M.S. Wirtz, 'Collisie tussen CAO's en mededingingsrecht'

Transcriptie

1 1 INLEIDING 1.1 Het belang van het onderzoek Toen in 1998 de nieuwe Mededingingswet (Mw) in Nederland ingevoerd werd in plaats van de Wet Economische Mededinging (WEM), en het Nederlandse mededingingsrecht overging van een misbruikstelsel naar een verbodsstelsel op Europese leest, rees de vraag of door deze veranderingen het systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming gevaar zou gaan lopen. Omdat het Nederlandse stelsel van mededingingsrecht slecht aansloot op het Europese mededingingsrecht, had men besloten het mededingingsrecht opnieuw in te richten naar Europees model. Voor die tijd was er immers sprake van sterke discrepantie wanneer het Europese recht van toepassing was. Toen het mededingingsrecht naar Europees model ingericht werd, moesten ondernemingen rekening gaan houden met het feit dat concurrentiebeperkende activiteiten bij voorbaat verboden zouden zijn. De mogelijkheid dat ingegrepen zou worden in het resultaat van collectieve onderhandelingen van sociale partners, de collectieve arbeidsovereenkomst (CAO), kwam ineens veel dichterbij. Een CAO is immers niets anders dan een afspraak tussen werkgevers(organisaties) en werknemersorganisaties die concurrentie op de arbeidsmarkt beperkt. Zou dit onder het nieuwe regime verboden worden, met alle gevolgen van dien? Voordat de Mw in werking trad, hoefde men zich onder het misbruikstelsel van de WEM weinig zorgen te maken. Mok noemt die periode de periode van de uitwassenbestrijding: de overheid greep alleen in indien er sprake was van een te grote beperking van toetreding en deelname aan het economische verkeer en de nadelen te groot geacht werden. 1 Na de overgang naar het verbodsstelsel leek het mededingingsrecht zich plotsklaps uit te strekken naar het terrein van de niet-economische belangen, dat voorheen uit de wind werd gehouden. Zo waarschuwde onder andere Mortelmans dat CAO s door het mededingingsrecht geraakt zouden kunnen worden. 2 Meer specifiek ging het in eerste instantie vooral om de vraag: kan een CAO aangemerkt worden als een kartelovereenkomst in de zin van art. 6 Mw en/of art. 81 EG? Omdat de (bedrijfstak-)cao een overeenkomst is tussen ondernemers die gelding heeft in een bepaalde bedrijfstak ligt deze associatie voor de 1 Mok 2004, p Mortelmans Van den Bergh & Camesasca Bloemarts

2 1 INLEIDING hand. De vraag of een CAO ook het verbod op misbruik van machtspositie van art. 24 Mw en/of art. 82 EG zou kunnen schenden werd wel gesteld, maar kreeg minder aandacht. Men had het met het kartelverbod al druk genoeg. De CAO is het middelpunt van het Nederlandse systeem van collectieve arbeidsvoorwaardenvorming. In de CAO worden door vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers afspraken gemaakt over arbeidsvoorwaarden, die op grond van de Wet op de collectieve arbeidsovereenkomsten (WCAO) gelding krijgen voor leden over de hele bedrijfstak, indien zij gemaakt worden op bedrijfstakniveau. Op grond van de Wet op het algemeen verbindend en onverbindend verklaren van bepalingen van collectieve arbeidsovereenkomsten (WAVV) kan de werking van de CAO nog verder uitgebreid worden tot alle werkgevers en werknemers werkzaam in de bedrijfstak. De CAO moet hiermee beschouwd worden als de voornaamste bron van arbeidsvoorwaarden voor de werkgever en de werknemer. In feite worden in de CAO afspraken gemaakt over de arbeidskosten van een onderneming of een bedrijfstak, waardoor concurrentie op dit gebied beperkt wordt. Dit is ook de bedoeling: de CAO heeft onder andere als functie om de race to the bottom tegen te gaan. De vraag is of deze beperking van de concurrentie op de arbeidsmarkt aangemerkt moet worden als een ongeoorloofde beperking van de mededinging in de zin van het mededingingsrecht. Dit zou dan tot gevolg hebben dat afspraken die neergelegd worden in een CAO niet geldig zijn. Het mededingingsrecht verbiedt immers het maken van mededingingsbeperkende afspraken. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om prijsafspraken tussen ondernemingen. Deze afspraken zijn nietig, indien zij in strijd zijn met dit kartelverbod uit art. 6 Mw en/of art. 81 EG. Daarnaast verbiedt het mededingingsrecht gedrag van ondernemingen dat aangemerkt moet worden als misbruik, indien de desbetreffende onderneming een machtspositie heeft op de relevante markt, op grond van art. 24 Mw en art. 82 EG. Juist omdat de onderneming een machtspositie heeft op een bepaalde markt heeft zij een extra verantwoordelijkheid met haar gedrag de concurrentie niet te beperken. Met de vraag naar de beperking van de concurrentie op de arbeidsmarkt wordt een vraagstuk aangeroerd dat van essentieel belang is met betrekking tot de afweging in het kader van mogelijke collisie tussen CAO en mededinging. Het is namelijk de vraag of het mededingingsrecht naast de goederen- en dienstenmarkt ook geldt op de arbeidsmarkt. Indien dit het geval is, kan van collisie heel gemakkelijk sprake zijn. Indien dit niet het geval is, lijken CAO s en mededinging niets met elkaar te maken te hebben, omdat de CAO immers enkel de concurrentie op het gebied van arbeidsvoorwaarden op de arbeidsmarkt beperkt. Deze redenering gaat echter voorbij aan het feit dat regelingen uit CAO s ook effect hebben op de prijzen op de goederen- en dienstenmarkt. In deze dissertatie wordt hierop nader ingegaan. 2

