantal conclusies over de relevante ontwikkelingen en mogelijke aanknopingspunten voor het beleid. De resultaten worden besproken op de Regionale Bestuursconferentie van de Westfriese gemeenten in juni Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden de demografische trends behandeld, waarbij onder meer de groene en grijze druk aan bod komen. Hoofdstuk 3 beschrijft de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt van de zorgsector en de kansen en bedreigingen die hieruit voortvloeien. Trends in de inkomens van ouderen worden in hoofdstuk 4 beschreven en ontwikkelingen omtrent ouderen & wonen worden behandeld in hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 gaat in op de gezondheid van Westfriese ouderen en in hoofdstuk 7 worden de belangrijkste ontwikkelingen omtrent zorgbehoefte en -aanbod van en voor Westfriese ouderen beschreven. 1 Op gemeentelijk niveau dient dit model als uitgangspunt voor het doorrekenen van besparende beleidsmaatregelen, zoals tariefhoogte, eigen bijdrage en inkomensdrempel. Elke deelnemende gemeente ontvangt hiervan een afzonderlijk resultatenoverzicht. 3

12 Inleiding In deze inhoudelijke hoofdstukken worden telkens eerst (waar aanwezig) de feiten & cijfers en belangrijkste ontwikkelingen weergegeven, waarna elk hoofdstuk afsluit met een conclusie ten aanzien van het toekomstbeeld en de beleidsuitdagingen die hieruit naar voren komen. Hoofdstukken 8 (Wmo en AWBZ) en 9 (Participatie) bevatten meer specifieke informatie over de ontwikkelingen op Wmo en AWBZ gebied en burgerparticipatie. De resultaten van de webenquête onder de Westfriese bevolking ( opinies over oud zijn en oud worden in Westfriesland ) zijn verdeeld over de verschillende hoofdstukken weergegeven, steeds herkenbaar geplaatst in kaders. Resultaten van de interviews met sleutelinformanten zijn in de tekst van de diverse hoofdstukken verwerkt. 4

13 Demografie 2. Demografie Dit hoofdstuk beschrijft de demografische ontwikkelingen van de afgelopen jaren, alsmede de prognose voor deze ontwikkelingen tot 2025 voor Westfriesland. Daarop volgend worden het toekomstbeeld en eventuele beleidsuitdagingen in kaart gebracht. 2.1 Ontwikkeling samenstelling bevolking Het is zonneklaar dat de Nederlandse bevolking aan het vergrijzen en ontgroenen is. Er is sprake van een dubbele vergrijzing; niet alleen het aantal 65-plussers, maar ook het aantal 80-plussers zal stijgen 2. Was in % van de bevolking tachtig jaar of ouder, in 2050 zal dat 9% van de bevolking zijn, ongeveer 1,5 miljoen mensen. Volgens het RIVM is de vergrijzing omstreeks 2040 op zijn hoogtepunt; een kwart van de bevolking is dan 65 jaar of ouder. Daarna zal het aandeel ouderen in de bevolking iets gaan afnemen. Ook in Westfriesland stijgt het percentage ouderen (CBS 2009). De vergrijzing is er zelfs nog sterker aanwezig dan op landelijk en provinciaal niveau, zo blijkt uit de CBS prognose. Figuur 2.1 Aandeel bevolking van 65 en ouder: CBS prognose , Westfriesland, Noord-Holland, Nederland 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, Westfriesland Nrd-Holland Nederland In 2005 was 12% van de Westfriese bevolking 65 jaar of ouder. Dit jaar is dat 13%. Het aantal 65- plussers in Westfriesland is tussen 2005 en 2009 met 378 toegenomen, een stijging van 16%. De totale Westfriese bevolking is tussen 2005 en 2009 met inwoners gegroeid, een stijging van 2% ten opzichte van Percentueel bekeken, stijgt het aantal ouderen zodoende sterker dan het totaal aantal inwoners van Westfriesland. Sterker nog, de totale groei van de Westfriese bevolking lijkt bijna geheel voor rekening van de 65-plussers te komen. 2 Wat zijn de belangrijkste verwachtingen voor de toekomst? In Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid, RIVM

