OVERSTERFTE IN BELGIË

Transcriptie

1 Wetenschappelijk Instituut Volksgezonheid Afdeling Epidemiologie OVERSTERFTE IN BELGIË TIJDENS DE ZOMER 23 Francis SARTOR

2 IPH/ EPI REPORTS N 24-1

3 SARTOR F. Oversterfte in België tijdens de zomer 23. Afdeling Epidemiologie, juni 24; Brussels, Wetenschappelijk Instituut Volksgezonheid, IPH/EPI Reports n 24 1, D/24/255/18. OVERSTERFTE IN BELGIË TIJDENS DE ZOMER 23 Wetenschappelijk Instituut Volksgezonheid Afdeling Epidemiologie 14, Juliette Wytsmanstraat 15 Brussels fax Francis. Sartor@iph.fgov.be IPH/ EPI REPORTS N 24-1

4 Samenvatting Inzake mortaliteit in België en zijn drie Gewesten werd een analyse uitgevoerd met betrekking tot de vier hiernavolgende periodes tijdens de zomer van 23 : - een eerste periode van forse warmte gedurende 7 dagen, tussen 14 en 2 juli, - de warmtegolf van de maand augustus, tussen 3 en 17 augustus (15 dagen), - de warmteperiode erna, van 18 augustus tot 31 september (44 dagen) en - een referteperiode van 87 dagen (1 mei - 2 augustus) voorafgaand aan de hittegolf van augustus, uitgezonderd de 7 dagen van de hittegolf van de maand juli. Bij de personen onder de 65 jaar bleek de waargenomen mortaliteit tussen 1 mei en 2 augustus 23 - met uitzondering evenwel van de periode van 14 tot 2 juli - lager dan de verwachte mortaliteit. Gedurende beide hittegolven werd in genoemde leeftijdsgroep geen significante stijging van de mortaliteit genoteerd. Bij de personen vanaf 65 jaar en ouder was de mortaliteit die tussen 1 mei en 2 augustus werd waargenomen, behalve voor de periode van 14 tot 2 juli, lager dan de verwachte mortaliteit, doch niet statistisch significant. Tijdens een eerste warmteperiode die zich voordeed tussen 14 en 2 juli werd evenwel een oversterfte van 18% waargenomen (254 tot 277 gevallen van oversterfte naargelang de gebruikte berekeningsmethode). Voor de periode van 3 tot 17 augustus werd een oversterfte van 19 % geregistreerd (592 tot 617 gevallen van oversterfte, naargelang de gebruikte berekeningsmethode). Na de tweede hittegolf, met name tijdens de periode van 18 augustus tot 31 september, blijkt uit de vergelijking van het aantal waargenomen sterfgevallen en het aantal verwachte sterfgevallen, naargelang de gebruikte berekeningsmethode, een significante stijging van 364 tot 451 sterfgevallen, hetzij een overschrijding van 4 à 5 % ten opzichte van de verwachte mortaliteit. Tijdens de zomer van 23 beliep de totale - d.i. zowel de directe als de uitgestelde - oversterfte die globaal genomen te wijten was aan de «hoge» temperaturen (boven de 24 C), respectievelijk 1297 en 1258 sterfgevallen, naargelang de gebruikte berekeningsmethode, voor de leeftijdsgroep vanaf 6 jaar en ouder. Tijdens de eerste hittegolf (14-2 juli) nam de oversterfte vooral toe in de leeftijdsgroepen 7-74 en jaar, met een maximum van 2% in de leeftijdsklasse 8-84 jaar. Tijdens de hittegolf van de eerste veertien dagen van augustus bedroeg de oversterfte daarentegen 1 % in de leeftijdsklassen 65-69, 7-74 en jaar. Nadien nam de oversterfte toe in de leeftijdsklassen 8-84 en jaar met een piekwaarde van meer dan 2%. Beide hittegolven blijken in s lands drie Gewesten een verschillende impact te hebben gehad. Bij de personen van 65 jaar en ouder bleek de oversterfte tijdens de eerste hittegolf (14 tot 2 juli) significant aanzienlijker te zijn geweest in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (31%) in vergelijking met beide andere Gewesten (respectievelijk 21 en 16 % voor het Waalse en het Vlaamse Gewest; de oversterfte in het Waalse Gewest blijkt overigens significant aanzienlijker te zijn geweest dan deze die werd waargenomen in het Vlaamse Gewest). Tijdens de tweede hittegolf (3-17 augustus) lag de oversterfte bij personen van 65 jaar en ouder tweemaal hoger in het Waalse Gewest (27,7 %) dan in het Vlaamse Gewest 1

5 (14,4 %). Ook het Brussels Hoofdstedelijk Gewest kende een hogere mortaliteit (2,3 %) dan deze in het Vlaams Gewest. Tijdens de periode van 18 augustus tot 31 september werd enkel een oversterfte van 7,8 % opgetekend in het Vlaamse Gewest, terwijl de mortaliteit die in het Waalse Gewest en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest werd geregistreerd niet afweek van de verwachte mortaliteit. Een diepgaandere studie, toegespitst op de medische oorzaken van de sterfgevallen, lijkt derhalve aangewezen om de verschillen tussen de drie Gewesten van België te verklaren. 2

6 Inleiding De tijdens de zomer 23 waargenomen gemiddelde temperatuur was de hoogste sinds 1833 en overtrof met,5 C het vorige record van Gedurende de drie zomermaanden werd tevens een groter aantal zonuren ten opzichte van de normale waarden geregistreerd. In augustus 23 teisterde een nooit eerder geziene hittegolf heel het Europese continent. De impact van het fenomeen was van die aard dat men zelfs gewaagde van een «thermische aardschok». Deze hittegolf trof ook ons land en nam, al naargelang de regio, op 31 juli of 1 augustus een aanvang, om te eindigen op 13 augustus. Gedurende verschillende dagen werden maximumtemperaturen boven 37 C geregistreerd in de diverse weerstations van het Koninklijk Meteorologisch Instituut. Parallel daarmee, steeg ook de luchtverontreiniging door ozon ten top en bereikte zeer hoge waarden. Tijdens deze grote toestroming van hitte werd in verscheidene Europese landen (o.a. in Frankrijk, Italië, Spanje en Portugal) een aanzienlijke stijging van de mortaliteit geregistreerd. De Afdeling Epidemiologie van het WIV voerde derhalve een studie uit, teneinde de impact van deze hittegolf op de mortaliteit in ons land na te gaan. Deze studie werd uitgevoerd op basis van het aantal door de dienst bevolking geregistreerde sterfgevallen, gecentraliseerd in een databank die door het Nationaal Register wordt beheerd. De resultaten van deze studie worden in onderhavig rapport weergegeven. 3