3 HET BELANG VAN HET ONDERZOEK 1.1 Op het gebied van arbeidsvoorwaardenvorming zal collisie tussen het mededingingsrecht en CAO s grote gevolgen (kunnen) hebben. Indien het mededingingsrecht aan het sluiten van CAO s en aan de werking van de CAO beperkingen oplegt, zou dat het probleem kunnen oproepen dat de CAO aan waarde en betekenis inboet, misschien wel zo sterk dat de CAO als instrument van arbeidsvoorwaardenvorming nutteloos wordt. Daarmee wordt het vastleggen van arbeidsvoorwaarden in CAO s ernstig belemmerd, zoniet onmogelijk gemaakt. De voornaamste bron van arbeidsvoorwaarden is hiermee onbetrouwbaar geworden. Dit heeft op zijn beurt weer tot gevolg dat het Nederlandse stelsel van arbeidsvoorwaardenvorming gevaar loopt. Omdat geen collectieve afspraken meer gemaakt kunnen worden zullen niet alleen de arbeidskosten voor de werkgever hoog oplopen door arbeidsconflicten (of de dreiging daarvan), hogere transactiekosten en minder schaalvoordelen, maar ook valt de bescherming van de werknemer grotendeels weg. Zijn grondrecht op vergadering en collectieve onderhandelingen wordt hierdoor mogelijk aangetast. Voor de beantwoording van de vragen met betrekking tot CAO s en mededinging werd en wordt in de eerste plaats naar het Europese mededingingsrecht gekeken. Niet alleen vanwege de suprematie van het Gemeenschapsrecht maar ook omdat het Nederlandse mededingingsrecht het systeem van het Europese mededingingsrecht zoveel mogelijk heeft overgenomen. Het volgt wat betreft de invulling van de verschillende begrippen de Europese jurisprudentie. In het mededingingsrecht zijn er maar beperkte mogelijkheden om rekening te houden met andere dan economische belangen. Toch is langzamerhand in het Europese recht hiervoor meer ruimte gekomen, doordat in de jurisprudentie van het Hof steeds meer ruimte kwam voor niet-economische belangen en door een minder strikte benadering in het mededingingsrecht. Ook bijvoorbeeld op het gebied van milieu of sport heeft men hier in het Europese recht al enige ervaring mee. Dit resulteert soms in oplossingen die niet altijd even logisch of eenduidig zijn. 3 In het kader van de sport werd ook voor het eerst de CAO in verband gebracht met het mededingingsrecht. In zijn conclusie bij het Bosman-arrest wijst AG Lenz in 1995 op de labor-exemption die in het Amerikaanse antitrustrecht gehanteerd wordt voor CAO s. 4 Hij meent dat ook in het Europese mededingingsrecht de CAO op een dergelijke manier uitgezonderd zou moe- 3 Denk hierbij aan de Wouters-zaak en Meca en Medina. HvJ EG 19 februari 2002, C- 309/99, Jur. 2002, p. I-1577 (Wouters). GvEA 30 september 2004, T-313/02, Jur. 2004, p. 0 (Meca-Medina/Commissie). 4 Let wel, de Bosman-zaak ging over vrij verkeer van werknemers en niet over mededinging. AG EG 20 september 1995, C-415/93, Jur. 1995, p. I-4921 (Bosman), nr