14 Demografie Ook de prognoses laten een relatief sterke toename zien van de oudste leeftijdscategorie. Volgens de Primosprognose neemt het aantal ouderen tot het jaar 2025 verder toe naar inwoners; een gemiddelde groei van 61%. Overigens is er sprake van een dubbele vergrijzing; niet alleen het aantal senioren neemt toe, ook het aantal oudere senioren (80+) stijgt. De positievere levensverwachting (waarover meer in H6) versterkt deze ontwikkeling. Figuur 2.2 Ontwikkeling ouderen (65 jaar en ouder) in Westfriesland volgens Primos en CBS, primos cbs trend primos trend cbs Naast vergrijzing zijn de gemeenten van Westfriesland, net als Noord-Holland en de rest van Nederland, de komende jaren onderhevig aan ontgroening. Want ondanks de lichte groei van de totale Westfriese bevolking, wordt een daling van het aantal 0-19 en jarigen voorspeld. Wat betreft het aantal jongeren (0-19 jarigen) trekt volgens de CBS-prognose uit 2008 de dalende trend door naar jongeren in 2025, een afname van ruim (-15,2%). Uitgaand van de Primosprognose stabiliseert de groep 0-19 jarigen na 2015 op een aantal van iets onder de In totaal vermindert het aantal jongeren volgens Primos met (slechts) inwoners. Als het gaat om de omvang van de groep jarigen, laat de Primosprognose na 2015 een stabilisering zien van rond de inwoners. Het CBS daarentegen trekt de trend steiler door naar Westfriezen in de productieve middengroep in 2025, een terugloop van 4,2% van de gemiddelde bevolking. 6

15 Demografie Figuur 2.3 Ontwikkeling van de 0-19-jarigen in Westfriesland volgens Primos en CBS, primos cbs trend primos trend cbs Figuur 2.4 Ontwikkeling van de 20- tot 64-jarigen in Westfriesland volgens Primos en CBS, primos cbs trend primos trend cbs 7

16 Demografie Demografische ontwikkelingen gemeenten Als gekeken wordt naar demografische ontwikkelingen op gemeentelijk niveau, wordt duidelijk dat de Westfriese gemeenten de komende jaren in ongeveer gelijke mate onderhevig zijn aan ontgroening en vergrijzing. Figuur 2.5 Huidig en toekomstig aandeel 0-19 jarigen, jarigen en 65-plussers in de Westfriese gemeenten 25,0 61,9 13,1 24,8 51,8 23,4 27,5 22,2 13,7 58,8 22,4 55,4 Opmeer 25,8 21,4 61,2 13,0 23,9 54,7 Medemblik 27,1 24,1 13,2 59,0 21,8 54,1 Wervershoof Andijk 26,1 61,4 12,6 23,4 54,8 21,8 Stede Broec 23,8 20,1 14,2 62,0 55,8 24,1 Enkhuizen 27,1 60,3 12,6 22,4 54,1 23,5 Koggenland 26,0 24,1 60,9 24,9 21,5 13,1 54,3 21,6 62,6 12,5 22,0 56,6 Hoorn Drechterland en ouder en ouder Opkomst allochtone ouderen Naast de vergrijzing is de groei van het aandeel allochtone ouderen een trend in Westfriesland. In 1996 was het aandeel 65+ allochtonen (westers en niet-westers) 5% van het totaal aantal 65- plussers in de regio. In 2008 lag dat aandeel op 8%. Het percentage niet-westerse allochtonen van 65 jaar en ouder is in dezelfde periode verdubbeld; van nog geen 1% (1996) naar 2% in