7 Materiaal en Methode Luchtverontreiniging en meteorologische factoren De gegevens betreffende de luchtkwaliteit en de meteorologische factoren zijn afkomstig van de telemetrische netwerken voor de controle van de luchtkwaliteit, beheerd door het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Vlaamse Gewest en het Waalse Gewest. De waarden van de aldus gemeten parameters zijn gecentraliseerd in de databank van de Interregionale Cel voor het Leefmilieu, IRCEL; Cellule Interrégionale pour l Environnement, CELINE. Deze netwerken zijn operationeel sinds 1978 en omvatten in 23 welgeteld 69 geautomatiseerde meetstations voor de luchtkwaliteit (tabel 1). Tabel 1 : Verdeling van de meetstations voor de luchtkwaliteit in de drie Gewesten van België Pollutiebron Brussel- Hoofdstad Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal Temperatuur Vochtigheid PM Ozon NO SO Totaal De monitoren worden dagelijks geijkt en de metingen worden om de minuut technisch gevalideerd. Voor elke parameter wordt een halfuurgemiddelde berekend telkens indien minstens 7% van de minuutwaarden werden gevalideerd ; tevens wordt een gemiddelde dagconcentratie berekend zodra het aandeel van de gevalideerde halfuurgemiddelden 5% overschrijdt (gemiddelde valide halfuurconcentraties, gemeten tussen en 24. uur). De in dit rapport in aanmerking genomen pollutiebronnen zijn zwevende stofdeeltjes (PM1), zwaveldioxide (SO2), stikstofdioxide (NO2) en ozon (O3). De ozonconcentraties werden gemeten in 37 stations, gesitueerd aan de rand van de steden (teneinde interferenties door luchtverontreiniging van het verkeer uit te sluiten) of in plattelandszones. In 13 stations werd de luchttemperatuur thermoelektrisch gemeten. Deze metingen gebeurden op windbeschutte plaatsen op 3 meter hoogte. In 11 stations werd de relatieve vochtigheidsgraad gemeten met behulp van de psychrometrische methode. 4

8 Voor elke dag van de periode van 15 mei tot 15 september 23, werd het ruimtelijk gemiddelde van de gemeten temperaturen en concentraties der luchtverontreinigende elementen gebruikt om aan de hand van de aldus verkregen gegevens de blootstelling van de bevolking aan de extreme temperaturen en de pollutiebronnen te kunnen inschatten. Dit ruimtelijk gemiddelde stemt overeen met het gemiddelde van de dagelijkse temperaturen en dito concentraties van elke pollutiebron, gemeten in de diverse stations van elk Gewest. Teneinde de invloed van plaatselijke milieufactoren uit te schakelen, werden de dagconcentraties van de zwevende stofdeeltjes bij de berekening van de ruimtelijke gemiddelden buiten beschouwing gelaten. De methoden en technieken voor de metingen die in de drie Gewesten werden gebruikt, zijn alle identiek en maken deel uit van een interne kwaliteitscontrole. Mortaliteitsgegevens Sinds 1985 centraliseert het Nationaal Register vanuit de 589 Belgische gemeenten de demografische gegevens van elke burger aan de hand van hetzelfde protocol inzake gegevensoverdracht. Het Register verstrekt het WIV partiële en anonieme inlichtingen : geboortedatum, datum van overlijden, geslacht, nationaliteit, plaats van overlijden en gemeente waar de overledene zijn wettelijk verblijf hield (verblijfplaats). De doodsoorzaak wordt niet vermeld. De studie betreft de door het Nationaal Register geregistreerde sterfgevallen tussen 1 mei en 31 september 23. Zij stoelt op de feitelijke sterfgevallen (het «de facto» overlijden) die rekening houden met de plaats van het overlijden en, derhalve, met de milieufactoren van de plaats waar het overlijden plaatsvond. Een analyse, gestoeld op een louter «de jure» overlijden en die uitsluitend rekening houdt met de verblijfplaats van de overleden persoon, is uiteraard in de context van onderhavige studie geenszins aangewezen. Aangestipt moet ook worden dat personen die overleden zijn in het buitenland doch verblijf houden in België, niet in de analyse werden opgenomen. 5

9 Statistische analyse De definitie van een hittegolf varieert naargelang de landen en de gebruikte indicatoren. Wij beschikken over geen enkele definitie van een hittegolf : dit fenomeen kan worden gedefinieerd als aanhoudende «hoge» temperaturen gedurende meer dan 48 uur. In deze studie werden de gemiddelde dagtemperaturen boven 24 C beschouwd als zijnde «hoge» temperaturen die abnormaal zijn voor ons land. Aan de hand van dit criterium en rekening houdend met een verschil van 1 à 2 dagen tussen de blootstelling aan dergelijke hoge temperaturen en het overlijden, werden de volgende vier periodes onderkend (figuur 1) : 3 25 Mean 24-hr Temperature ( C) /5 31/5 15/6 3/6 15/7 31/7 15/8 31/8 15/9 Figuur 1 : Evolutie van de gemiddelde dagtemperatuur tussen 15 mei en l5 september 23 in België. Het daggemiddelde werd berekend aan de hand van de metingen die werden verricht in 13 stations van de drie gewestelijke netwerken voor de controle op de luchtkwaliteit : normale temperaturen, per tien dagen, in de loop van juli en augustus - een eerste periode van grote warmte gedurende 7 dagen, tussen 14 en 2 juli, - de warmteperiode van de maand augustus, tussen 3 en 17 augustus (15 dagen), 6