4 1 INLEIDING ten worden van het kartelverbod. Het Hof was niet gevraagd om hierover te oordelen en liet het voorstel verder rusten in de zaak Bosman. Een paar maanden nadat Lenz de kwestie opgeworpen had, kon het Hof in het Van Schijndel-arrest 5 het onderwerp nog ontwijken, maar inmiddels was de vraag naar mogelijke collisie tussen CAO s en mededinging gesteld en was het een kwestie van tijd tot het Hof zich hieraan zou moeten wagen. In 1999 wees het Hof dan de beroemde arresten van Albany, Brentjens en Drijvende Bokken. 6 Overeenkomsten die naar hun aard en doelstelling aangemerkt moeten worden als collectieve arbeidsovereenkomsten worden sindsdien door het Hof uitgezonderd van de werking van het kartelverbod, zodat sociale partners zich rustig kunnen wijden aan het nastreven van sociale doelstellingen. De kersverse NMa haalde opgelucht adem. De toenmalige DG- NMa had een beslissing in de zaak van Eck Havenservice 7 aangehouden in afwachting van het oordeel van het Hof, en kon nu met een gerust hart de litigieuze CAO met rust laten en uitzonderen van het kartelverbod. Met deze zaak waren meteen de zorgen van sociale partners en het Ministerie van Sociale Zaken grotendeels weggenomen. De NMa ging zich niet bemoeien met de inhoud van (AVV-)CAO s. 8 Sinds dit besluit haast de NMa zich bovendien telkens weer om dit te bevestigen en ter nadere geruststelling doet de Nederlandse wetgever een poging om de immuniteit voor CAO s vast te leggen in de Mw in een nieuw wetsvoorstel. Dat met deze jurisprudentie en de daarop volgende arresten van het Hof niet alle problemen opgelost zijn, ligt voor de hand. Met betrekking tot de collisie tussen CAO s en mededinging rijzen nog enkele vragen die tot op heden nog niet zijn beantwoord in de jurisprudentie of de literatuur. Sommige vragen worden zelfs nauwelijks gesteld. Met betrekking tot de CAO en het kartelverbod is het de vraag hoe de jurisprudentie van het Hof precies toegepast moet worden, met andere woorden: hoe moeten het aardvereiste en vooral het doelvereiste ingevuld worden? Met betrekking tot de bepalingen die geen immuniteit verkrijgen, blijft er bovendien nog een vraag overeind die eenieder meteen al stelde: zijn sociale 5 HvJ EG 14 december 1995, C-430/93 en C-431/93, Jur. 1995, p. I-4705 (Van Schijndel en Van Veen/Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten). 6 HvJ EG 21 september 1999, zaak C-67/96, Jur. 1999, p. I-5751 (Albany International B.V.), HvJ EG 21 september 1999, C-219/97, Jur. 1999, p. I-6121 (Drijvende Bokken) en HvJ EG 21 september 1999, C-115/97 en C-117/97, Jur. 1999, p. I-6025 (Brentjens Handelsonderneming B.V.). 7 Besluit NMa 14 december 2000, zaak 1012 (Van Eck Havenservice B.V.). 8 Hierbij moet men bedenken dat er toen al plannen waren om de NMa een zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) te maken. Hoewel het al erg genoeg was dat via de NMa de eindverantwoordelijke Minister van Economische Zaken zich met de CAO s zou kunnen bemoeien, was het vooruitzicht van een zelfstandige NMa met name problematisch voor sociale partners en Sociale Zaken. 4