17 Demografie Tabel 2.1 Huidige spreiding allochtone en autochtone 65-plussers in Westfriesland 3 niet-westerse allochtonen 65+ westerse allochtonen 65+ autochtonen 65+ aantal % aantal % aantal % Andijk 6 1% 36 4% % Drechterland 6 0% 128 5% % Enkhuizen 57 2% 138 5% % Hoorn 268 3% 679 8% % Koggenland 9 0% 103 4% % Medemblik 23 1% 204 6% % Opmeer 3 0% 46 3% % Stede Broec 31 1% 155 6% % Wervershoof 5 0% 37 3% % totaal Westfriesland 408 2% % % Niet-westerse allochtone ouderen verschillen vervolgens op een aantal manieren van autochtone ouderen. Zo kampen niet-westerse allochtonen op vroegere leeftijd met gezondheidsklachten. Uit landelijk onderzoek blijkt dat 46% van de Turkse, 57% van de Marokkaanse en een kwart van de Surinaamse ouderen ernstige fysieke beperkingen kent. Dit ten opzichte van 15% van de autochtone ouderen 4. Voor Antilliaanse ouderen geldt dit overigens niet; van hen kampt slechts 12% met ernstige fysieke beperkingen. Daarnaast hebben allochtone ouderen minder vaak een aanvullend pensioen en in veel gevallen ook geen volledige AOW-uitkering doordat zij niet voldoende arbeidsjaren in Nederland gemaakt hebben, aldus een sleutelinformant. Het besteedbaar inkomen van deze groep is zodoende laag. Een derde verschil is de communicatie; de eerste generatie allochtone ouderen (die niet opgegroeid is in Nederland, vaak laag is opgeleid en doorgaans als gastarbeider naar Nederland is gekomen) spreekt relatief slecht Nederlands en heeft moeite met het aanvragen van zorg. Nu is het voor ouderen in het algemeen al complexer geworden om zorg of ondersteuning aan te vragen (daarover meer in hoofdstuk 7: zorgbehoefte en -aanbod), maar als men daarnaast problemen ervaart in de communicatie met de verschillende zorgpartijen, kan de drempel te hoog worden. Ten slotte kan van de doelgroep allochtone ouderen gezegd worden dat zij naar verhouding weinig deelnemen aan activiteiten voor ouderen in bijvoorbeeld wijkcentra. Onderzoek wijst uit dat allochtonen over het algemeen minder participeren in wijkraden, schoolbesturen en andere inspraakorganen 5. Daarbij nemen zij minder vaak deel aan (wijk)activiteiten en zijn ze gemiddeld minder vaak als (geregistreerd) vrijwilliger actief. Turkse of Marokkaanse ouderen voelen zich toch prettiger onder personen met een zelfde achtergrond als die van hen, meent een aantal sleutelinformanten. Het sociaal netwerk tussen de landgenoten onderling is dan ook hecht. 3 Bron: CBS statline Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen, SCP Integratiemonitor Hoorn, I&O Research

18 Demografie 2.2 Toekomstbeeld & beleidsuitdagingen demografie De demografische ontwikkelingen zijn van invloed op een groot aantal maatschappelijke velden. Zo wordt door de aanwezigheid van zowel vergrijzing als ontgroening het draagvlak voor de financiering van de vergrijzingsuitgaven kleiner, wat in de toekomst moeilijkheden kan opleveren in de betaling van - onder meer - de zorg. Een ander gevolg van de vergrijzing en ontgroening is een steeds kleiner wordende beroepsbevolking. In relatie tot de zorgsector betekent dit dat een kleiner wordende beroepsbevolking moet gaan zorgen voor een steeds groter wordende groep ouderen, zowel in financiële als fysieke zin. Het is daarom interessant te bekijken hoe de beroepsbevolking van Westfriesland zich ontwikkelt en wat de gevolgen zijn voor de arbeidsmarkt in de zorgsector. Dit wordt belicht in hoofdstuk 3. Doordat sprake is van dubbele vergrijzing neemt ook de groep oude ouderen toe; een ontwikkeling die zal leiden tot een stijging van de zorgvraag in het algemeen, alsmede van de zwaarte van de zorg die nodig is. In hoofdstuk 6 wordt hier verder op ingegaan. Ten slotte zal het aandeel allochtone ouderen in de toekomst waarschijnlijk groter zijn. Naarmate het aantal allochtone ouderen stijgt, stijgt ook de behoefte aan een aangepast zorgaanbod. Het gaat dan met name om zorgpersoneel dat de taal van de allochtone oudere spreekt, maar ook om culturele aspecten als een gebedsruimte, een gescheiden ruimte voor mannen en vrouwen en aangepaste maaltijden. Met de vergrijzing van de bevolking zal een relatief kleine groep jongere mensen voor een grote groep ouderen moeten gaan zorgen. Zowel in financiële als fysieke zin (waarbij te denken valt aan mantelzorg). Wat is de mening van de Westfriese bevolking over de omgang met deze toekomstige verhoudingen? Er is lichte steun voor het idee dat vitale ouderen voor minder vitale ouderen moeten zorgen. Opvallend is dat vooral mensen met een jongere leeftijd positief tegenover deze stelling staan. Figuur 2.6 Stelling: Vitale ouderen zouden voor minder vitale ouderen moeten zorgen Vitale ouderen zouden voor minder vitale ouderen moeten zorgen 31% 36% 33% 0% 25% 50% 75% 100% Mee eens Neutraal Mee oneens Het idee dat de AOW leeftijd verhoogd moet worden, stuit op veel weerstand onder alle leeftijdsgroepen. Hoe dichter men tegen het pensioen aanzit, des te negatiever men op deze stelling reageert. Mensen van 65 jaar en ouder, die al in de AOW zitten, staan neutraler tegenover deze stelling. 10