10 - de warmteperiode erna, van 18 augustus tot 31 september (44 dagen), en - een referteperiode van 87 dagen (1 mei - 2 augustus) voorafgaand aan de warmteperiode van augustus, afgezien van de 7 dagen durende hittegolf van de maand juli. De te verwachten sterfgevallen op dagbasis werd berekend aan de hand van drie verschillende methoden: - het dagelijks aantal sterfgevallen, geregistreerd tussen 1 mei en 31 september in de loop van de periode , werd gecorrigeerd teneinde rekening te kunnen houden met de evolutie van het dagelijks sterftecijfer (zowel gekoppeld aan een variatie van de sterftecijfers, als aan de omvang van de populatie). Deze correctie stoelt op de lineaire regressie van het dagelijks aantal sterfgevallen in functie van de tijd (nadere details over deze correctie vindt u in bijlage I). De sterftecijfers van de maanden juli en augustus 1994 en 1995 werden niet gebruikt om, aan de hand ervan, de correctiecoëfficiënten in te schatten. Gedurende beide periodes van grote warmte werd immers een significante stijging van de mortaliteit waargenomen, - het aantal dagelijks geregistreerde sterfgevallen tussen 1 mei en 31 september gedurende de periode werd niet gecorrigeerd en werd dus ongewijzigd aangewend, - de berekening van het te verwachten aantal sterfgevallen aan de hand van de twee bovengenoemde methoden wordt problematischer indien men een analyse wil wijden aan de mortaliteit in beperktere leeftijdsgroepen zoals bijvoorbeeld deze, vervat tussen 6 en 69 jaar. De moeilijkheid resulteert uit een geringer aantal sterfgevallen op dagbasis en de grotere kans op afwijkingen van dat kleinere aantal. Om reeds vanaf een eerste benadering de omvang van de hogere mortaliteit in deze leeftijdsgroepen te kunnen inschatten, werd het verwachte aantal sterfgevallen berekend door het gemiddeld aantal dagelijks geregistreerde sterfgevallen tijdens de periode voorafgaand aan de twee hittegolven te vermenigvuldigen met de duur van elke hittegolf. Deze benadering is verdedigbaar indien de tijdens de periode voorafgaand aan beide hittegolven waargenomen mortaliteit niet verschilt van de tijdens dezelfde periode verwachte mortaliteit. 7

11 Resultaten Temperatuur en luchtverontreiniging Naast de stijging van de gemiddelde dagtemperatuur kenmerkte de hittegolf van 14 tot 2 juli zich tevens door een lagere gemiddelde vochtigheidsgraad en een toegenomen luchtverontreiniging door ozon (tabel 2). Het gemiddelde van de dagelijkse concentraties van zwevende stofdeeltjes kende tijdens deze hittegolf evenwel geen significante stijging in de drie Gewesten. De tijdens deze periode geregistreerde dagtemperaturen zijn volledig vergelijkbaar met deze die men heeft kunnen waarnemen tijdens de hittegolf van de maand augustus. Tabel 2 : Temperatuur, relatieve vochtigheid en omvang van de luchtverontreiniging in de drie Gewesten van het land, tijdens de vier periodes van de zomer 23 Parameter Periode Brussels Hoofdstedelijk Gewest Waals Gewest Vlaams Gewest België Temperatuur 15 mei- 2 augustus 19, (9,9-24,2) * 17,8 (8,9-22,9) 18, (1,2-23,2) 18,3 (8,9-24,2) ( C) 14-2 juli 24,1 (19,4-26,7) 22,8 (18,4-25,1) 22,6 (18,3-25,5) 23,2 (18,3-26,7) 3-17 augustus 24,5(18,9-28,9) 23,7 (17,5-28,5) 22,8 (17,9-27,3) 23,6 (17,5-28,9) 18 augustus 15 september 17, (13,6-2,5) 15,6 (11,8-19,1) 16,6 (14,-2,1) 16,4 (11,8-2,5) Relatieve 15 mei- 2 augustus 68,4 (54,3-88,) 72,7 (56,-97,) 71,8 (6,5-87,) 71, (54,3-97,) vochtigheid (%) 14-2 juli 53,9 (41,3-72,3) 52,5 (41,8-7,) 62, (47,5-79,8) 56,1 (41,3-79,8) 3-17 augustus 6,1 (46,7-75,) 55,4 (45,-63,3) 66,1 (53,-83,) 6,5 (45,-83,) 18 augustus 15 september 72, (58,-9,) 74,5 (59,-97,) 73,6 (65,3-87,) 73,4 (58,-97,) PM1 15 mei- 2 augustus 3,9 (14,2-53,4) 36,2 (17,3-63,) 33,1 (18,6-54,7) 33,4 (14,2-63,) (µg/m 3 ) 14-2 juli 31,5 (2,6-46,2) 31,9 (2,2-43,5) 37,3 (21,8-54,9) 33,6 (2,2-54,9) 3-17 augustus 55,9 (25,4-82,6) 66,8 (29,5-99,) 58,5 (25,7-85,7) 6,4 (25,4-99,) 18 augustus 15 september 3,8 (18,8-48,2) 38,5 (19,7-65,7) 3,2 (17,-45,) 33,2 (17,-65,7) Ozon 15 mei- 2 augustus 55,2 (23,2-11,2) 68, (33,4-15,4) 59,9 (29,9-16,5) 61, (23,2-11,2) (µg/m 3 ) 14-2 juli 73,3 (46,5-98,3) 94,2 (61,-12,3) 79,5 (47,9-112,7) 82,3 (46,5-12,3) 3-17 augustus 82,4 (34,7-124,2) 17,8 (6,7-135,6) 87,6 (41,4-116,5) 92,6 (34,7-135,6) 18 augustus 15 september 31,2 (11,-52,2) 47,5 (2,5-73,) 39,6 (19,5-61,) 39,4 (11,-73,) NO2 15 mei- 2 agustus 37,2 (15,6-6,4) 2,7 (1,8-33,4) 28, (13,1-42,2) 28,6 (1,8-6,4) (µg/m 3 ) 14-2 juli 36,9 (2,4-49,8) 19,8 (14,2-27,2) 29,2 (18,3-37,6) 28,6 (14,2-49,8) 3-17 augustus 44,9 (26,3-65,7) 27, (16,8-38,) 34,9 (19,7-53,) 35,6 (16,8-65,7) 18 augustus 15 september 44,6 (22,3-74,3) 24,5 (16,-31,4) 32,8 (17,8-54,5) 34, (16,-74,3) SO2 15 mei- 2 augustus 4,5 (2,-9,8) 5, (2,3-8,4) 8,1 (4,6-13,4) 5,8 (2,-13,4) (µg/m 3 ) 14-2 juli 4,1 (2,3-6,) 4,5 (2,9-7,1) 8, (4,7-11,) 5,6 (2,3-11,) 3-17 augustus 6,6 (4,3-1,3) 7,3 (3,3-1,4) 9,5 (6,2-11,6) 7,8 (3,3-11,6) 18 augustus 15 september 5, (2,5-9,7) 4,8 (2,1-8,) 8,1 (5,4-13,1) 6, (2,1-13,1) * : gemiddelde dagwaarden en, tussen haakjes, de minimum- en maximum dagwaarde die tijdens de betrokken periode werd geregistreerd 8