5 DOELSTELLING VAN HET ONDERZOEK EN PROBLEEMSTELLING 1.2 partners, en met name de vakbond, eigenlijk wel aan te merken als ondernemingen in de zin van het mededingingsrecht? Dat dit een gevoelig onderwerp is, gaf Mortelmans al aan toen hij de afweging of vakbonden als onderneming aangemerkt moeten worden vergeleek met vloeken in de kerk. 9 Daarnaast is het de vraag of ondanks de immuniteit van CAO-bepalingen voor het kartelverbod, het verbod op misbruik van machtspositie van toepassing is op CAO s. Indien het verbod van toepassing is, rijst daarbij natuurlijk de vraag of voor deze mededingingsrechtelijke bepaling niet ook immuniteit moet gelden of dat CAO-bepalingen anderszins uitgezonderd moeten of kunnen worden van het verbod op misbruik van machtspositie. 10 Kortom, alle gevaar van mededingingsrechtelijke zijde voor het Nederlandse CAO-gebouw en daarmee voor arbeidsvoorwaardenvorming in Nederland is nog niet geweken. Dit is niet alleen het geval omdat de jurisprudentie van het Hof nog nader uitgekristaliseerd dient te worden of omdat het Nederlandse wetsvoorstel omtrent de immuniteit niet voldoet. Enkele vraagstukken die bij uitstek van belang zijn, zijn blijven liggen en moeten nog beantwoord worden voordat alle dreiging van collisie van CAO s met het mededingingsrecht als afgewend te beschouwen is. Daarnaast zal de Nederlandse wetgever zich nog eens moeten buigen over het wetsvoorstel en na moeten gaan of hiermee daadwerkelijk de zekerheid wordt verkregen die nagestreefd wordt. 1.2 Doelstelling van het onderzoek en probleemstelling In de vorige paragraaf heb ik laten zien dat de doordringing van het mededingingsrecht in het CAO-gebied een aantal vragen oproept die ik in dit onderzoek wil analyseren en vervolgens beantwoorden teneinde te kunnen aangeven óf en waar er collisie optreedt tussen de CAO en het mededingingsrecht. De juridische vragen die in dit verband rijzen, zullen in kaart gebracht en geanalyseerd worden. Daarnaast zullen oplossingsrichtingen voor de gesignaleerde problemen worden voorgesteld. De economische achtergrond van het vraagstuk waartegen de mogelijke oplossingen moeten worden afgezet, zal en kan ik slechts in algemene zin aanroeren. In deze dissertatie zal de volgende vraagstelling centraal staan: Is er sprake van collisie tussen Nederlandse (AVV-)CAO s en het kartelverbod van art. 6 Mw en/of art. 81 EG enerzijds en het verbod op misbruik van machtspositie van art. 24 Mw en/of art. 82 EG anderzijds. Indien dit het geval is, wat zijn hiervan de gevolgen en, indien noodzakelijk, hoe kunnen of moeten deze gevolgen voorkomen en/of verholpen worden? 9 Mortelmans In zijn conclusie bij het Van der Woude-arrest deed AG Fennely een dergelijk voorstel. AG EG 11 mei 2000, C-222/98, Jur. 2000, p. I-7111 (Van der Woude/Stichting Beatrixoord), nr

6 1 INLEIDING 1.3 Methode en opzet van het onderzoek Om de collisie tussen CAO s en mededinging te onderzoeken dient inzicht verkregen te worden in het Nederlandse CAO-recht en het Nederlandse en Europese mededingingsrecht en hun achtergronden. Omdat het in hoofdzaak een juridisch onderzoek betreft, is uiteraard gebruik gemaakt van de klassieke juridische onderzoeksmethode, te weten een analyse van de relevante juridische bronnen: zowel Nederlandse als buitenlandse, met name Europese regelgeving, jurisprudentie en literatuur. Daarnaast zijn in het onderzoek ook de structuren van de CAO en het daarmee direct samenhangende systeem van arbeidsvoorwaardenvorming in collectieve onderhandelingen betrokken, het terrein waarop de sociale partners hun eigen bevoegdheden en doelstellingen hebben. Uiteraard is het mededingingsrecht in zijn brede context onderzocht en zijn daarvan de hoofdlijnen beschreven teneinde het kader aan te geven waarin de hierboven geformuleerde vraagstelling moet worden beantwoord. De verwevenheid van de hier aan de orde zijnde problematiek: de mogelijke botsing tussen het mededingingsrecht en de CAO, met de economische omgeving waarin die botsing plaatsvindt, maakt het nodig om ook enige aandacht te schenken aan de theoretische inzichten van de arbeidseconomie en de algemene economie. De arbeidseconomie verschaft een achtergrond bij de discussie of afspraken tussen werkgevers(organisaties) en werknemersorganisaties als (per definitie) marktverstorend beschouwd moeten worden. De economische theorie op het gebied van de mededinging verschaft inzicht in de doelstellingen en beweegredenen van het mededingingsrecht. Omdat vanuit het mededingingsrecht beoordeeld moet worden of er sprake kan zijn van collisie, zal de CAO aan een mededingingsrechtelijke analyse onderworpen worden. Dat wil zeggen dat aan de hand van de elementen van het kartelverbod en het verbod op misbruik van machtspositie uit het Verdrag en de Mw beoordeeld wordt of de CAO het mededingingsrecht kan schenden. Zodra de CAO voldoet aan alle elementen van het kartelverbod of aan alle elementen van het verbod op misbruik van machtspositie treden de gevolgen in werking en wordt de werking van de CAO geblokkeerd. Voor deze toetsing is de zogenaamde zeefmethode ontwikkeld. De zeven bestaan uit de elementen van het kartelverbod of van het verbod op misbruik van machtspositie. Indien een CAO of een CAO-bepaling aan een element voldoet, valt deze door de desbetreffende zeef heen, om vervolgens weer aan het volgende element getoetst te worden. Indien niet aan een element wordt voldaan, blijft de CAO (-bepaling) liggen op de zeef, en wordt deze als het ware gered van nadere toepassing en de gevolgen van het mededingingsrecht. Om na te kunnen gaan of er sprake kan zijn van collisie tussen CAO s en mededingingsrecht is het proefschrift als volgt opgezet. De eerstvolgende twee hoofdstukken (hoofdstuk 2 en 3) beschrijven het Nederlandse CAO-recht en het Nederlandse en Europese mededingingsrecht. Daarna zal in hoofdstuk 4 6