19 Demografie Figuur 2.7 Stelling: In verband met de vergrijzing, zou de AOW-leeftijd naar 67 moeten worden verhoogd In verband met de vergrijzing, zou de AOW-leeftijd naar 67 moeten worden verhoogd 25% 17% 58% 0% 25% 50% 75% 100% Mee eens Neutraal Mee oneens 11

20 Arbeidsmarkt zorg 3. Arbeidsmarkt zorg De arbeidsmarkt in de zorgsector kent roerige tijden. Dit hoofdstuk beschrijft de belangrijkste ontwikkelingen op landelijk en regionaal niveau. Wat zijn de personele ontwikkelingen in de arbeidssector en welk beeld laten de opleidingen zien? Ten slotte komen het toekomstbeeld en beleidsuitdagingen van de regionale arbeidsmarkt aan bod. 3.1 Arbeidsmarkt Nederland De arbeidsmarkt in Nederland vergrijst. De sterke vertegenwoordiging van werkenden in de hogere leeftijdscategorieën, leidt tot de verwachting dat in de komende jaren een grote leeftijdsgerelateerde uitstroom van personeel zal plaatsvinden 6. Hoewel de vergrijzing niet in iedere bedrijfstak even hard toeneemt, is de gezondheidszorg er in sterke mate aan onderhevig. De gemiddelde leeftijd in deze sector was in ,1 jaar. Ter vergelijking; onder uitzendkrachten, in de horeca en de handel was dit respectievelijk 32,5, 33,8 en 37,2 jaar. In de overheid en het onderwijs ligt de gemiddelde leeftijd daarentegen weer net iets hoger; op respectievelijk 42,1 en 43,4 jaar. Een (in het kader van de vergrijzing) positieve ontwikkeling is dat de arbeidsparticipatie van ouderen de laatste jaren is gestegen 7. Dit is onder meer te danken aan beleidsmaatregelen die langer doorwerken stimuleren en vervroegd uittreden moeilijker maken. Tussen 2001 en 2007 steeg de arbeidsparticipatie van jarigen van 33,7 naar 42,7 procent. Personeelstekort zorgsector in Nederland Het RIVM heeft een prognose uitgebracht voor de ontwikkeling van het personeelstekort in de totale zorgsector in 2010 waarbij is gekeken naar de verschillende regio s in Nederland. Evident is dat de verwachte percentages in de regio s sterk verschillen. Volgens het RIVM zijn deze variaties vooral het gevolg van verschillen in personeelsverloop en opleidingsmogelijkheden tussen de regio s. In 2012 worden landelijke tekorten verwacht van tot verpleegkundigen en verzorgenden. Vooral in de verpleeg- en verzorgingstehuizen wordt een tekort aan verzorgenden verwacht (tussen de en in 2012). Opvallend is dat ongeveer de helft van de vertrekkers - de pensioensgerechtigden terzijde - als oorzaak van het vertrek werkdruk, zware omstandigheden en een tekort aan bij- en nascholingsmogelijkheden noemt 8. Onlangs is bekend geworden dat het pensioenfonds Zorg en Welzijn, bedoeld voor mensen die werken in de zorg, genoodzaakt is de pensioenen de komende jaren te bevriezen 9. Vraag is welke rol dit gaat spelen in de ontwikkeling van het personeelstekort. 6 Bron: CBS: sociaal economische trends Bron: CBS: sociaal economische trends Bron: Arbo.nl Bron: Elsevier.nl