12 De fase van luchtverontreiniging door ozon tijdens de tweede warmteperiode (3-17 augustus) was waarschijnlijk de meest intense die in ons land ooit werd waargenomen. Aanzienlijke ozonconcentraties in de lucht werden tevens met een forsere luchtverontreiniging door de zwevende stofdeeltjes geassocieerd, een fenomeen dat echter niet werd waargenomen tijdens de warmteperiode van 14 tot 2 juli 23. Ook de vochtigheidsgraad tijdens de hittegolf van de maand augustus lag gemiddeld genomen lager, in vergelijking met de gemiddelden die vóór en na de hittegolf werden geregistreerd. Tijdens de twee hittegolven werden de hoogste gemiddelde waarden van de dagtemperatuur opgetekend in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, naar alle waarschijnlijkheid als gevolg van de zogeheten «warmtebel» ( s nachts zouden grootsteden hogere temperaturen ontwikkelen wegens de dichtere woonwijken en de intensere menselijke activiteiten). Tijdens de twee warmteperiodes was de intensiteit van de luchtverontreiniging door ozon beduidend groter in het Waalse Gewest. Nadere details over de evolutie van de gemiddelde dagtemperatuur, de dagelijkse ozonconcentraties en de zwevende stofdeeltjes die in de loop van de maand augustus in de drie Gewesten werden waargenomen, vindt u in de bijlage II. Mortaliteit in België Bij de personen beneden de 65 jaar was de mortaliteit die in de referteperiode (1 mei - 2 augustus, waarbij de periode van 14 tot 2 juli buiten beschouwing wordt gelaten) en in de periode na de hittegolf in de maand augustus (18 augustus 31 september) werd geregistreerd, proportioneel lager dan de verwachte mortaliteit (tabel 3). Dit tekort is significant indien men vergelijkt met het verwachte aantal sterfgevallen dat wordt berekend aan de hand van de gecorrigeerde sterftecijfers tijdens de periode ; het is evenwel niet significant indien men vergelijkt met de verwachte mortaliteit op basis van de niet-gecorrigeerde 9

13 sterftecijfers tijdens de periode Tijdens de twee hittegolven was de mortaliteit in die leeftijdsgroep vergelijkbaar met de verwachte mortaliteit. Bij de personen van 65 jaar en ouder vertoonde de mortaliteit, waargenomen tijdens de periode van 1 mei tot 2 augustus (met uitzondering evenwel van de periode van 14 tot 2 juli) een niet-significante overschrijding van 8 sterfgevallen ten opzichte van de verwachte mortaliteit (tabel 3). Daarentegen stelt men in die leeftijdsgroep een significant hogere mortaliteit tijdens de eerste hittegolf (14-2 juli) en de tweede warmteperiode (3-17 augustus) vast. In alle opzichten vergelijkbare resultaten werden verkregen toen men de waargenomen mortaliteit vergeleek met de verwachte mortaliteit, berekend aan de hand van twee uiteenlopende methoden (tabel 3). Tabel 3 : Waargenomen en verwachte mortaliteit in België tijdens vier periodes van de zomer 23 Leeftijd (jaren) Periode Waargenomen Verwachte sterfgevallen aan de hand van de waargenomen mortaliteit tussen Verwacht e sterfgevallen aan de hand van de waargenomen mortaliteit tussen Verwacht Verschil Z (1) Verwacht Verschil z (1) < 65 Referteperiode ( dagen)) 14-2 juli (7 dagen) augustus ( dagen) 18 augustus-3 september (44 dagen) => 65 Referteperiode ( dagen) 14-2 juli (7 dagen) augustus ( dagen) 18 augustus 3 september (44 dagen) (1) : de omvang van de over- of ondersterfte werd berekend aan de hand van de standaard normale afwijking, z, verkregen door deling van de overschrijding of het tekort door de vierkantswortel van het verwachte aantal. Een z -waarde, hoger dan 1,96 duidt op een statistisch significante overschrijding of dito tekort met een waarschijnlijkheid dat dit aan het toeval te wijten is van 5 %. Tijdens de eerste warmteperiode (14-2 juli) registreerde men immers 254 gevallen van oversterfte op een verwachte mortaliteit van 1466 sterfgevallen, indien althans met de trend van het dagelijks aantal sterfgevallen tijdens de periode rekening wordt gehouden. Tijdens deze periode beloopt de mortaliteitsstijging 17,3% (BI 95% : 15,3 19,3%). Wanneer men refereert aan het tijdens de periode geregistreerde aantal sterfgevallen, bedraagt de oversterfte 19,2% (BI 95% : 17,1 21,3%), hetzij 277 gevallen van oversterfte 1

14 voor 1443 verwachte sterfgevallen. Het verschil tussen beide berekeningen (17,3 vs 19,2%) is niet significant (z =,51), gelet op het gemiddelde van 18,2%. Voor de periode van 3 tot 17 augustus zijn er 592 gevallen van oversterfte waargenomen voor 3183 verwachte sterfgevallen, indien rekening wordt gehouden met de trend van het dagelijks aantal sterfgevallen tijdens de periode (tabel 3). De mortaliteitsstijging bedraagt dus 18,6% (BI 95% : 16,8 2,%). Indien men vergelijkt met de mortaliteit geregistreerd tijdens de periode , zijn er 617 gevallen van oversterfte voor 3158 verwachte sterfgevallen, hetzij een stijging van 19.5% (BI 95% : 18,1 2,9%). Het verschil tussen beide berekeningen (18,6 vs 19,5%) is niet significant (z =,92), gelet op het gemiddelde van 19,1%. Na de tweede hittegolf (18 augustus tot 31 september) vertoont de vergelijking tussen de waargenomen mortaliteit en de verwachte mortaliteit een aanzienlijke overschrijding met 451 sterfgevallen, hetzij een oversterfte van 5% ten opzichte van de 954 verwachte sterfgevallen, indien vergeleken wordt met de tijdens de periode waargenomen mortaliteit. Indien echter vergeleken wordt met de tijdens de periode waargenomen mortaliteit, verkrijgt men een significant minder aanzienlijke overschrijding met 364 sterfgevallen, hetzij een oversterfte van 4% ten opzichte van de 9141 verwachte sterfgevallen. In de loop van de zomer 23 bedroeg de globale oversterfte, d.i. zowel de directe als de uitgestelde, te wijten aan de «extreme» temperaturen (hoger dan 24 C), respectievelijk 1297 en 1258 sterfgevallen naargelang de gebruikte berekeningsmethode. Bijlage III detailleert de evolutie van de mortaliteit op dagbasis tussen 1 mei en 31 september 23 voor de leeftijdsgroep -64 jaar en deze van 65 jaar en ouder. Tijdens beide hittegolven steeg de gemiddelde dagelijkse mortaliteit bij personen van 65 jaar en ouder in de verschillende leeftijdsklassen, indien men dat sterftecijfer althans vergelijkt met de gemiddelde dagelijkse mortaliteit, waargenomen tijdens de periode van 1 mei tot 2 augustus, afgezien van de periode van 14 tot 2 juli (tabel 4). Statistisch gezien wordt de 11

