Inleiding HOOFDSTUK Achtergrond

Transcriptie

1 HOOFDSTUK 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Alleen al het gebruik van het woord demotie roept heftige emoties op. De term werd in Nederland tot leven gewekt door Onderwijsminister Jo Ritzen aan het einde van de vorige eeuw. 1 Deze toen nog nieuwe term leidde al snel tot heftige discussies. Sinds die tijd wordt met een zekere regelmatig de discussie over demotie opnieuw aangewakkerd. Hierbij betreft dit meestal de demotie van oudere werknemers in het kader van het langer aan het werk houden van ouderen of een daling van de loonkosten. 2 Waar eind jaren 90 van de vorige eeuw de oplossing van een (vermeende) dalende productiviteit nog vaak gezocht werd in vervroegd (deeltijd)pensioen en andere vervroegde uittredingsregelingen 3 zien we de laatste jaren dat juist langer doorwerken de trend vormt als middel om de stijgende pensioenlasten op te kunnen brengen. Vrij recent heeft demotie van met name oudere werknemers weer in de belangstelling gestaan vanwege een aankondiging van het ICT-bedrijf CAP Gemini dat zij de salarissen van zijn oudere werknemers wilde verlagen. 4 In de verschillende discussies valt op dat demotie vaak nog in de taboesfeer zit en discussies daarover al snel polariseren tot conflicterende standpunten, zonder dat een meer gewogen analyse wordt gemaakt van de diversiteit aan aspecten die met deze problematiek verbonden zijn. demotie oudere werknemers 1 Wetsvoorstel Vaststelling van de begroting van de uitgaven en de ontvangsten van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (VIII) voor het jaar 1998 (25600-VIII). 2 O.a. Vermeulen, Volkskrant 4 juni 1996 (onderhandeling cao journalisten); Van Alphen & Bobeldijk, Volkskrant 29 december 2006 (naar aanleiding van de uitgelekte onderhandelingsnotitie van de werkgeversbonden). 3 Vermeulen, Volkskrant 4 juni Diverse mediapublicatie o.a. Kleijwegt, NRC 8 januari 2013; Het loon moet werken, Commentaar NRC 8 januari 2013; Demotie bij Capgemini: de reacties, NRC 8 januari 2013; Kleijwegt, NRC 9 januari 2013; Schnabel, NRC 12 januari

2 1.2 Inleiding 1.2 Probleemstelling Naast maatschappelijk relevant en actueel is demotie ook juridisch een interessant onderwerp. Ideeën van werkgeverszijde voor het toepassen van collectieve demotie van oudere werknemers worden vaak gepareerd met een beroep op verboden leeftijdsonderscheid. 5 Daarnaast komen we bij individuele demotiegeschillen in het complexe veld van de (eenzijdige) wijziging van de arbeidsvoorwaarden. In deze studie wil ik kijken naar de mogelijkheden en onmogelijkheden van demotie van met name oudere werknemers, waarbij ik de vraag wil beantwoorden of er in Nederland een (juridische) basis bestaat voor demotie van oudere werknemers, nu en in de toekomst. functieverlaging Ik zal demotie definiëren als een functieaanpassing naar een lagere functie in combinatie met een loonsverlaging. De term demotie wordt vaak ook gebruikt voor een enkele functieaanpassing naar een lagere functie. Alhoewel ook een dergelijke wijziging ingrijpend kan zijn zal zo n wijziging geen soelaas bieden voor het (vermeend) toenemend loon-productiviteitsgat van oudere werknemers. Gezien de achtergrond van deze studie zal de invalshoek primair juridisch van aard zijn. Ik ben er echter van overtuigd dat een louter juridische beschouwing, gezien de breedte en complexiteit, een te enge beschouwing zou opleveren over deze gevoelige problematiek. Vandaar ook dat zal worden gestart met een aantal niet juridische deelvragen die fundamenteel zijn voor een goed begrip van het complexe demotievraagstuk met betrekking tot oudere werknemers. Met deze studie wil ik een bijdrage leveren aan een genuanceerde discussie over demotie. Ondanks de beladenheid van de term demotie zal ik deze toch gebruiken, omdat ik denk dat deze emotie meer met de inhoud dan met de naam van doen heeft. De introductie van diverse op het eerste gezicht neutralere termen biedt dan ook geen oplossing. 5 Broer & Obernhoff, VN 3 november