21 Arbeidsmarkt zorg Figuur 3.1 RIVM prognose: personeelstekort zorgsector Nederland 3.2 Arbeidsmarkt regionaal Ook in Westfriesland wordt de arbeidsmarkt van de zorgsector gekenmerkt door vergrijzing en, in mindere mate, ontgroening. De gevolgen hiervan zijn van invloed op verschillende variabelen; de omvang van de beroepsbevolking (en daarmee het potentieel aantal werkzamen in de zorgsector), het personeelsverloop, de werkgelegenheid en de aanwas van nieuw personeel. Op regionaal niveau wordt voor elk van deze variabelen beschreven wat het verwachte effect is van de demografische ontwikkelingen. Beroepsbevolking Geschat wordt dat in Noord-Holland Noord tot anno 2020 circa personen als gevolg van de vergrijzing uit de arbeidsmarkt zullen stromen 10. De verwachte instroom vanuit de opleidingen wordt een stuk lager ingeschat, op Bron; Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord 13

22 Arbeidsmarkt zorg Deze lagere aanwas is voor een deel toe te schrijven aan de ontgroening en de daaropvolgende krimp van de potentiële beroepsbevolking. Momenteel bestaat de potentiële beroepsbevolking (het totaal aantal jarigen) in Westfriesland nog uit personen, maar volgens prognoses van het CBS zal dit aantal (licht) krimpen tot circa 133 duizend personen in Vergrijzing personeel in de zorg In Noord-Holland Noord ligt de gemiddelde leeftijd van werknemers bij de zorginstellingen op 42 jaar 11, een jaar hoger dan op landelijk niveau. Het meest vergrijsd is de thuiszorg, waar de gemiddelde leeftijd op 45 jaar ligt. In totaal is bijna een derde van alle medewerkers in de zorgsector 50 jaar of ouder. Ter vergelijking; landelijk was dit aandeel 29%. Slechts 17% van de medewerkers in de zorgsector is jonger dan 30 jaar, terwijl dit percentage op landelijk niveau 21% bedraagt. Jaarlijks stijgt het aandeel 55-plussers werkzaam in de zorgsector met ongeveer een procent. Ook in de zorgsector kan de komende jaren dus een uitstroom van personeel worden verwacht als gevolg van de vergrijzing. Personeelsverloop In Noord-Holland Noord bedraagt het bruto personeelsverloop in alle sectoren in 2007 zestien procent 12. Hierbij zijn ook mensen betrokken die een contractvernieuwing krijgen; het percentage daadwerkelijke uitstromers zal in de praktijk dus lager liggen 13. In de sector zorg & welzijn wordt met name in de verpleging & verzorging en in de thuiszorg een grote uitstroom verwacht 14. Op grond van het rekenmodel van Prismant (2008) wordt geraamd dat het bruto verloop daar in % zal bedragen. Het netto verloop, ofwel het aantal mensen dat daadwerkelijk uit de sector zorg & welzijn vertrekt, wordt voor 2011 ingeschat op 8%. Voor de sector verpleging & verzorging geldt dat met name op niveau 3 15 personeelstekorten worden verwacht. Opvallend is dat aan zorghulpen (niveau 1) en helpenden (niveau 2) juist een overschot wordt verwacht. Werkgelegenheid Kijkend naar het totaal aantal mensen dat in de afgelopen jaren werkzaam was in de zorginstellingen (verpleeg- en verzorgingshuizen en de grote thuiszorgleveranciers) van Westfriesland, wordt duidelijk dat met name in de verzorgingshuizen sprake is geweest van een stijging; het aantal werkzamen is hier tussen 2003 en 2008 meer dan verdubbeld. De verwachting is dat voor de thuiszorg een vergelijkbaar beeld zal gelden, hoewel absolute gegevens hiervan niet aanwezig zijn. Tabel 3.1 Totaal aantal mensen werkzaam in verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg in Westfriesland totaal verpleeghuizen totaal Verzorgingshuizen totaal Thuiszorg * * gegevens niet beschikbaar 11 Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord Bron: Het bruto verloop of de uitstroom is berekend door het aantal medewerkers dat de organisatie heeft verlaten in 2007 te delen door het totaal aantal in dienst zijnde medewerkers eind 4de kwartaal Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord Verzorgenden op niveau 3 zijn gekwalificeerd voor het verzorgen van geriatrische zorgvragers of zorg voor chronisch zieken. Ter vergelijking: Verzorgenden op niveau 1 (zorghulpen) en niveau 2 (helpenden) zijn opgeleid voor huishoudelijke en dienstverlenende taken, zowel intra- als extramuraal (bron: svoz, opleidingen in de zorg). 14