15 mortaliteitsstijging slechts significant vanaf de leeftijd van 75 jaar en dit, uitsluitend voor de hittegolf van de maand augustus. De gemiddelde mortaliteit tijdens de periode voorafgaand aan de beide hittegolven (1 mei 2 augustus) werd aangewend om, als eerste benadering, de verwachte mortaliteit te berekenen tijdens elke hittegolf (de gemiddelde mortaliteit werd vermenigvuldigd met de duur van de hittegolf; zie tabel 4). Vervolgens werd de oversterfte berekend door het verschil tussen de verwachte en de waargenomen mortaliteit uit te drukken als percentage van het verwachte aantal. Tabel 4 : Gemiddelde mortaliteit op dagbasis en in functie van de leeftijd tijdens de referteperiode en tijdens de beide hittegolven Referteperiode : 1mei 2 augustus (87 dagen) 14-2 juli (7 dagen ) 3-17 augustus (15 dagen) Leeftijd Gemiddelde (1) BI 95% (2) Gemiddelde (1) BI 95% (2) Gemiddelde (1) BI 95% (2) jaar 19,1 (1 37) 18,1 2,1 19,7 (15-25) 15,9 23,5 21,3 (13 32) 18,2 24, jaar 3,9 (18 56) 29,7 32,2 34,9 (23 43) 28,6 41,1 34,3 (18 52) 29,2 39, jaar 8-84 jaar jaar + 9 jaar Totaal 42,2 (21 59) 49,8 (31 67) 35,4 (23 55) 39,4 (22 63) 216,9 ( ) 4,6 43,8 49,3 (32 65) 48,2 51,5 59,4 * (41 8) 34, 36,7 4, (36 47) 37,9 41, 42,4 (33 5) 212,4 221,3 245,7 * ( ) 38,5 6, 46,7 (31 75) 47,4 71,5 59,1 * (44 93) 35,7 44,3 43,4 * (31 63) 35,8 49,1 46,8 * (3 68) 218,6 272, * (28 362) 4,5 53, 51,2 67, 37,8 49, 4,9 52,7 226,6 276,7 (1) : minimum aantal en maximum aantal sterfgevallen op dagbasis tussen haakjes; (2) : 95% betrouwbaarheidsinterval (BI) van het gemiddeld aantal sterfgevallen * : significant verschil (p =,5) verkregen aan de hand van meerdere tests van onderling verschillende vergelijkingen (test van Scheffé, test van Bonferroni en test van Tukey) 12

16 Oversterfte (%) Leeftijd 14-2 juli 3-17 augustus Figuur 2 : Omvang van de oversterfte, in functie van de leeftijd bij personen van 65 jaar en ouder, tijdens beide hittegolven van de zomer 23. Het profiel van de waargenomen oversterfte in functie van de leeftijd bleek voor de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder, tijdens beide hittegolven verschillend te zijn (figuur 2). Tijdens de eerste hittegolf (14-2 juli) nam de oversterfte in de leeftijdsklassen 65-69, 7-74 en jaar geleidelijk toe, om een piek van 2% te bereiken in de leeftijdsklasse 8-84 jaar. Daarentegen bedroeg de oversterfte 1% tijdens de hittegolf van de eerste veertien dagen van augustus in de leeftijdsklassen 65-69, 7-74 en jaar om vervolgens te gaan stijgen in de leeftijdsklassen 8-84 en jaar. In laatstgenoemde leeftijdsklasse bereikte de oversterfte zelfs een piek van meer dan 2%. Mortaliteit in de drie Gewesten Bij de personen beneden de 65 jaar is er tijdens de zomer 23 geen verschil merkbaar tussen de waargenomen mortaliteit en de verwachte mortaliteit, afgezien van het Vlaamse Gewest waar een significant lager sterftecijfer tijdens de periode 1 mei 2 augustus en tijdens de periode 18 augustus tot 31 september werd genoteerd (tabel 5). 13

17 Tussen 14 en 2 juli bedroeg de oversterfte bij de personen van 65 jaar en ouder (tabel 5) : - 31% in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (51 gevallen van oversterfte voor 165 verwachte sterfgevallen ; BI 95% : 23,8 38,2%), - 21% in het Waalse Gewest (13 gevallen van oversterfte voor 495 verwachte ; BI 95% : 17,3 23,7%), en - 15,7% in het Vlaamse Gewest (123 gevallen van oversterfte voor 783 verwachte ; BI 95% : 13,1 18,3%). De oversterfte blijkt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bij de personen van 65 jaar en ouder aanzienlijk hoger te zijn geweest in vergelijking met de gevallen van oversterfte die in het Waalse Gewest (z = 2,63; p <,1) en in het Vlaamse gewest (z = 4,64; p <,1) werden opgetekend. De oversterfte is in het Waalse Gewest dan weer significant hoger gebleken dan in het Vlaamse Gewest (z = 2,42; p <,5). 14

18 Tabel 5: Waargenomen en verwachte mortaliteit in de drie Gewesten tijdens de vier periodes van de zomer 23. De verwachte mortaliteit werd berekend op basis van de sterfgevallen, geregistreerd tijdens de periode Leeftijd (jaar) Periode Gewest Waargenomen Verwacht Verschil z ( 1) < 65 Referte Brussel-Hoofdstad (87 dagen) Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal juli Brussel-Hoofdstad (7 dagen) Waals Gewest Vlams Gewest Totaal augustus Brussel-Hoofdstad (15 dagen) Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal augustus - Brussel-Hoofdstad september Waals Gewest (44 dagen) Vlaams Gewest Totaal => 65 Referte Brussel-Hoofdstad (87 dagen) Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal juli Brussel-Hoofdstad (7 dagen) Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal augustus Brussel-Hoofdstad (15 dagen) Waals Gewest Vlaams Gewest Totaal augustus - Brussel-Hoofdstad september Waals Gewest (44 dagen) Vlaams Gewest Totaal (1) : de omvang van de over- of ondersterfte werd berekend aan de hand van de standaard normale afwijking, z, verkregen door het overschot, resp. het tekort te delen door de vierkantswortel van het verwachte aantal. Een absolute z - waarde hoger dan 1,96 duidt op een significante overschrijding of respectievelijk tekort met een waarschijnlijkheid dat dit aan het toeval te wijten is van 5 %. Tussen 3 en 17 augustus bedroeg de oversterfte bij de personen van 65 jaar en ouder (tabel 5) : - 2,3 % in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (69 gevallen van oversterfte voor 34 verwachte sterfgevallen ; BI 95% : 15,9 24,7 %), 15