7 METHODE EN OPZET VAN HET ONDERZOEK 1.3 de CAO geanalyseerd worden in het licht van het mededingingsrecht. 11 Deze analyse geeft aanleiding tot een synthese op grond waarvan in hoofdstuk 5 conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan worden. In hoofdstuk 2 wordt eerst aandacht besteed aan de functies van de CAO in een sociaal-politieke context en vanuit een economische invalshoek. Dit is van belang om inzicht te krijgen in het belang van het bestaan van de CAO. In het hoofdstuk wordt verder aandacht besteed aan het positieve CAO-recht, in zoverre dat beschreven wordt wat verstaan moet worden onder een CAO en welke werking een dergelijke overeenkomst dan heeft. Ook komt de algemeen verbindend verklaring (AVV) van CAO s aan bod. Hiermee wordt immers de werking van de CAO uitgebreid tot een gehele bedrijfstak en worden de concurrentievoorwaarden op de arbeidsmarkt voor de bedrijfstak gelijkgetrokken. Dit impliceert concurrentievervalsing. Ook het beleid van het Ministerie van Sociale Zaken omtrent de algemeen verbindend verklaring wordt aangestipt, om duidelijk te maken onder welke voorwaarden AVV verleend wordt. De trend van de decentralisatie van arbeidsvoorwaardenvorming komt bovendien aan bod omdat dit leidt tot een individualisering van arbeidsvoorwaardenvorming. Dit heeft tot gevolg dat arbeidsvoorwaarden veelal op een lager niveau nader ingevuld kunnen worden, of dat op een lager niveau afgeweken kan worden van afspraken op bedrijfstakniveau. Zo blijkt de individuele werkgever of ondernemer toch af te kunnen wijken van de concurrentievoorwaarden op de arbeidsmarkt. Omdat de probleemstelling zich enkel op Nederlandse CAO s in de zin van art. 1 WCAO richt, zal aan de ondernemersovereenkomst of overeenkomsten met de OR geen aandacht besteed worden. Hetzelfde geldt voor andere zelfreguleringsinstrumenten waarmee arbeidsvoorwaardenregelingen worden vastgesteld zoals besluiten van brancheverenigingen, zij kunnen immers ook niet aangemerkt worden als CAO s. 12 In hoofdstuk 3 komen zowel Nederlands als Europees recht en beleid aan bod. Het Nederlandse mededingingsrecht is, zoals gezegd, volledig gebaseerd op het Europese recht en leunt voor wat betreft de invulling van de mededingingsrechtelijke begrippen op de jurisprudentie van het EG Hof. In de eerste paragrafen wordt aandacht besteed aan de achtergronden en doelstellingen van het mededingingsrecht en aan het Nederlandse en Europese mededingingsbeleid. Indien het mededingingsrecht het afsluiten van CAO s zou belemmeren, moet namelijk duidelijk zijn met welke reden dit gebeurt. Zo kunnen doelstellingen van verschillende rechtsgebieden tegen elkaar afgewogen worden. Daarnaast wordt het positieve mededingingsrecht beschreven, bestaande uit 11 In dit kader is dankbaar gebruikt gemaakt van de synthese van Graf von Wallwitz over de Duitse CAO en het kartelverbod. Von Wallwitz Zie in dit kader HvJ EG 12 september 2000, C-180/98 tot C-184/98, Jur. 2000, p. I (Pavlov). 7