23 Arbeidsmarkt zorg In Westfriesland was tussen 2006 en 2007 sprake van een sterke absolute banengroei in de sector zorg en welzijn 16. De werkgelegenheid in de gezondheidszorg nam daarbij fors toe met bijna 8%. Deze trend lijkt door te zetten; in de regio Noord-Holland Noord (De Kop en Westfriesland samen) wordt een aanzienlijke werkgelegenheidsgroei verwacht in de thuiszorg en verpleging van 3,7 tot 4,8% 17 tussen 2008 en Personeelstekorten zullen het meest oplopen bij de verzorgenden, gevolgd door sociaal pedagogisch werkers (niveau 4) en maatschappelijk dienstverleners (niveau 5) 18. Het RIVM voorspelt voor de regio Noord-Holland Noord een personeelstekort in de zorgsector van 7,4% tot 10% in Overigens stijgt de werkdruk voor de huidige medewerkers nu al waardoor de zorginstellingen kampen met onder andere een hoog ziekteverzuim, zo blijkt uit interviews met sleutelinformanten. Toch schatten de instellingen in de regio de werkgelegenheidsgroei zelf lager in (1% tot 2%) omdat zij rekenen op een toename van de inzet van alfahulpen en het gebruik van tijdelijke/flexibele contracten 19. Echter is door de (naar verwachting) in 2010 intredende wetswijziging die inhoudt dat zorg in natura niet langer geleverd mag worden door alfahulpen 20 nog onduidelijk in welke mate men in de toekomst gebruik gaat maken van de alfahulp. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) is bezorgd dat de vraag naar alfahulpen afneemt als gevolg van de wetswijziging. Daarnaast vangt de vereniging signalen op dat veel van de alfahulpen weinig voelen voor een vast dienstverband, wat een krapte op de arbeidsmarkt zou kunnen bevorderen met wachtlijsten als gevolg. Waar ondanks de voorspelde personeelstekorten in de zorgsector voorlopig nog geen tekort wordt verwacht, is het Westfries Gasthuis, zo blijkt uit het interview met de vertegenwoordiger van het ziekenhuis. De oorzaak van dit afwezige personeelstekort wordt gezocht in het feit dat mensen graag in de eigen regio werken en het Westfries Gasthuis dan als meest nabij gelegen ziekenhuis uitkomst biedt. Het Westfries Gasthuis onderscheidt zich hiermee van ziekenhuizen in de grotere steden, waar men nu al op allerlei creatieve manieren werkt aan personeelsbehoud en het aantrekken van nieuw personeel om het daar wél aanwezige personeelstekort in te perken. 16 Bron: I&O Werken in Westfriesland Bron; Regiomarge, Prismant Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland-Noord Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland-Noord Bron:

24 Arbeidsmarkt zorg Figuur 3.2 Absolute banengroei per sector in Westfriesland, Overige diensten Gezondheids- en welzijnszorg Onderwijs Bouwnijverheid Handel en reparatie Transport, communicatie Overig zakelijke diensten Financiële instellingen Horeca Openbaar bestuur Industrie en nut Agrarische sector groei mkb groei grootbed. Ontwikkelingen in de zorgopleidingen Op het niveau van Noord-Holland Noord is een dalende tendens te zien als het gaat om de instroom van leerlingen in de zorg- en welzijnsopleidingen 21. Al in het VMBO-tl (theoretische leerweg; de belangrijkste vooropleiding voor de zorg- en welzijn opleidingen) is een daling zichtbaar in het aantal leerlingen dat jaarlijks uitstroomt; verwacht wordt dat in % minder leerlingen zullen uitstromen en dat er tussen 2010 en 2014 een verdere afname zal zijn van 10%. De belangstelling voor opleidingen in het Middelbaar Beroepsonderwijs (MBO) is in de regio NHN vooralsnog groot. Een kwart van alle MBO leerlingen volgde in 2007 een opleiding tot verpleegkundige, verzorgende of sociaalagoog. Op landelijk niveau was dit een vijfde deel. Binnen zorg & welzijn wordt de belangstelling voor de traditionele zorgopleidingen echter minder, hoewel de absolute aantallen nog wel groeien. Sinds kort worden opleidingen aangeboden die het agogische, verzorgende en verpleegkundige aspect van de traditionele opleidingen combineren. Verwacht wordt dat deze relatief nieuwe opleidingen die met name zijn toegespitst op de gehandicapten- en ouderenzorg meer jongeren zullen trekken in de toekomst 22. In 2008 stonden in de zorg- en welzijnsopleidingen van het Horizon College (het ROC van Westfriesland) respectievelijk ca en leerlingen geregistreerd. Wat de instroom van nieuwe leerlingen in deze zorg- en welzijnsopleidingen betreft, was er bij het Horizon College sprake van een lichte daling in 2008 ten opzichte van Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord 2008 Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord

25 Arbeidsmarkt zorg Deze daling is op alle niveaus zichtbaar, met uitzondering van niveau 1, waar juist sprake was van een groei in de instroom van nieuwe leerlingen Toekomstbeeld en beleidsuitdagingen arbeidsmarkt In Noord-Holland Noord wordt in de verpleeg- en verzorgingstehuizen een tekort aan verzorgenden verwacht. Daarnaast wordt geraamd dat tot 2020 circa mensen uit de arbeidsmarkt zullen treden als gevolg van de vergrijzing, die ook in de zorgsector zal doorzetten. Belangrijke gevolgen van vergrijzing van het personeel zijn hogere loonkosten en een lagere productiviteit. Dit met name door het leeftijdsverlof waar personeel ouder dan 45 jaar recht op krijgt. De ontgroening kan er vervolgens toe leiden dat de aanwas van nieuw personeel minder wordt. Zo is er nu al een dalende trend te herkennen in het aantal leerlingen in zorgopleidingen. Het regionaal bedrijfsleven (de zorgsector incluis) zal door deze ontwikkelingen niet alleen te maken krijgen met verlies van ervaring en kennis, maar waarschijnlijk ook met capaciteitsproblemen. Het Regionaal Platform Arbeidsmarkt beschrijft het toekomstbeeld als volgt: Vanaf 2012 zal het tekort aan verzorgenden van betekenis worden bij de thuiszorg. Opvallend is het overschot aan zorghulpen en helpenden 24. Uitspraken over niveau 1 zijn overigens moeilijk te doen omdat veel zorghulpen intern worden opgeleid, waardoor er geen opleidingsgegevens beschikbaar zijn.. Gezien het feit dat ongeveer de helft van de vertrekkers uit de zorg als voornaamste oorzaak van vertrek werkdruk, zware omstandigheden en een tekort aan bij- en nascholingsmogelijkheden noemt, zou Westfriesland in het kader van personeelsbehoud rekening kunnen houden met deze frequente oorzaken van vertrek. Het Landelijk Expertisecentrum Verpleging & Verzorging (LEVV) ziet hiervoor mogelijkheden door continue bij- en nascholing, meer begeleiding op de werkplek en verbetering van de organisatie van de zorg op verpleegafdelingen (bron: Arbo.nl). Waar het de omgang met de vergrijzing op de arbeidsmarkt betreft, bestaat de mogelijkheid voor werkgevers (in het algemeen en in de zorgsector), zich op de oudere werknemers te richten en actief beleid te gaan voeren op de benadering van deze groep silver servants 25. In dit perspectief valt te denken aan levensfasebeleid/leeftijdsbewust personeelsbeleid. Behalve het behouden van personeel in de zorgsector, kan Westfriesland werken aan het creëren van nieuwe aanwas van personeel. 23 Bron: Regionaal Platform Arbeidsmarkt Noord-Holland Noord Zorghulpen zijn verzorgenden op niveau 1. Helpenden zijn verzorgenden op niveau 2. Zorghulpen en helpenden zijn opgeleid voor huishoudelijke en dienstverlenende taken, zowel intra- als extramuraal (bron: svoz, opleidingen in de zorg). 25 Bron: Staat van de regio, I&O Research