19 - 27,7 % in het Waalse Gewest (297 gevallen van oversterfte voor 174 verwachte sterfgevallen; BI 95% : 25, 3,4 %), en - 14,4 % in het Vlaamse Gewest (251 gevallen van oversterfte voor 1744 verwachte sterfgevallen; BI 95% : 12,7 16,1 %). De oversterfte die in het Waalse Gewest werd vastgesteld bij personen van 65 jaar en ouder was vergelijkenderwijs aanzienlijker dan deze die voor dezelfde leeftijdsgroep werd vastgesteld in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (z = 3,22; p <,1). De oversterfte lag er tweemaal hoger dan in het Vlaamse Gewest (z = 8,87 ; p <,1). De oversterfte in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest was bovendien aanzienlijker dan deze die werd vastgesteld in het Vlaamse Gewest (z = 2,81 ; p <,1). Na de hittegolf blijkt de omvang van de oversterfte zeer verschillend in de 3 Gewesten : in het Vlaamse Gewest waren er 389 gevallen van oversterfte voor 4933 verwachte sterfgevallen (7,8%), in het Waalse Gewest beliep de oversterfte 8 gevallen (niet significant) voor 3181 verwachte sterfgevallen en werd in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een ondersterfte genoteerd van 33 sterfgevallen (niet significant) voor een mortaliteit van 127 verwachte sterfgevallen. 16

20 Tabel 6 : Gemiddeld aantal sterfgevallen, op dagbasis, tijdens de referteperiode en de twee hittegolven naargelang de leeftijd en het Gewest 1 mei- 2 augustus 14 2 juli 3 17 augustus Gewest Leeftijd Gemiddelde (1) BI 95% (2) Gemiddelde (1) BI 95% (2) Gemiddelde (1) BI 95% (2) Brussel jaar 9,4 (2-15) 8,8 1, 12,1 (7 18) 8,6 15,7 1,6 (5 16) 9, 12,2 + 8 jaar 13,9 (7 24) 13,1 14,6 18,7 * (11 24) 14,4 23, 16.7 * (9 24) 14,3 19,1 Totaal 23,3 (12-34) 22,3 24,2 3,9 * (21 41) 24,1 37,6 27,3 * (15-37) 23,9 3,6 Waals jaar 32,3 (19-49) 3,8 33,8 37,9 (26 47) 3,2 45,5 38,3 * (25-59) 32,8 43,9 + 8 jaar 42, (28 63) 4,4 43,6 47,6 (43 55) 43,4 51,7 53,1 * (39-86) 44,7 61,4 Totaal 74,3 (48 16) 72, 76,7 85,4 (72 12) 76,2 94,7 91,4 * (65-145) 78,6 14,2 Vlaams jaar + 8 jaar Totaal 5,6 (33 74) 68,7 (44-93) 119,3 (88 149) 48,8 52,3 53,9 (37 7) 66,6 7,8 75,6 (61 93) 116,4 122,2 129,4 (11 163) 41,7 66, 53,5 (39-82) 64,8 86,3 79,5 * (65-13) 19,6 149,2 133, * (18 185) 46,8 6,1 73,6 85,5 121,3 144,7 (1) : minimum aantal en maximum aantal sterfgevallen, op dagbasis, tussen haakjes; (2) : 95% betrouwbaarheidsinterval van het gemiddeld aantal sterfgevallen * : significant verschil (p =,5) verkregen aan de hand van meerdere tests van onderling verschillende vergelijkingen (test van Scheffé, test van Bonferroni en test van Tukey) In vergelijking met de gemiddelde mortaliteit op dagbasis, geregistreerd tijdens de referteperiode (1 mei tot 2 augustus, afgezien van de periode van 14 tot 2 juli), is de gemiddelde mortaliteit op dagbasis bij personen in de leeftijdsklasse jaar en bij deze van 8 jaar en ouder, tijdens de beide hittegolven in de drie Gewesten gestegen (tabel 6). Niettemin was de omvang van de oversterfte binnen eenzelfde Gewest tijdens de beide hittegolven erg verschillend (figuur 3). Tijdens de hittegolf van 14 tot 2 juli 23 blijkt het Brussels Hoofdstedelijk Gewest het ergst te zijn getroffen, met een oversterfte van 25 % bij personen van de leeftijdsklasse jaar en met een oversterfte van meer dan 3 % bij de personen van 8 jaar en ouder (figuur 3). Tijdens diezelfde periode was de oversterfte merkelijk geringer in het Waalse Gewest en in het Vlaamse Gewest (van 6 tot 16 % volgens de leeftijd en het Gewest). De oversterfte naargelang de leeftijd vertoonde een ander aspect tijdens de hittegolf van de maand augustus. De hoogste oversterfte werd vastgesteld in het Waalse Gewest : ten belope van 18 17

21 en 25 %, respectievelijk in de leeftijdsklassen jaar en 8 jaar en ouder. Vervolgens komen het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1 en 2 %) en het Vlaamse Gewest (5 et 15 %) aan de beurt juli 3-17 augustus 35 3 Oversterfte (%) Oversterfte (%) Brussel Wallonië Vlaanderen Brussel Wallonië Vlaanderen Brussel Wallonië Vlaanderen Brussel Wallonië Vlaanderen Leeftijd Leeftijd Figuur 3 : Omvang van de oversterfte naargelang de leeftijd en de plaats van overlijden bij personen van 65 jaar en ouder tijdens de twee hittegolven van de zomer