8 1 INLEIDING het kartelverbod en het verbod op misbruik van machtspositie en al hun elementen en uitzonderingen. Concentratiecontrole komt niet aan de orde, omdat dit niet in botsing komt met het afsluiten van CAO s. Omdat het over zowel Nederlands als Europees mededingingsrecht gaat, wordt ten slotte nog aangegeven wanneer het Europese of het Nederlandse recht van toepassing is. In hoofdstuk 4 wordt uitgezocht in hoeverre CAO s kunnen botsen met het mededingingsrecht. Eerst wordt nagegaan of er sprake is van botsing met het kartelverbod, vervolgens of er sprake is van botsing met het verbod op misbruik van machtspositie. Om na te gaan of een CAO aangemerkt zou kunnen worden als een kartelovereenkomst wordt de CAO getoetst aan elk van de in hoofdstuk 3 beschreven elementen van het kartelverbod via de hierboven beschreven zeefmethode. CAO-bepalingen die door alle zeven heen vallen, kunnen dan geacht worden het kartelverbod te schenden. De eerste zeef en de laatste zeef wijken hier enigszins van af. Zij vertegenwoordigen beide geen element van het kartelverbod. De eerste zeef betreft de immuniteitstoets die aan de toetsing aan het kartelverbod vooraf gaat. De laatste zeef betreft de uitzondering uit art. 81 lid 3 EG of art. 6 lid 3 Mw, die van toepassing zou kunnen zijn nadat vastgesteld is dat het kartelverbod geschonden is, en de CAO alsnog zou kunnen uitzonderen van de toepassing van het kartelverbod. Extra aandacht wordt besteed aan de eerste zeef, die van de immuniteit van de CAO-bepalingen voor het kartelverbod op grond van het Albany-arrest van het Europese Hof. Het is namelijk belangrijk te weten wanneer een CAObepaling immuun is voor het kartelverbod, zodat hiermee rekening gehouden kan worden. In de volgende paragraaf wordt de zeefmethode ook toegepast met betrekking tot de elementen van het verbod op misbruik van machtspositie die in hoofdstuk 3 beschreven worden. De immuniteit komt niet aan bod, nu het Hof deze enkel expliciet voor het kartelverbod verleent. Ten slotte wordt in hoofdstuk 4 nagegaan of de CAO een Europese dimensie heeft. Hierbij gaat het met name om de vraag of de algemeen verbindend verklaring van CAO s aangemerkt zou kunnen worden als een schending van de zgn. nieuwe norm. In hoofdstuk 5 worden ten slotte enkele conclusies getrokken uit het onderzoek dat in de voorgaande hoofdstukken met name de confrontatie van de CAO met het mededingingsrecht in hoofdstuk 4 is verricht. Hierin wordt aangegeven in hoeverre er sprake zou kunnen zijn van collisie tussen CAO s en mededinging en waar wat dat betreft de pijnpunten zitten. Daarnaast wordt stilgestaan bij de keuze van het Hof voor immuniteit van CAO-bepalingen voor het kartelverbod. In het licht van de gebeurtenissen die hieraan vooraf gingen op mededingingsrechtelijk en arbeidseconomisch gebied, was dit misschien toch niet zo n verrassende stap als misschien gedacht. Met betrek- 8

9 METHODE EN OPZET VAN HET ONDERZOEK 1.3 king tot de overgebleven knelpunten worden in hoofdstuk 5 bovendien enkele aanbevelingen gedaan. In dit onderzoek komt het vraagstuk van sociale grondrechten en mededinging slechts zijdelings aan de orde. Nu duidelijk wordt dat en waar er mogelijk collisie optreedt tussen het mededingingsrecht en de CAO, bestaat er een mogelijkheid dat het (internationale) grondrecht van vakbondsvrijheid wordt geschonden. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen in hoeverre dit internationale sociale grondrecht doorwerkt in het Europese en het nationale mededingingsrecht. Het onderzoek is afgesloten op 31 december

10