26 Inkomen 4. Inkomen Wat zijn de landelijke ontwikkelingen in de inkomens van de vergrijzende populatie? En in hoeverre komen de ontwikkelingen in Westfriesland hiermee overeen? In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op deze vragen. Voor Westfriesland wordt tevens gekeken naar verschillen op gemeentelijk niveau; in welke gemeente zijn ouderen het rijkst? En in welke juist relatief arm? Ten slotte worden het toekomstbeeld en eventuele beleidsuitdagingen op het gebied van ouderen en hun inkomens beschreven. 4.1 Landelijke ontwikkeling inkomens ouderen Op landelijk niveau hebben ouderen steeds vaker een hoog inkomen (grijs op reis, 2008). Ook volgens de prognose van het CBS (2005) zal het inkomen van ouderen stijgen. Tussen 2006 en 2030 wordt zelfs een stijging verwacht van bijna 70% 26. Factoren die hier een rol in spelen zijn onder andere een toename van het aantal hoogopgeleide ouderen (wat ook steeds meer voor vrouwen geldt), een hoger aanvullend pensioen en het vaker in bezit zijn van een eigen huis. Een belangrijke vraag die men zich hierbij kan stellen is in hoeverre de huidige economische crisis deze prognose zal beïnvloeden. Ook neemt de voorspelde ontwikkeling van een steeds hoger wordend inkomen niet weg dat er in de financiële spankracht van ouderen nog altijd veel onderlinge verschillen zullen zijn. Men zal dus ook rekening moeten blijven houden met een opkomende groep ouderen die wat inkomen betreft achterblijft. In de duur van het arbeidzame leven worden landelijk minder sterke ontwikkelingen verwacht. Geraamd wordt dat deze de komende jaren ongeveer gelijk blijft. In verband met de vergrijzing en ontgroening zou het echter een positieve ontwikkeling zijn als het arbeidzame leven van Nederlanders langer wordt. Men creëert zo een groter draagvlak voor de financiering van de vergrijzingsuitgaven en zorgt tegelijkertijd voor een hogere pensioenopbouw wat weer resulteert in een hoger inkomen voor toekomstige ouderen. 4.2 Regionale ontwikkeling inkomens ouderen Net als op landelijk niveau is in Westfriesland een stijgende trend te zien in de inkomens van ouderen. Waar 65-plussers in 1998 nog geen twaalfduizend euro per jaar te besteden hadden, was dit in 2006 al bijna zestienduizend euro. Vergeleken met de rest van Nederland ligt het gemiddeld besteedbaar jaarinkomen van Westfriese senioren lager. Wel hebben Westfriese senioren een behoorlijke inhaalslag gemaakt tussen 2003 en Er is een stijgende trend zichtbaar in de inkomensontwikkelingen van Westfriese ouderen. Een kanttekening is dat het gemiddeld besteedbaar jaarinkomen van de Westfriese oudere nog wel onder het landelijk gemiddelde ligt. Vraag is hoe de toekomstige oudere er qua financiën voor zal staan. Aan het Westfries burgerpanel is in dit kader gevraagd of zij zich zorgen maken over de kosten van wonen en zorg in de toekomst, of juist helemaal niet. De resultaten zijn als volgt: tweederde van de leden van het Westfries burgerpanel maakt zich zorgen over de kosten van ouderenzorg in de toekomst en de helft piekert wel eens over de vraag of zij de zorg die ze later misschien nodig hebben wel kunnen betalen; 26 Bron: SZW 2006; De inkomenspositie van ouderen 18