3 Opzet van de studie Opzet van de studie De opzet van dit onderzoek zal lopen langs een viertal deelvragen die in de komende vier hoofdstukken achtereenvolgens centraal zullen staan Zijn oudere werknemers duurder? Kern van de discussie over demotie van oudere medewerkers vormt de presumptie dat oudere werknemers duurder zijn. Vaak wordt gewezen op een vermeend stijgend loon-productiviteitsgat op latere leeftijd. Dit zou komen omdat de productiviteit afneemt zonder dat de lonen zich meeontwikkelen. In hoofdstuk 2 zal ik daarom allereerst hierbij stilstaan en een overzicht geven van de uitgebreide literatuur die over de relatie tussen leeftijd, loon en productiviteit beschikbaar is Hoeveel wordt demotie nu in Nederland toegepast? Commotie in de pers en literatuur doet soms vermoeden dat demotie nog voornamelijk een taboe vormt. De vraag is dan ook in hoeverre demotie op dit moment door bedrijven al feitelijk wordt toegepast. Aangezien in Nederland het primaat van de vorming van arbeidsvoorwaarden bij de sociale partners ligt, is het daarbij ook van belang om te kijken of en in welke vorm demotieafspraken op dit moment onderdeel vormen van de verschillende cao s. In hoofdstuk 3 zal een overzicht worden gegeven van de belangrijkste resultaten uit een aantal recente inventarisaties op dit gebied. Tevens zal in de praktijk gekeken worden hoe demotieregelingen in de cao s eruitzien In hoeverre kan een werkgever eenzijdig demotie realiseren door de arbeidsovereenkomst te wijzigen? Niet altijd zal de cao de werkgever de hem gewenste flexibiliteit geven. Ook naast cao-afspraken is het daarom de vraag in welke mate en op welke manieren de werkgever de mogelijkheden heeft om (eenzijdig) de arbeidsvoorwaarden te wijzigen. Voor demotie gaat het er daarbij om in hoeverre de werkgever eenzijdig functie-inhoud en/of loon kan wijzigen. In hoofdstuk 4 zullen een viertal wijzigingsmodaliteiten worden besproken. Naast de bekendere mogelijkheden om de arbeidsvoorwaarden te wijzigingen op basis van respectievelijk artikelen 7:613, 7:611 en 6:248 lid 2 BW, zal ook het wijzigingsontslag in meer detail worden besproken. 13

4 1.4 Inleiding Voor de eerste drie wijzigingsmogelijkheden is gekeken naar (alle) negentig uitspraken die de afgelopen ruim drie jaar zijn gepubliceerd, waarbij de rechter heeft geoordeeld over de geldigheid van een eenzijdige wijziging van functie- en/of loonafspraken. Extra aandacht zal daarbij worden besteed aan de situaties waarbij verminderde productiviteit of disfunctioneren de reden vormt voor de wijziging van de arbeidsvoorwaarden. Wijzigingsontslag is in Nederland een (nog) niet erg gebruikte wijzigingsvorm in tegenstelling tot bij onze oosterburen. Dat is de reden dat, naast een analyse van wijzigingsontslag in Nederland, zal worden gekeken naar de Änderungskündigung, die in Duitsland expliciet in de wet is verankerd In hoeverre is leeftijdsafhankelijke demotie van oudere werknemers toegestaan? Het nadenken over de mogelijkheden voor het maken van collectieve afspraken ten aanzien van demotie doet de vraag rijzen in hoeverre dwingende leeftijdsafhankelijke demotieregelingen gericht op oudere medewerkers toegestaan zijn dan wel toegestaan zouden kunnen worden. Hiermee komen we bij het leerstuk van het verboden leeftijdsonderscheid. Op grond van Richtlijn 2000/78/EG is discriminatie op grond van onder meer leeftijd verboden. Dit verbod vormt een fundamenteel element om de werkgelegenheid en diversiteit bij de arbeid te bevorderen. Echter verschillen in behandeling op grond van leeftijd kunnen in bepaalde omstandigheden objectief gerechtvaardigd zijn (artikel 7 lid 1 WGBL). In hoofdstuk 5 zal ik kijken in hoeverre dergelijke rechtvaardigingsgronden aanwezig zouden kunnen zijn en of dit nu of in de toekomst mogelijkheden biedt om rechtsgeldig een dwingende leeftijdsafhankelijke demotieregeling overeen te komen. 1.4 Onderzoekmethodes Om bovenstaande verschillende deelvragen te beantwoorden zal ik diverse verschillende onderzoeksmethodes hanteren. De combinatie van benaderingen geeft een mix van resultaten waardoor op afgewogen wijze de diverse juridisch en niet-juridische aspecten van demotie van oudere werknemers kunnen worden belicht. 14

5 Onderzoekmethodes 1.4 In hoofdstuk 2 wordt vanuit een arbeidseconomisch perspectief gekeken naar de productiviteit van oudere werknemers. Dit gebeurt door het maken van een meta-analyse van het grote aantal studies dat op dit gebied is gepubliceerd. Deze analyse is sterk kwantitatief, verklarend van aard. In hoofdstuk 3 definieer ik het begrip demotie en beschrijf op basis van enkele recente onderzoeken kwantitatief de huidige situatie in Nederland. De juridische kern van deze studie start in hoofdstuk 4 met een beschrijving van bestaande methodes om loon- en/of functieafspraken in de arbeidsovereenkomst eenzijdig te wijzigen. Hierbij wordt de beschikbare literatuur op dit gebied beschreven en wordt een kwantitatieve en kwalitatieve analyse gemaakt op basis van de lagere rechtspraak van de afgelopen drie jaar. Tevens wordt een rechtsvergelijking gemaakt tussen de Duitse wetgeving en rechtspraak op het gebied van de Änderungskündigung en het Nederlandse rechtssysteem rondom de wijziging van de arbeidsvoorwaarden. Nadat in hoofdstuk 4 is gekeken naar de mogelijkheden voor demotie op basis van wijziging van de arbeidsvoorwaarden wordt in hoofdstuk 5 gekeken naar dwingende collectieve demotieafspraken gericht op oudere werknemers. Hierbij wordt kwalitatief geëvalueerd of een dergelijke regeling mogelijk objectief gerechtvaardigd zou kunnen zijn. Het onderzoek is afgerond op 1 juni

6