22 Discussie Uit deze analyses treden een aantal feiten duidelijk naar voren. Ten eerste hebben de twee warmteperioden tijdens de zomer 23 qua mortaliteit geen meetbare weerslag gehad bij de personen van -65 jaar. Daarentegen hebben de uitzonderlijke klimatologische factoren tijdens de zomer van 23 een significante impact gehad op de mortaliteit van personen vanaf de leeftijd van 65 jaar. Het hoger aantal sterfgevallen in de groep van 65-plussers werd berekend aan de hand van twee verschillende methoden die elk tot volkomen vergelijkbare berekeningen van oversterfte hebben geleid, afgezien van de sterfgevallen na de hittegolf (in de periode van 18 augustus tot 31 september). Voor de periode van 14 tot 2 juli bedraagt het verschil van de oversterfte, berekend door beide methoden, welgeteld 1 %: 254 vs 277 gevallen van oversterfte, hetzij een verschil van 23 gevallen van oversterfte (tabel 3). Voor de periode van 3 augustus tot 17 augustus beloopt dat verschil 4 % : 592 vs 617 gevallen van oversterfte, hetzij een verschil van 25 gevallen van oversterfte (tabel 3). Voor de periode van 18 augustus tot 31 september verkrijgt men evenwel een groter verschil, ten belope van 2 % : 451 vs 364 gevallen van oversterfte, hetzij een verschil van 87 gevallen van oversterfte (tabel 3). De gegevens vervat in bijlage I wijzen evenwel uit, dat de mortaliteit op dagbasis, vastgesteld tijdens de maand september bij de personen van 65 jaar en ouder, tijdens de periode constant is gebleven, in tegenstelling tot wat voor de overige zomermaanden werd geregistreerd. De gemiddelde dagelijkse mortaliteit tijdens de maand september, berekend aan de hand van de gegevens , beloopt 24,8 sterftegevallen per dag. Indien men dit gemiddelde berekent op basis van de gegevens m.b.t. de periode , verkrijgt men een ietwat hoger gemiddelde nl. 26,1 sterfgevallen per dag, wegens een meer aanzienlijke variatie van de dagelijkse mortaliteit tijdens die beperktere periode. Vermenigvuldigt men het verschil (1,3 sterfgevallen per dag) met de duur van de periode (44 dagen), dan verkrijgt men een verschil van 57 sterfgevallen, wat 66% van het waargenomen verschil (87 sterfgevallen) verklaart. Daarvan kan worden afgeleid dat de aan de hand van de tweede methode berekende 19

23 oversterfte van 364 sterfgevallen waarschijnlijk te laag werd ingeschat, aangezien het gemiddelde dat werd berekend op basis van de periode , omvangrijker uitvalt. Voor beide hittegolven beloopt de oversterfte nagenoeg 12 sterfgevallen. De omvang van de oversterfte tijdens de hittegolf van de maand augustus vertoont evenwel niet de pieken die in andere Europese landen en inzonderheid in Frankrijk werden bereikt. In dit land immers, werden maar liefst 14.8 gevallen van oversterfte opgetekend tijdens de periode van 1 tot 2 augustus 23. Indien men dat cijfer extrapoleert op de Belgische bevolking, had men bij ons normaliter ongeveer 2.5 gevallen van oversterfte moeten registreren, rekening houdend met het feit dat de Franse bevolking 6 miljoen inwoners telt tegenover 1 miljoen in België. De impact van de hittegolf van de maand augustus 23 was in ons land heel wat minder aanzienlijk in termen van mortaliteit, vermits men tussen 3 en 17 augustus van dat jaar ongeveer 6 gevallen van oversterfte telde. De analyses tonen tevens dat er gewestelijke verschillen merkbaar zijn, die toegeschreven zouden kunnen worden aan onderling verschillende factoren zoals blootstelling aan de warmte en luchtverontreiniging. Een sterkere pollutie door ozon en zwevende stofdeeltjes in het Waalse Gewest, kan een mogelijke verklaring zijn voor de forsere stijging van de mortaliteit in dat gewest. Ook in Frankrijk werden geografische verschillen van oversterfte geregistreerd tijdens de hittegolven van de maand augustus, met sterfteratio s die schommelden tussen 1,2 en 2,3; de laagste sterfteratio s werden waargenomen in de kuststreken (Basse-Normandie, Bretagne en Nord-Pas-de-Calais) en de hoogste in het centrale gedeelte van het land (Ilede-France, Centre, Champagne-Ardennes, Bourgogne, Pays-de- Loire en Poitou-Charentes). Een diepgaandere studie, gestoeld op de medische oorzaken van de sterfgevallen, dringt zich derhalve op ter verklaring van de verschillen tussen de drie Gewesten van ons land. 2

24 Bijlage I Berekening van de verwachte mortaliteit 21

25 A. Leeftijdsgroep : - 64 jaar Het maandelijks gemiddelde van het aantal sterfgevallen op dagbasis, waargenomen tussen 1 mei en 31 september, is tijdens de periode op lineaire wijze gedaald (figuur 1). Bovendien blijkt deze daling betrekking te hebben op de maand waarin men haar waarneemt. Tijdens de periode blijkt het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis zich daarentegen te hebben gestabiliseerd rond een gemiddelde waarde van 52 tot 53 sterfgevallen per dag (figuur 1). Bijgevolg dringt zich hier dus niet de noodzaak op om de mortaliteit met betrekking tot de periode aan te passen Mean number of daily deaths May June July August September Figuur 1 : Evolutie van het maandelijks gemiddelde van het aantal sterfgevallen op dagbasis tussen 1985 en 22 in de leeftijdsgroep -64 jaar Om de mortaliteit van de periode te corrigeren, werden met de methode van de lineaire regressie (kleinste kwadraten) de coëfficiënten bepaald: waarbij : Yij = a + b Xi - Yij staat voor het gemiddeld aantal dagelijkse sterfgevallen, waargenomen op dag j van het jaar i tijdens de periode , en - Xi staat voor het jaar i. De parameters a en b werden evenwel berekend door recodering van de variabele Xi op volgende wijze: -13 voor 1985, -12 voor 1986,.., -1 voor 1997 en voor Deze omvorming van de variabele komt erop neer, de parameters a en b van de hiernavolgende regressie te berekenen : Yij = a + b (Xi ) 22

26 Het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis, verwacht op dag j van het jaar i indien men de dalende trend, Yij(gecorrigeerd) uitschakelt, werd berekend aan de hand van : Yij(gecorrigeerd) = Yij(waargenomen) - b (Xi ) Tabel 1 geeft de waarden van de oorspronkelijke ordinaat (a) en de richtingscoëfficiënt (b) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse mortaliteit, waargenomen tussen 1985 et Tabel 1 : Waarde van de oorspronkelijke ordinaat (a) en van de richtingscoëfficiënt van de jaarlijkse veranderingen voor de verschillende maanden (b) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse mortaliteit, waargenomen tussen 1985 en 1998 in de leeftijdsgroep -64 jaar Maand Aantal dagen a* b Typeafwijkincoëfficiënt Correlatie- (n) Mei ,1-1,46,97,46 Juni ,5 -,96,95,44 Juli 371 5,8-1,86,16,47 Augustus 371 5, - 1,14,96,52 September ,4 -,973,93,45 * : berekening van het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis in 1998 voor de onderzochte maand De mortaliteit op dagbasis, geregistreerd in juli en augustus 1994 en 1995, werden uit de berekeningen geweerd aangezien een oversterfte, gekoppeld aan periodes van grote warmte, tijdens die periodes werd waargenomen. Figuur 2 illustreert het resultaat van de doorgevoerde correctie. 6 May June July August September Mean number of daily deaths Figuur 2 : Evolutie van het gemiddeld maandelijks aantal sterfgevallen op dagbasis tussen 1985 en 1998 in de leeftijdsgroep -64 jaar, na correctie van de gegevens voor de seculaire tendens ( gegevens die werden gebruikt voor de berekening van de verwachte mortaliteit) 23

27 B. Leeftijdsgroep : 65 jaar en ouder Het maandelijks gemiddelde van het aantal sterfgevallen op dagbasis, vastgesteld tijdens tussen 1 mei en 31 september, is tijdens de periode lineair gestegen (figuur 3). Er werden ook evolutieverschillen waargenomen naargelang de onderzochte maand. Vastgesteld wordt inzonderheid dat de mortaliteit tijdens de periode in de maand september niet is gestegen, wat in tegenstelling staat tot de waarnemingen met betrekking tot de voorgaande maanden. 24 May June July August September Mean number of daily deaths Figuur 3 : Evolutie van het maandelijks gemiddelde van de mortaliteit op dagbasis tussen 1985 en 22 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder De correctiemethode die gebruikt werd voor de leeftijdsklasse -64 jaar, werd dus tevens aangewend ter correctie van de mortaliteit m.b.t. de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder. De parameters a en b werden berekend middels recodering van de waarde van de variabele Xi op de volgende wijze : -17 voor 1985, -16 voor 1986,.., -1 voor 21 en voor 22. Deze omvorming van de variabele komt erop neer, de parameters a en b van de hiernavolgende regressie te berekenen : Yij = a + b (Xi - 22) Het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis, verwacht op dag j van het jaar i indien men althans de stijgende trend van de mortaliteit Yij(gecorrigeerd) uitschakelt, werd berekend aan de hand van : Yij(gecorrigeerd) = Yij(waargenomen) - b (Xi - 22) 24

28 Tabel 2 geeft de waarden van de oorspronkelijke ordinaat (a) en de richtingscoëfficiënt (b) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse sterfgevallen, waargenomen tussen 1985 en 22 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder. Tabel 2 : Waarde van de oorspronkelijke ordinaat (a) en van de richtingscoëfficiënt van de jaarlijkse veranderingen voor de verschillende maanden (b) die werden gebruikt ter correctie van de dagelijkse sterfgevallen, waargenomen tussen 1985 en 22 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder Maand Aantal dagen a* b Typeafwijkincoëfficiënt Correlatie- (n) Mei ,7,376,147,11 Juni ,6,524,161,14 Juli ,8,731,17,19 Augustus ,1,735,162,2 September ,,15 **,144, * : berekening van het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis in 1998 voor de betrokken maand ** : niet-significante regressie De mortaliteit op dagbasis, geregistreerd in juli en augustus 1994 en 1995, werden uit de berekeningen geweerd aangezien een oversterfte gekoppeld aan periodes van forse warmte tijdens die periodes werden waargenomen. Figuur 4 illustreert het resultaat van de doorgevoerde correctie. 24 May June July August September Mean number of daily deaths Figuur 4 : Evolutie van het gemiddeld aantal sterfgevallen op dagbasis tussen 1985 en 22 in de leeftijdsgroep 65 jaar en ouder, na correctie van de gegevens voor de seculaire trend (gegevens die werden gebruikt voor de berekening van de verwachte mortaliteit) 25

29 Bijlage II Evolutie van de gemiddelde temperatuur en de gemiddelde dagelijkse concentratie van ozon en van zwevende stofdeeltjes in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Vlaams Gewest en het Waals Gewest (augustus 23) 26

30 35 Mean 24-hr Temperature ( C) Brussels Region Walloon Region Flemish Region /8 5/8 1/8 15/8 2/8 25/8 3/8 Figuur 1 : Evolutie van de ruimtelijk gemiddelde dagtemperaturen tijdens de maand augustus 23 in de drie Gewesten van het land 27

31 15 Mean 24-hr Ozone Concentration (µg/m3) Brussels Region Walloon Region Flemish Region 1/8 5/8 1/8 15/8 2/8 25/8 3/8 Figuur 2 : Evolutie van de ruimtelijk gemiddelde dagelijkse ozonconcentratie tijdens de maand augustus 23 in de drie Gewesten van het land 28

32 125 Mean 24-hr PM1 Concentration (µg/m3) Brussels Region Walloon Region Flemish Region 1/8 5/8 1/8 15/8 2/8 25/8 3/8 Figuur 3 : Evolutie van de ruimtelijk gemiddelde dagelijkse concentratie aan zwevende stofdeeltjes tijdens de maand augustus 23 in de drie Gewesten van het land 29

33 Bijlage III Evolutie van het aantal sterfgevallen per dag 1 mei 31 september 23 3

34 1 Belgium May 23 1 Belgium May Belgium June 23 1 Belgium June Figure 1a : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths during summer 23. Expected daily mortality inferred from period (left) and period (right); : expected mean number of daily deaths; age group : 64 years and less. 31

35 1 Belgium July 23 1 Belgium July Belgium August 23 1 Belgium August Figure 1b : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths during summer 23. Expected daily mortality inferred from period (left) and period (right); : expected mean number of daily deaths; age group : 64 years and less. 32

36 1 Belgium September 23 1 Belgium September Figure 1c : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths during summer 23. Expected daily mortality inferred from period (left) and period (right); : expected mean number of daily deaths; age group : 64 years and less. 33

37 4 Belgium 4 Belgium May 23 May Belgium 4 Belgium June 23 June Figure 2a : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths during summer 23. Expected daily mortality inferred from period (left) and period (right); : expected mean number of daily deaths; age group : 65 years and more. 34

38 4 Belgium 4 Belgium July 23 July Belgium 4 Belgium August 23 August Figure 2b : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths during summer 23. Expected daily mortality inferred from period (left) and period (right); : expected mean number of daily deaths; age group : 65 years and more. 35

39 4 Belgium 4 Belgium September 23 September Figure 2c : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths during summer 23. Expected daily mortality inferred from period (left) and period (right); : expected mean number of daily deaths; age group : 65 years and more. 36

40 1 Belgium May 23 2 Brussels Region May Flemish Region May 23 5 Walloon Region May Figure 3a : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period : expected mean number of daily deaths. 37

41 1 Belgium June 23 2 Brussels Region June Flemish Region June 23 5 Walloon Region June Figure 3b : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period : expected mean number of daily deaths. 38

42 1 Belgium July 23 2 Brussels Region July Flemish Region July 23 5 Walloon Region July Figure 3c : Observed (?) and expected (?) number of daily deaths by Region; age : 64 years and less. Expected daily mortality is estimated from unadjusted daily mortality observed during the period : expected mean number of daily deaths. 39